Odam fiziologiyasi

analizatorlarning 

markaziy  (po‘stloqiy) 

b o ‘limlari  deb  atagan.  Ko4pgina  analizatoiiarning, 

masalan, 

teri, 

b o 4g 4im-mushak 

(kinestetik), 

visseral 

analizatorlarning 

markaziy  b o ‘limlari, 

ya’ni  miya  po‘stlog‘idagi  vakilligi 

bir-birini  qoplaydi. 

Analizatorlarning  markaziy  b o 4limlari  joylashgan  po‘stloq  sohalarini 

katta 

yarim  sharlar  po‘stlog‘ining  sensor 

mintaqalari  dcb  atash  rasm  b o 4lgan.  Bu 

mintaqalar  periferik  retseptor  maydonlarning  yarim  sharlar  p o ‘stlog4idagi 

proyeksiyasidan  iborat.  Shu  sababli  ularni 

proyeksion  mintaqalar 

ham 

deyiladi.

Bosh  miya  katta  yarim  sharlari  po ‘stlog4ini  juda  k o ‘p  olim lar  tekshirib, 

miya  p o 4stlog4ida  ta ’simi  qabul  qilib  olish,  harakat  va  assotsiativ  funksiyalar 

bajarilishini 

aniqlanganlar. 

Hayvonlarda  bosh 

miya  p o ‘stlog4i 

ayrim 

qismlarini  olib  tashlash  va  shartli  refleks  usuli  bilan  olingan  ilmiy 

ma'lumotlar  natijasida  miya  p o ‘stlog‘ida  tashqi  dunyodagi  ta’sirotlami  qabul 

qiluvchi 

va 

organizmdagi 

turli 

funksiyalarning 

asab 

markazlari 

joylashganligi  isbotlangan.

www.ziyouz.com kutubxonasi

138-rasm.  Bosh  miya  yarim  sharlar po ‘stlog ‘ida  oliy  asab  markazlarining 

joylashishi. 

1-hid  sezish;  2-yozuv  ( o ‘ng  q o ‘l);  3-siypalash  ( o ‘ng  q o ‘l);  4-eshitish;  5- 

gapirish;  6-hisoblash;  7-o'qish;  8-ko‘rish;  9-siypalash  (chap  q o ll);  10-ohang  musiqa;  11- 

o ‘zi  turgan jo yn i  aniqlash  (oriyentirlash);  12-geometrik  shakllam i  aniqlash  markazi.

M iya  p o ‘stlog4ida  asab  markazlari  juda  k o ‘p  b o ‘lib,  ular  morfologik, 

fiziologik  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi  (138-rasm).  Masalan,  uning  ensa 

qismida  (17,18,19,  20,21,22  maydonlar)  k o 4rish  ta’sirlarini  qabul  qiladigan 

ko‘rish  markazi 

joylashgan.  Chakka  mintaqasida  (41,  42  maydonlar) 

Kortiyev  a ’zodan  kelayotgan  ta’simi  qabul  qiluvchi 

eshitish  markazi, 

oldmgi  markaziy  pushtada 

harakat  asab  markazlari 

(4,  6  maydonlar), 

keyingi  markaziy  pushtada 

sezishning  oliy  markazi 

joylashgan.  Bulardan 

tashqari,  miya  yarim  sharlarining  44,  45,  6,  39,  41,  42  maydonlari  bilan 

bog‘langan 

nutq-eshitish, 

nutq-harakat, 

nutq-ko‘rish 

va 

boshqa 

analizatorlaming  o g ‘zaki  va  yozma  nutq  bilan  bo g ‘liq  b o ‘lgan  asab 

markazlari joylashgan.

M iyaning  pastroqdagi  b o ‘lim lariga-po‘stloq  ostidagi  yadrolarga,  miya 

ustuniga  va  orqa  miyaga  impuls  yuboruvchi  neyronlar 

ikkinchi  guruhiga 

kiradi.  Bu  katta 

piramidal  neyronlar 

b o ‘lib,  ularni  birinchi  marta  morfolog 

V.A.Bes  1874  yilda  tasvir  etgan.  Ular  yarim  sharlar  po\stlog‘idagi  motor 

(harakat)  mintaqasining  V  qavatida  to ‘plangan.  Bu  neyronlami 

motor 

yoki 

efferent 

neyronlar  deb  hisoblashadi.  Motor  neyronlar  odamning  yurish, 

yugurish,  tikka  turish  va  boshqa  murakkab  harakatlaming  shakllanishida 

muhim  rol  o ‘ynaydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Yurish

Skelet,  tana  va  q o ‘l-oyoq  mushaklarining  murakkab  uyg‘unlashtirilgan 

faoliyati  tufayli  odam  yuradi.  Bu  uyg‘unlashtirish  bolada  sekin-asta,  bir 

yoshdan  boshlab  vujudga  keladi  va  keyingi  taraqqiyot  davrida  avtomatlashib 

qoladi.

Odam  yurgan  vaqtda  navbat  bilan  goh  o ‘ng  oyog‘iga,  goh  chap 

oyog‘iga  tayanadi 

(bir  tayanchli  davr). 

Tayangan  o ‘ng  oyoq  tanani  ko*tarib 

turgan  paytida  b o ‘sh  chap  oyoq  oldinga  uzatiladi.  Oldinga  uzatilgan  chap 

oyoq  tovoni  yerga  tekkan  vaqtda  o ‘ng  oyoq  hali  yerdan  uzilmay  tana  bir 

necha  vaqtgacha  ikkala  oyoqqa  tayanib  turadi 

(ikki  tayanchli  davr). 

So‘ngra  tana  vazni  butunlay  oldindagi  chap  oyoqqa  tushadi,  bu  oyoq  endi 

tayanch  b o ‘lib  qoladi.  Tayanch  b o ‘lib  qolgan  chap  oyoq  tovonidan 

uchigacha  yumaloqlanib,  tanani  oldinga  qarab  yurgizadi.

Odam 

yurganda 

mushaklarning 

ketma-ket 

ishga  tortilishini 

va 

qisqarishlarining  aniq  uyg‘unlashishini  markaziy  asab  tizimi  va  asosan  bosh 

miya  yarim  sharlari  p o ‘stlog‘i  ta’minlaydi.  Yurish  jarayoni  asab  mexanizmi 

jihatidan 

avtomatlashgan  zanjirli 

refleksdir, 

bu 

refleksda 

afferent 

impulsatsiya  harakatning  avvalgi  har  bir  elementiga  hamroh  b o ‘lib, 

navbatdagi  elementning  boshlanishi  uchun  signal  b o ‘lib  xizmat  qiladi.

Yugurish

Odam  yugurganda  orqadagi  oyoq  kuchli  ravishda  yozilib,  ikkinchi 

(oldinga  uzatilgan)  oyoq  yerga  tegib  ulgurmasdan  ertaroq  yerdan  uziladi, 

shunga  k o ‘ra  odam  yurganda  tanasi  bir  necha  vaqt  yerga  tayanmay  muallaq 

turadi.  Shuning  natijasida  butun  tana  tikkasiga  (yuqoriga  va  pastga)  ancha 

siljiydi.

Tikka  turish

Tanani  muvozanat  saqlash  tikka  turish  »:chun  zarur  shartdir.  Butun 

tananing  o g ‘irlik  markazi  tananing  tayanch  tekisligi  ustida,  y a ’ni  oyoq 

kaftlarining  yerga  tegib  turish  maydoni  bilan  chegaralangan  tekislik  ustida 

lurgandagina  muvozanat  saqlash  mumkin.

Markaziy  asab  tizimining  ba’zi  kasalliklarida  (masalan,  orqa  miyaning 

proprioretseptorlaridan  impuls  o ‘tkazuvchi  orqa  ustunlari  zararlanganda)  tana 

mc’yordagiga  nisbatan  ko‘proq  tebranadi  va  ayniqsa  ko‘z  yumilganda 

barqaror  tikka  turib  b o ‘lmaydi.  Odamning  tikka  turishida  katta  yarim  sharlar 

po‘stlog‘ining  ishtirok  etishi  shu  bilan  isbot  etiladiki,  sensomotor  mintaqa 

zararlanganda  odam  tikka  turolmaydigan  b o ‘lib  qoladi.  Bola  (shuningdek

www.ziyouz.com kutubxonasi

harakat-tayanch  apparati  zararlangan  katta  yoshli  kishi)  uzoq  mashq  qilish 

natijasida  tanani  barqaror  tikka  tutadigan  b o ‘lib  qoladi.

Yarim  sharlar  p o ‘stlog‘ining  bir  yoki  turli  mintaqalardagi  har  xil 

neyronlarni  o ‘zaro  b o g ‘laydigan  hujayralar 

uchinchi  guruhga 

kiradi.  Ular 

assosiativ 

yoki  oraliq  neyronlar  deb  ataladi.  Mayda  va  o ‘rtacha  piramidal 

neyronalr  bilan  dugsimon  neyronlar  shu  jumladandir.

Yarim  sharlar  p o ‘stlog‘i  hujayra  tuzilishining  yuqorida  keltirilgan 

tasviri  bir  qadar  sxematik  tasvirdir,  chunki  po ‘stloqning  turli  sohalarida 

qavatlarning  rivojlanish  darajasi  anchagina  farq  qiladi.

Miya  yarim  sharlarining  oq  moddasi  juda  k o ‘p  asab  tolalaridan  tuzilgan 

bo ‘ladi.  Asab  tolalari  y o ‘nalishi  va  funksional  xususiyatlariga  k o ‘ra 

proyeksion,  assotsiativ  va  komissural  tolalarga  b o ‘linadi.

Proyeksion  tolalar 

bosh  miya  po‘stlog‘ining  markazlarini 

miya 

sopidagi  va  orqa  miyadagi  markazlar  bilan  bog‘laydi.  Bu  tolalar  sezuvchi  - 

afferent 

va  harakatlantiruvchi  - 

efferent 

tolalardan  iborat.  Proyeksion  tolalar 

har  bir  yarim  sharda  xilma-xil  yo ‘nalishda joylashgan.

Assosiativ  tolalar 

bitta  yarim  sharlar  miya  p o ‘stlog‘idagi  turii 

markazlami  bir-biri  bilan  bolaydi.  Kalta  tolalar  egatchalar  tagidan  o ‘tib, 

qo‘shni 

pushtalardagi 

markazlami 

birlashtiradi. 

Uzun 

tolalar 

turli 

mintaqalardagi  pushtalarni  bir-biriga  bog‘laydi.

Komissural  tolalar 

ikki  yarim  shardagi  simmetrik  markazlarni  bir- 

biriga  bog‘laydi  va  qadoqsimon  tana  hosil  qiladi.

Qadoqsimon  tana  bosh  miya  sopining  ustida  joylashgan  b o ‘lib,  uch 

qismdan:  odingi  biroz  qayrilgan  tizza,  markaziy  tana  va  qalinlashgan  orqa 

qismlaridan  iborat.  Oldingi  qismi  ikkita  yarim  sharning  frontal  (peshona) 

qismlarini  bog‘laydi.  Orqa  qismi  bosh  miya  yarim  sharlarining  ikkita  ensa 

qismini  bir-biriga  bo g ‘laydi.

Katta 

yarim 

sharlar 

po‘stlog‘i 

hujayralar 

tarkibi 

va 

tuzilish 

xususiyatlariga  qarab, 

po‘stloq  maydonlari 

degan  bir  qancha  qismchalarga 

bo‘linadi. 

Odamda 

52 

hujayra 

maydonchasini 

tasvir 

etgan 

ncmis 

neyromorfologi  K.Brodmanning  sitoarxitektonik  xaritasi  xalqaro  miqyosda 

keng  e’tirof  etiladi  (139-rasm.)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Katta yarim  sharlar  po‘stlog‘ining assotsiativ mintaqalari

Talamusning  nospetsifik  yadrolaridan  afferent  y o 4llar  faqat  sensor 

mintaqalargagina  emas,  balki  shu  bilan  bir  vaqtda  yondosh  sohalarga  ham 

kiradi. 

Katta 

yarim 

sharlar 

po ‘stlog‘ining 

shu 

sohalari 

assotsiativ 

mintaqalar 

deyiladi.  Ular  yuqorida  aytib  o ‘tganimizdek  birlamchi  sensor 

mintaqalardan  farq  qilinib, 

ikkilamchi  sensor  mintaqalar 

deb  ham  ataladi.

Assotsiativ  mintaqlardagi  neyronlaming  muhim  xususiyati  shuki,  ular 

turli  analizatorlarning  retseptorlaridan  biologik  axborot  qabul  qilib,  uni 

birlamchi  tahliliga  ishtirok  etadi.  Masalan,  miya  p o ‘stlog‘ining  assotsiativ 

tepa  b o ‘limi  (5,7  maydonlar)  ga  turli  afferent  y o ‘llar  kelib  q o ‘shiladi 

(ko‘ruv, 

eshituv, 

harakat 

analizatorlaridan 

va 

hatto 

organizmning 

visseroretseptorlaridan  ham).  Bu  yerga  kelgan  geteromodal  (turli  tavsifga 

ega  bo ‘lgan)  axborot  tahlil  qilinadi,  ammo  shu  vaqtning  o ‘zida  Sherrington 

voronkasidan  (umumiy  oxirgi  y o ‘ldan)  organizm  uchun  kerak  b o ‘lgan  eng 

asosiy  informatsiya  o ‘tadi  va  odamning  xulqu-avtorini  o ‘zgartiradi.  Xuddi 

shu  hodisani  asosiy  konvergent  apparat  bo‘lmish  harakat  p o ‘stlog‘ida  (4,6 

maydonlarda)  ham  kuzatish  mumkin  (140-rasm).

Assotsiativ  mintaqalami  olib  tashlash  natijasida  sezuvchanlikni  xuddi 

shu  turi  y o ‘qolmaydi,  lekin  ayni  vaqtda  k o ‘pincha  ta’sirotning  biologik 

ahamiyatini  to ‘g ‘ri  baholash  qobiliyati  buziladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Katta  yarim sharlar po‘stlog‘idagi  elektr  hodisalari 

Elektroensefalografiya.

Miya  p o ‘stlog‘ining  yuzasidan  shakli,  amplitudasi  va  chastotasi  turlicha 

b o ‘lgan  uzluksiz  tcbranishlarini  qayd  qilish  mumkin.  Bu  tebranishlar  yozuvi 

elektroensefalogramma 

(EEG)  deb  nom  olgan.  EEGni  birinchi  marta  1925 

yilda  V.V.Pravdig-Neminskiy 

va  keyinchalik  G.Berger 

(1929) 

qayd 

qilganlar.  Elektr  tebranishlami  ikki  usul  crqali:  bipolyar  va  monopolyar 

usullari  bilan  qayd  qilinadi.  M onopolyar  usulida  bir  elektrod  (faol  elektrod) 

p o ‘stloq  sohasida  q o ‘yiladi,  ikkinchi  elektrod  (indifferent)  esa  odam 

qulog‘ining  yum shog‘iga  q o ‘yiladi.  Odam  bosh  terisidan  ajratib  olinadigan 

potensiallar  amplitudasi  5-10  dan  200-300  mkV  gacha,  chastotasi  bir 

soniyaga  0,5  dan  70  tebranishgacha  va  undan  ham  ortiq  b o ‘ladi.  EEG  da 

to ‘rta  asosiy  tipdagi  ritmlar  aniqlanadi:  alfa-ritm,  beta  ritm,  teta-ritm  va 

delta-ritm  (23-jadval)

23-jadval

Ritmning  nomi 

j  Chastota  (Gs  hisobiga)

Amplituda 

(mkV  hisobiga)

Alfa-ritm

8-13

50

Beta-ritm

14-30

25

I  

Teta-ritm

г 

i l------т -

I  Delta-ritm

0,5-3,5

4-7

250-300

100-150

www.ziyouz.com kutubxonasi

EEGning  asosiy  alfa-ritm  xotiijam  va  k o ‘zlari  yumilgan  kalta  yoshli 

odamlarda  kuzatiladi,  uni 

sinxronlashgan 

EEG  deyishadi.  Ko4zlar  ochilsa 

yoki  boshqa  a ’zolardan  miyaga  signallar  kelsa,  yoxud  aqliy  faoliyat 

boshlansa, 

alfa-ritm  y o ‘qolib, 

beta-ritmning 

paydo  b o 4lishi 

EEGning 

desinxronlashishi 

deyiladi.

Agar  katta  yoshli  odam  uxlab  yotgan  b o ‘lsa,  teta  va  delta  ritmidagi 

EEG 

qayd  qilinishi 

mumkin. 

Shunday 

qilib,  EEG 

dagi 

to ‘lqinlar 

chastotasiga 

qarab 

po ‘stloqning 

funksional 

holati 

to4g ‘risida 

aniq 

m a’lumotlar  olish 

mumkin. 

Shu 

sababli 

elektroensefalografiya 

usuli 

klinikada  kcng  qullanib  kclmoqda  (141-rasm).

—Г\...  .... .  r v -

\

50

>

141-racm.  Odam  miyasi p o ‘stlo g ‘ining  asosiy  EEG  ritmlari:

1-atfa  ritm;  2-beta-ritm;  3-delta-ritm ;  4-teta-ritm;  5-duk;  yuqorida  vaqt  belgisi

Bosh  miya asablari

Bosh  miyadan  12  juft  asab  chiqadi  (142-rasm).  Ular  bosh  miyaning 

asosidan  quyidagi  tartibda  chiqadi:  I-hidlov;  II-ko4rish;  III-ko‘z  soqqasini 

harakatlantiruvchi;  IV  g 4altaksimon  V-  uch  shoxli  Vl-qochiruvchi;  V ll-yuz; 

VIII  -eshitish;  IX-til-tomoq; 

X^adashgan; 

X I-qo4sbimcha;  XH-til  osti 

asablari.  Bu  asablar  sezuv  a’zolariga,  teriga  b o 4yin  va  bosh  mushaklariga  va 

ichki  a ’zolarga  boradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

142-rasm.  Bosh  miya  asablari.  Bular  haqidagi  ma 'lumot  24-jadvalda 

ko *rsatilgan.

Yuqoridagi  asablaming  ayrimlari  (I,II,VIII)  faqat  sezish  vazifasini 

bajaradi,  ba’zilari  (III,  IV,  VI,  XI,  XII)  faqat  harakat  asablari  hisoblanadi, 

uchinchi  xili  (V,  VII,  IX,  X)  aralash  asablar  motor  va  sensor  vazifalarini 

bajaradi.

24-jadval

Juft

raqami

Asabning  nomi

Asabning  miyadan 

chiqish  joyi

Asabning  bosh 

suyagidan  chiqish  joyi

1 

1

i

Hidlov  asabi

i

Hidlov  piyoz  boshchasi

G*alvirsimon  plastinka 

teshiklari

11

 

1

|  Ko‘mv  asab

Ko‘rish  asablarining 

kesishpan  joyi

Ko‘rish  kanali 

{

III 

1

i

1 Ko‘zni  harakatlantiruvchi 

asab

Miya  oyoqchalarining 

ichki  yuzasi.

K o‘z  kosasining  yuqori 

yorig‘i.

1 

IV 

1

1

!  G ’aItaksimon  asab

;  Miya  sopining  orqa 

>

  yuzasi.

K o‘z  kosasining  yuqori 

1 

yorig‘i.

V

1

!

Uch  shoxli  asab.

Birinchi  tarmoq  -  ko‘z 

!  asabi. 

| 

Ikkinchi  tarmoq  -  

yuqorigi  jag‘  asabi. 

Uchinchi  tarmoq  -   pastki 

ja  asabi.

Miyachaning  o ‘rta 

oyoqchasi  bilan 

ko‘prik  o ‘rtasi. 

j

|

i

Наг  bir  tarmoq  uchun 

alohida.

K o‘z  kosasining  yuqori 

yorig‘i.

Yumaloq  teshik.

i

Oval  teshik. 

|

www.ziyouz.com kutubxonasi

[ - V

K o‘zni  chetga  tortuvchi 

asab.

Piramida  bilan  ko‘prik 

o ‘rtasi.

Ko‘z  kosasining  yuqori 

yorig‘i.

VII

Yuz  asabi.

Ko‘prik  bilan  miyacha 

o ‘rtasidagi  burchak.

Yuz  asabining  kanali, 

bigizsimon  o ‘simta  bilan 

so ‘rg‘ichsimon  o ‘simta 

|  o ‘rtasidagi  teshik.

VIII

Eshituv  asabi.

Ko‘prik  bilan  miyacha 

o ‘rtasidagi  burchak.

!  Ichki  quloq  teshigiga 

i 

i  kiradi. 

;

IX

;  Til-xalqum  asabi.

j  Uzunchoq  miya  oldi  va 

orqasidagi  egat.

B o‘yinluruq  teshigi.

i 

X

Adashgan  (sayyor)  asab.

Uzunchoq  miya  oldi  va 

orqasidagi  egat.

B o‘yinturuq  teshigi.

XI

Q o ‘shimacha  asab.

Uzunchoq  miya,  orqa 

miyaning  bo‘yin  qismi.

!  B o‘yinturuq  teshigi.

XII 

J

1

  Til  osti  asabi. 

1

Uzunchoq  miya, 

piramida  bilan  oldi  va 

i  

o ‘rtasi.

Til  osti  asabining  osti. 

i

Limbika  (gumbaz)  tizimi.

Limbik  tizimining  tuzilishi

Limbika  (gumbaz)  po‘stlog‘i 

deb  keyingi  miyaning  filogenetik  qadimiy 

p o ‘stlog‘i  hamda  p o ‘stloq  osti  tuzilmalarining  morfo-fiziologik  jihatdan 

birlashtirgan  tizimni  aytishadi.  Limbika  p o ‘stlog‘i  tarkibiga  hidlov  miya, 

hidlov  piyozchasi,  hidlov  tepacha,  shularga  chegaradosh  boMgan  p o ‘stloq 

mintaqa  (preperiform,  periamigdalyar  va  diagonal  b o ‘lim)  lar  va  ularning 

shakllanishida  ishtirok  etuvchi 

qadimiy  po‘stloq  (paleokorteks) 

kiradi.

Eski  po‘stloq  (arxikorteks) 

limbika  po‘stlog‘ining  ikkinchi  komponenti 

hisoblanadi.  Limbika  tizimiga  evolutsiya  jarayonida  chakka  mintaqasi 

luzilmasi  tarkibiga  kirgan 

gippokamp, 

uning  asosi  (subikulum)  va  qadoq 

tanasi  ustida  joylashgan  belbog4  pushtasi  kiradi.

Qadimiy  va  cski  po ‘stloqlar  birikib 

allokorteks 

degan  tuzilmani  tashkil 

etadi,  ular  evolyusiya  davomida  besh  qavatli  oraliq  p o ‘stloq  -  

mezokorteks 

tufayli 

olti 

qavatli 

yangi 

po‘stloq 

yoki 

neokorteks  (izokorteksga) 

almashadi.  Mezokortcks  qadimiy  po ‘stloq  -   paleokorteksga  yaqin  joylashgan 

b o ‘lib,  orolcha  yoki  insulyar  po‘stlog‘idan  hamda  lim bika  tizimiga  mansub 

b o ‘lgan 

paragippokampal 

pushtadan 

yoki 

presubikulum 

(entorial) 

mintaqasidan  hosil  b o ‘ladi.

Limbika  tizimiga  p o ‘stloq  osti  (bazal)  yadrolardan  bodomsimon  yadro 

va  miya  devorchasi  yadrolari  kiradi.  Bu  tizimga  talamusning  oldingi  guruh 

vadrolari,  mam illyar  tanalar  va  gipotalamusning  mansubligini  k o ‘p  olimlar 

e ’tirof  etib  kclmoqda.

Limbika  tizimi  uchun  ko‘p  qirrali  va  ikki  tomonlama  morfologik 

boglam alar  xarakterlidir.  Afferent  va  effercnt  tolalar  hamda  transkortikal 

ncyronlar  orqali  limbika  p o ‘stlog‘i  markaziy  asab  tizimining  boshqa 

bo‘limlari  bilan  murakkab  morfo-funksional  aloqalar  o ‘rnatilgani  haqida

www.ziyouz.com kutubxonasi

к о ‘р  m a’lumotlar  bor  (D-V Papes,  D.Mak-Lin).  Masalan,  bu  morfo- 

funksional  aloqalar  tufayli  limbika  tizimi  gipotalamus,  gippokamp  mamillyar 

tanalar,  markaziy  kulrang  modda  va  to ‘rsimon  formatsiya  bilan  ikki 

tomonlama  bog‘langan.

Axborot  beradigan  eshituv,  k o ‘ruv  va  somatik  sensor  tizimlardan  asab 

impulslari 

mindalina 

va 

gippokamga 

keladi. 

Limbika 

tizimi 

bilan 

po‘stloqning  peshona  mintaqalari  orasida  morfo-funksional  aloqalar  borligini 

D.Mak-Lin  (1952)  da  qayd  qilgan.  Nihoyat,  limbika  chegerasida  murakkab 

siklik  (doiraviy)  b o g ‘lanishlar  borligi  ham  hozirgi  kunda  aniqlangan. 

Shunday  siklik  b o g ‘lanishlarning  misoli 

Papes xalqasi 

hisoblanadi.  Bu  halqa 

quyidagi  tuzilmalardan  tashkil  topgan:  gippokamp  -   gumbaz  etagi  -  

mamillyar  tana  -   talamusning  oldingi  guruh  yadrolari  -   belbog‘  pushtasi 

presubikulum  -   gippokamp.

Shunday  qilib,  limbika  po‘stlog‘ining  tuzilishi,  miyaning  boshqa 

bo‘limlari  bilan  murakkab  morfo-fiziologik  aloqalari  tizimning  organizmdagi 

ko‘p  bosqichli  integrativ  faoliyatidan  darak  beradi.

Limbika tizimining  funksiyalari

M a’lumki,  yangi  p o ‘stloq  (neokortekst)  odamning  maqsadli  hatti- 

haraktini  shakllantiradigan  tuzilma  hisoblanadi.  Xulqni  ro‘yobga  chiqaradi, 

odamning  tashqi  muhit  bilan  vaqt  va  fazodagi  munosabatlarini  boshqaradi, 

mantiqli  fikr  yuritishga  javob  beradi.  Limbika  p o ‘stlog‘i  esa 

intilish 

va 

hissiyotlarni 

shakllantiradi,  o ‘qish,  o ‘rganish  va  xotira  uchun  katta 

ahamiyatga  ega  (143-rasm.)

143-rasm.  Odam  miyasida  limbik  tizimining  asosiy  tuzilmalari.  Katta  yarim 

shaming  ichki  yuzasi  ko*rsatilgan  (qizil  rang  bilan  ishora  qilingan). 

I-talamus,  2-tiniq  devorcha,  3-qadoq  tana,  4-b elb o g4 pushtasi,  5-belbog'  egati,  6-belbog' 

pushtaning  yoyiq  qismi,  7-paragippokampal  pushtasi,  8-ilmoq,  9-hidlov  piyozchasi,  10- 

chakka  bo ‘lagi,  11-peshona  boUagi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Limbika  tizimi  odam  hissiyotlarini  nazorat  qilib,  uning  intilish 

faoliyatini  boshqaradi.  Bu  tizim  organizmning  uzluksiz  ravishda  o ‘zgarib 

turuvchi  tashqi  muhit  sharoitlariga  moslashishlarini  ycngillashtiradi.

Limbika 

tizimining 

shikastlanishi 

natijasida 

xulq-atvor 

sharoitga 

nisbatan  buziladi,  individ  va  tumi  saqlashga  qaratilgan  faoliyatlar  buziladi. 

Bizlarning  tadqiqotlarimizda  (Nuritdinov, 

1992,  1996)  turli  darajadagi 

hayvonlar  (sudralib  yuruvchilar,  sut  emizuvchilar)  da  dorzal  gippokamp  va 

dorzal  ventrikular  chekka  (DBCH)  ni  olib  tashlaganda  ulaming  ovqat  va 

muhofazaviy  shartli  reflekslarining  buzilishi  kuzatildi.  Maymun  miyasining 

ikki  tomondan  chakka  sohasini  bodomsimon  tana  va  gippokampni  q o ‘shib 

olib  tashlansa,  ularning  axloqida  murakkab  o ‘zgarishlar  го‘у  beradi. 

Jarrohlikdan  oldin  illoni  ko ‘rganida  vahimaga  tushgan  maymun  endi  undan 

sira  q o ‘rqmaydi.  0 ’zini  himoya  qilish  va  guruhdagi  munosabatlarni  saqlab 

qolish  uchun  ishlatiladigan  q o ‘rqitish,  tajovuzkorlik  umuman  yo‘qoladi. 

Hayvonlaming  jinsiy  faolligi  kuchayib,  faqat  o ‘z  turi  bilan  emas,  balki 

boshqa  turdagi  hayvonlar  bilan  ham  jinsiy  aloqada  b o ‘lishga  harakat  qiladi 

(Mak-Lin,  1952,  Karamyan,  1992).

Odam  va  hayvonlarning  hatti-harakatlarini  shckllantiradigan  neyronlar 

tizimining 

m e’yorida 

faoliyat 

k o ‘rsatishi 

uchun