Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ovqatlanish refleklariga
- Harakat shartli reflekslarga
- Yurak shartli reflekslari.
- 4. Nafasning va gazlar almashinuvining shartli refleks уо‘И bilan o‘zgarishini
- Boshqa ichki a zolar faoliyatining shartli refleks yo4li bilan o‘zgarishi.
- Kimyoviy moddalar ta’siriga doir shartli reflekslar.
- Vaqtga doir shartli reflekslar
- Bosh miya po‘stlog‘ida qo‘zg‘aJish va tormozlanish jarayonlarining harakati
- Shartli reflekslarning kechikishi
- Ichki tormozlanishning biologik ahamiyati
- Irradiatsiya, konsentratsiya va induksiya
|
funksional ahamiyatiga qarab bir qancha guruhlarga b o lish mumkin: ovqatlanish, himoyalanish, jinsiy, statokinetik, lokomotor (harakat), m o‘ljal olish, gomeostazni saqlovchi, ekologik, ota- onalik va boshqa reflekslar.
ovqat yutish, chaynash, emish, so ‘lak ajratish, me’da va me’da osti bezi sekretsiyasi va boshqa reflekslar kiradi.
shikast yetkazuvchi yoki o g ‘rituvchi ta’sirotlami bartaraf qiladigan reaksiyalar kiradi. Jinsiy jarayonlarni yuzaga chiqarishga aloqador reflckslarning hammasi jinsiy reflekslar guruhiga kiradi. Naslni boqish va parvarish qilishga aloqador
ham sha guruhga qo ‘shsa bolad i. Tanani muayyan vaziyatini va fazodagi harakatini saqlaydigan reflektor reaksiyalar stato-kinetik va
harakat (lokomotor) reaksiyalar hisoblanadi. Gomeostazni saqlovchi reflekslarga termoregulyasiya, nafas,yurak reflekslari, arterial bosimni bir darajada saqlashga yordam beradigan i^mir reflekslari kiradi. Tashqi muhit tomonidan organizmga ta’sir etib turuvchi ekologik omillar funksional tizimi faoliyatini o ‘zgartirib turadi. Bularga muhitga qaiab xulq-atvorni o ‘zgartirish, guruh ichida k o ‘p turlarning o ‘ziga xos munosabatlari (guruhdagi reflekslar), ijtimoiy reflekslar, tajovuz-mudofaa reflekslari, to ‘dada dominant hayvonning xulq-atvorini, ovqat topish va uni zaxira qilish refleksi va boshqalar kiradi. Tabiat sharoitida hayvonlar hayoti uchun eng zarur b o ‘lgan refleks -
alohida o ‘rin tutadi. U yangilikka taalluqli refleksdir. Tevarak-atrofdagi muhitning yetarlicha tez o ‘zgarishiga javoban kelib chiqadigan bu refleks yangi tovushga xushyor b o ‘lib quloq solish, hidlab k o ‘rish, k o ‘z va boshni, b a’zan esa butun tanani yorug‘ tovush tushayotgan tomonga qaratish va shunga o ‘xshashlardan iborat. M o‘ljal olish refleksining yuzaga chiqishi ta’sirotning yaxshiroq sezilishini ta’minlaydi va moslanishda muhim rol o ‘ynaydi. I.P.Pavlov m o‘ljal olish reaksiyasiga “bu nima”? refleksi deb nom bergan edi. Bu reaksiya tug‘ma b o ‘lib, hayvonlaming katta yarim sharlar po‘stlog‘i to ‘la olib tashlanganda ham y o ‘qolmaydi, kaita yarim sharlari yetilmagan
ham q o ‘zg ‘atiladi. M o ijal olish refleksining boshqa shartli reflekslardan farqi shuki, bir ta'sirot takror qoilanilaversa, tezroq so‘nib qoladi. Shunday qilib, m o ijal olish refleksi-notanish joylarga borib qolganda turgan joyni, y o in i aniqlashga qaratilgan. Shartli reflekslar funksional tizim effektoriga qarab quyidagi guruhlarga boiinadi: 1. Shartli sekretor reflekslarga so ia k ajratish, m e’da va ichaklardan shira ajralib chiqishi, m e’da osti bezidan bez shirasining ajralib chiqishi va boshqalar kiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Harakat shartli reflekslarga ovqatlanish va himoyalanish harakat shartli rcflekslar kiradi. Ovqatlanish harakat shartli reflekslari ovqatni yamlash, chaynash, yalash, yutish, so ‘rish, emishda namoyon b o ‘ladi. Oyoq terisiga elektr toki
bilan ta ’sir
etib shartli
signallami mustahkamlanganda (bunday ta’sir natijasida oyoq bukish refleksi kelib chiqadi) himoyalanish harakat shartli reflekslari osonroq hosil b o la d i. Himoyalanish shartli reflekslarining biologik ahamiyati shundan iboratki, yemiruvchi ta’sirot organizmga tegmay turib, ba’zan halokatli va kassallantiruvchi ta ’sir etmay turib, organizm shu ta’sirotdan shartli bir signal ta’sirida uzoqlashadi. 3.
Odamda yurak faoliyatini o ‘zgartiradigan shartli reflekslar hosil qilingan. Shu maqsadda biron shartli ta’sirot ko ‘z soqqasini bosib turish bilan bir vaqtga to ‘g ‘ri keladi, k o ‘z soqqasi bosilganda yurak urishi refleks y o ‘li bilan (adashgan asab qo ‘zg ‘alishi tufayli) siyraklashadi Danini-Ashner refleksi deb shuni aytiladi. Shunga o ‘xshash bir qancha tajribalar natijasida shartli refleks kelib chiqadi. Endi birgTira shartli ta’sirotni q o ‘lh»m h yurak urkhini siyraklata oladi.
V.M.Bexterev k o ‘rsatib berilgan. Bu shartli
refleksning fiziologik ahamiyati shundan
iboratki, organizmni jism oniy ishga
tayyorlaydi. Ish boshlashdan oldinroq gazlar almashinuvining kuchayishi va o ‘pka ventilyasiyasining ortishi mushak faoliyati vaqtida organizmning k o ‘proq chidamli b o ‘lishiga va ish qobiliyatining yaxshilanishiga yordam beradi.
5. Boshqa ichki a zolar faoliyatining shartli refleks yo4li bilan o‘zgarishi. Turli signallarni shartsiz ta’sirotlar bilan birga q o ‘llanib, ko‘pgina ichki a ’zolar faoliyatini o ‘zgartiradigan shartli reflekslarni vujudga kcltirsa bo ‘ladi. Tomoqning qisqarishi, tomirlarning torayishi, buyraklarda siydik ajralishining kamayishi va boshqalar. 6.
Kimyoviy moddalar ta’siriga doir shartli reflekslar. Shartli
rcflekslar tufayli organizmda ro ‘y beruvchi gormonal o ‘zgarishlarni bir qancha tadqiqotchilar aniqlashgan. Masalan, o g ‘rituvchi ta’sirotning shartli signali qondagi adrcnalinni ko*paytiradi. Morfin ta’siriga shartli refleks hosil qilish mumkinligi I.P.Pavlov labaratoriyasida k o ‘rsatib berilgan edi. It organizmiga morfin yuborilgach bir necha daqiqadan keyin organizm funksiyalari murakkab ravishda o ‘zgaradi; s o ‘lak ajralishi, qusish, defekasiya, nafasning o ‘zgarishi, uyqu bosishi va nihoyat uyqu ro‘y beradi. Iz shartli reflekslari Har xil tashqi signallarning ta'sir etishigina emas, balki ta’sir etmay q o ‘yishi, masalan, yoritilgan xonaning qorong‘ilatishi, tovushning jaranglamay q o ‘yishi, shovqinning to ‘xtashi ham iz shartli refleksning signali bo ‘lib qolishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi
Iz shartli refleksini (masalan, ovqatlanish refleksini) vujudga keltirmoq uchun shartsiz refleksni signal ta’sir etayotgan vaqtda emas, balki uning ta’siri to‘xtaganidan keyin muayyan vaqt (1-3 daqiqa) o ‘tgach qo ‘llanish zarur. Bu holda signalning o ‘zi shartli refleksni vujudga keltira olmaydi, ammo u to ‘xtatgach so ‘lak ajratish shartli refleksi vujudga keladi. Buning m a’nosi shuki, shartli signalning bosh miya p o ‘stlog‘idagi izi hayvon yoki odam uchun signal ahamiyatini kasb etadi.
l.P.Pavlov vaqtga doir shartli reflekslami ham isbotlab bergan. Itga har 10 daqiqada ovqat berib turilsa, shartli refleks vujudga keladi. Bu refleks shundan iboratki, itga avvalgi safar ovqat berilgach 10 daqiqa oxiriga yaqin so‘lagi oqa boshlaydi va ovqat idishi sari harakatlanish reaksiyasi ro ‘y beradi. Itlarda muayan vaqt b o ‘lagiga doir oyoq bukish - himoyalanish shartli refleksini xuddi shu y o ‘l bilan vujudga keltirish mumkin. Buning uchun tajriba vaqtida itning oyog‘iga muntazam bir xil vaqtdan keyin masalan, har 5 daqiqada elektr toki bilan ta ’sir etish zarur. Bu reflekslar
deyiladi. Uzoqroq vaqtga doir shartli reflekslarni ham vujudga keltirsa b o la d i. Masalan, itga har kuni muayyan soatga ovqat berilsa, o ‘sha soatga yaqin hali ovqat berilmasdan turib, m e’da shirasi chiqa boshlaydi. Jismoniy mehnat rcjimi doimo birday turganda - muayyan soatlarda ishlaganda, muayyan vaqtda ovqatlanganda, har kuni m a’lum vaqtda yotib uxlaganda - vaqtga doir har xil shartli reflekslar odamda ham kuzatiladi. Uzoqroq vaqtga doir shartli reflekslami vujudga keltirish mexanizmlari har xil daqiqalar hisobidagi qisqa vaqtda asab markazlarining holatiga q o ‘zg ‘aluvchanligining o ‘zgarishiga, muayyan darajasiga avvalgi ta’sirot iziga doir shartli reflekslar hosil bolad i. Uzoqroq vaqtga doir shartli reflekslami butun organizm holatiga xususan, modda almashinuvi, hazm a’zolari faoliyatining holati va jaddaligiga doir reaksiyalar deb tushunish mumkin.
Miya p o ‘stlog‘ida bir-biri bilan bog*langan ikki jarayon, y a’ni qo‘zg‘alish bilan
tormozlanish uzluksiz voqe b o ‘lib turadi va uning ishlashiga sabab b o ia d i. Shartli refleksning hosil b o iish i ham shu ikki jarayonning o ‘zaro ta’sir etishiga bogiiq . I.P.Pavlov bosh miya p o ‘stlog‘idagi tormozlanish jarayonini tekshirib, uni ikki turga - tashqi va ichki tormozlanishga b o id i. M aium ki, itlarda shartli refleks maxsus sharoitda - tashqi dunyodan tovush ham, boshqa ta’sirlovchilar ham kirolmaydigan yakka kameralarda hosil qilinadi (150-rasm). Bu vaqtda itga yangi ta’sirlovchi, masalan. www.ziyouz.com kutubxonasi shovqin, kuchli yorugMik, qattiq q o ‘n g ‘iroq tovushi va shunga o ‘xshashlar ta’sir eta boshlasa, shartli refleks hosil bo‘lmaydi, avval hosil b o ‘lgan eski shartli refleks esa susayib yoki tamomila y o ‘qolib ketadi. Bosh miya p o ‘stlog‘ida boshqa q o ‘zg ‘alish uchog‘ining kelib chiqishi tufayli shartli refleks
Boshqa refleksni keltirib chiqaradigan q o ‘shimcha ta’sirot tufayli vujudga kelgan shunday tormozlanishni l.P.Pavlov
dcb atadi. Bu xil tormozlanish asab tizimining boshqa b o ‘limlarida ham kelib chiqishi mumkin. l.P.Pavlov bu xil tormozlanishga
deb nom berdi. shartli reflekslarini hosil qilish usuli (I.P.Pavlov usuli). Shartsiz tormozlanish ikkinchi q o ‘zg ‘alish o ‘chog‘ining kelib chiqishi natijasidagina hosil bo im ay d i. Shartli ta’sirlovchining kuchi oshganda yoki ta'sir elish muddati uzayganda ham shartsiz tormozlanish kelib chiqishi mumkin. Ayni vaqtda shartli refleks juda ham susayadi yoki tamomila y o ‘qolib ketadi. Bunday tormozlanishni I.P.Pavlov chegaradan tashqari tormozlanish deb atadi. Bu xil tormozlanish faqat miya p o ‘stlog‘idagina emas, balki markaziy asab tizimining boshqa b o iim larid a ham kelib chiqishi mumkin boiganligidan u shartsiz tormozlanishga kiradi. Markaziy asab tizimining faqat oliy boiim lariga xos b o ig a n va juda muhim rol o ‘ynaydigan ikkinchi xil tormozlanish ichki tormozlanishdir. l.P.Pavlov bu xildagi tormozlanishni shartli tormozlanish deb ham atagan cdi. Ichki
tormozlanishning kelib chiqishi uchun
zarur shart-shartli ta’sirlovchini shartsiz ta’sirlovchi bilan mustahkamlamaslikdir. lchki tormozlanishning ba*zi bir xillarini k o ‘zdan kechiraylik. Shartli refleks kelib chiqishi uchun shartli ta’sirlovchini shartsiz ta’sirlovchi bilan mustahkamlash zarur shartdir. Shartli refleks kelib chiqqandan keyin u bir necha marta yuzaga chiqarilsa-yu shartsiz ta’sirlovchi bilan mustahkamlanmasa, shartli refleks sekin-asta susayib, www.ziyouz.com kutubxonasi nihoyat yo‘qolib ketadi. Masalan, itda q o kng‘iroq tovushiga javoban so ‘lak ajralish shartli refleksini hosil qilib va mustahkamlab, keyin faqat
q o ‘ng‘iroq chalib so‘lak ajralish refleksi bir necha marta yuzaga chiqarilsa- yu, shartsiz ta’sirlovchi bilan bir marta ham mustahkamlanmasa, ya’ni itga ovqat berilmasa, so ‘lak chiqishi sekin-asta kamayadi va nihoyat to ‘xtaydi. Shailli
refleksning shu
tariqa sekin-asta yo‘qola borishini shartli refleksning so‘nishi deyiladi. Shartli refleksning so‘nishi ichki tormozlanish xillaridan biridir. Ichki tormozlanishning ikkinchi xili differensirovka (tafovut) dir. Bu xil tormozlanish shundan iboratki, hayvonning shartli reflektor faoliyati faqat muayyan bir ta’sirlovchini tafovul (farq) qilib olishdan iborat. Masalan, 1000 Gs tovushga ovqatlanish shartli refleksi vujudga keltirilsa, shu tovushga o ‘xshaydigan boshqa tovushlar, masalan, 900-800 gs tovushlar shuningdek, 1100-1200 Gs tovushlar ham shartli reaksiyani vujudga keUira oladi. Bunday hodisa shartli refleksning generalizatsiyasi deb ataladi. Agar hyech qanday maxsus chora k o ‘rilmasa, shartli refleks o ‘z generalizasiyasini uzoq saqlaydi. Shartli refleksni aniq ixtisoslashtirishi (spesializasiya) uchun bir signal (masalan, 1000 Gs tovush) ni shartsiz ta ’sirot bilan doimo mustahkamlash, unga yaqin boshqa signallami esa mustahkamlamasdan qo‘llanish кегак. Shunda boshqa signallarga doir reflekslar sekin-asta so‘nadi, mustahkamlanadigan signal (misolimizda 1000 Gs tovush) ga doir refleks esa saqlanib qoladi. I.P.Pavlov bunday jarayonni ta’sirlovchilarni
yoki
differensivrovka (tafovut) deb atagan. Shartli tormoz Ichki tormozlanish shartli tormozni hosil qilishda ham vujudga keltiriladi. A signal (masalan, metronom tovushi) shartsiz ta’sirot bilan doimo
mustahkamlansa-yu, B+A
signallar kombinatsiyasi (masalan, q o ‘ng‘iroq tovushi + metronom tovushi) hech qachon shartsiz ta’sirot bilan birga qollanilm asa,
vujudga keladi. B+A signallar kombinatsiyasi avvaliga yolg‘iz A signalni q o ilashda vujudga keladigan shartli refleksni yuzaga chiqaradi. Keyinchalik B+A signallar kombinatsiyasi ijobiy signal ahamiyatidan mahrum b o ia d i; shartli A signal esa yakka qoilanilganda shartli refleks hosil qilish qobiliyatini saqlab qoladi. A signalga doir shartli refleksni tormozlaydigan B signalni I.P.Pavlov shartli tormoz deb atagan.
Shartli signal ta’sir eta boshlangan shartsiz ta’sirlovchi (masalan, ovqat) qisqa vaqt oralig‘ida (1-5 soniyadan keyin) berilsa, shartli reflektor reaksiya (masalan, so ia k ajralishi)darhol yuzaga chiqadi. Shartli signal www.ziyouz.com kutubxonasi
ta’sir eta boshlagach shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlash sekin-asta 2-3 daqiqa kechiktirilsa, shartli reflektor reaksiya tobora k o ‘proq kechika boshlaydi. Natijada shartli refleks 1-2 daqiqagacha kechikadi shu tariqa bu refleks shartli signalning ta’sir etib b o lish ig a yaqin, shartsiz ta’sirotdan sal ilgari namoyon
bolad i. Shartli
refleksning kechikishi ham ichki
tormozlanish mexanizmiga asoslangan. Ichki tormozlanishning kelib chiqish sababi shuki, shartli signalning ta’siri dastlabki daqiqalarda shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanmaydi. Shuning uchun ta’sirlovchi dastlabki daqiqalarda tormozlovchi signal ahamiyatiga va shundan keyingina ijobiy signal ahamiyatiga ega b o ‘ladi.
Ichki tormozlanishning kashf etilishi barcha shartli signallarni ikki L’ i n uhga: shartli reaksiyani vujudga keltiruvchi, ya’ni ijobiy shartli signallar va shartli tormozlanishni vujudga keltiruvchi salbiy shartli signallarga ajratish imkonini beradi. Organizmning moslanish faoliyatida shartli tormozlanishning ahamiyati juda
katta. Ichki
tormozlanish kelib
chiqmagan taqdirda, shartsiz tasirlovchilar bilan mustahkamlanmay q o ‘yilgan yoki
hech qachon
mustahkamlanmagan, ammo
mustahkamlanuvchi ta’sirlovchilarga o ‘xshaydigan har xil ta’sirotlarga javoban organizm bir talay ortiqcha, biologik jihatdan nomaqbul reaksiyalami yuzaga chiqargan b o ‘lur edi. Tormozlanish tufayli organizm reaksiyalari tashqi sharoitga ancha yaxshiroq mos keladi, organizm muhitga mukammalroq moslashadi. Yagona asab jarayonining namoyon
b o ‘ladigan ikki
shakli -
q o ‘zg ‘alish va
tormozlanishning birgaligi va o ‘zaro ta’sir etishi organizmning har xil murakkab vaziyatda yo ‘l topa bilishi (oriyentirovka) ga imkon bcradi, ta\sirotlami analiz (tahlil) va sintez qilish shartlari hisoblanadi.
Odam hayot kechirar ekan, juda o ‘xshash ta’sirlovchilarni bir-biridan ajratishga majbur. Bu murakkab jarayon, y a ’ni ta’sirlovchilarni bir-biridan ajratish yoki tafovut qilish qobiliyati ichki tormozlanish tufayligina mumkin bo iad i. Shartli signal har xil ta’sir etganla q o ‘z g ‘alish neokorteksning bevosita ta’sirlanadigan neyronlardan q o ‘shni neyronlarga tarqaladi ya’ni
b o iad i. Bu ta’sirlovchilar vaqtincha aloqa mexanizmiga tortiladi. Buning asosida afferent va efferent generalizatsiya yotibdi, asosiy sharti
ta sirlovchilarga o ‘xshagan yoki yaqin b o ig a n ta’sirlovchilar ham shartli rcflektor reaksiyalarni amalga oshiriladi. Q o‘z g ‘alish jarayoni miya p o ‘stlog‘ining sensor mintaqalarida, asosan Mssotsiativ mintaqalarida ko ‘pgina asab y o ila ri (gorizontal tolalar) tufayli r.ir qismdan ikkinchi qismga o ‘tadi. Q o ‘zg ‘alish irradiatsiyasida boya aytgan www.ziyouz.com kutubxonasi gorizontal yo‘llar bilan bir qatorda vertikal yo*llar: neokorteks - neokorteks osti - neokorteks y o ‘llar orqali o ‘tuvchi y o ‘llar ham muhim rol o ‘ynaydi (Karamyan, 1991). Shartli
ta’sirlovchilarni tafovutlash (farqlash) jarayonida ichki tormozlanish irradiatsiyasini cheklab, neyronlarning muayyan guruhlarida q o ‘zg ‘alish dastlabki o ‘chog‘da to ‘planadi ya’ni konsentratsiya b o ‘ladi. Tormozlovchi shartli signal ta’sir etganda shu ta’sirotni idrok etuvchi neokorteks neyronlarida tormozlanish jarayoni ro ‘y beradi, bu jarayon avval p o ‘stloqda yoyiladi (irradiatsiya), so‘ngra boshlang‘ich nuqtada to ‘planadi (konsentratsiya). Irradiatsiya va konsentratsiyadan tashqari, q o ‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlarining harakatida yana bir xususiyat bor. Bosh miya po‘stlog*ida induksiya degan hodisa ham го‘у berib turadi. Bu hodisa shundan iboratki, konsentratsiyalangan (to ‘plangan) q o ‘zg‘alish bosh miya po ‘stlog‘ining tevarak atrofdagi qismlarida q o ‘zg‘alishga qarama-qarshi jarayoni, y a’ni tormozlanish jarayonini vujudga keltiradi. Bunday tormozlanish
deb ataladi. Konsentratsiyalangan tormozlanish jarayoni esa, bosh miya p o ‘stlog‘ining tevarak-atrofdagi qismlarida q o ‘z g ‘alish jarayonini vujudga keltiradi. Bunday q o ‘zg ‘alish musbat induksiya deb ataladi. Shunday qilib, bosh miya p o ‘stlog‘idagi jarayonlarning murakkab harakati irradiatsiya, konsentratsiya va induksiya hodisalari bilan
bog‘langandir. Har bir lahzada qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari bir- biriga murakkab ta’sir k o ‘rsatadi, neokorteksning turli qismlarida q o ‘z g ‘alish va tormozlanish o ‘chog‘lari vujudga keladi, shu bilan birga ba’zi o ‘chog‘lar so‘nib, boshqa o ‘chog‘lar paydo b o ‘lib turadi. Q o‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlarining ana shunday murakkab o ‘zaro ta’sir k o ‘rsatishga I.P.Pavlov
deb nom bergan edi. Bosh miya po‘stlog‘ida ta’sirotlarni analiz va sintez qilinishi Shartsiz va shartli ta’sirlovchilami Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|