Олий асаб фаолияти физиологияси

Динамик стереотип.
Мия пўстлоғининг синтетик фаолиятини сте­реотип шаклида ҳосил килинган шартли реакциялар мисолида ҳам кўриш мумкин. Стереотип шартли рефлекс ҳосил қилиш учун бир нечта таркибий қисмдан иборат бўлган ҳамда шартли ўзгармаган ҳолатда, яъни уларнинг кучи бир хил бўлган шароитда қўлланилади. Бир нечта шартли сигналлар бирлаштирилиб стереотип сигнал пайдо қилишдан аввал, уларнинг ҳар бирига, масалан: ёруғлик — метро­ном-120 (тебраниш частотаси 1 дақиқада 120 марта); қўнғироқ -метроном —60 ҳамда ҳуштакка сўлак ажралиши шартли рефлекслар-ни ҳосил қилинади. Бунда, дифференцировка учун қўлланилган мет-роном-60 сигналидан ташқари барча сигналлар ижобий таъсир кўрса-тиб, сўлак ажралишига олиб келади. Лекин, ҳар бир шартли сигнал ўзига хос миқдорда сўлак ажралишига олиб келади. Кейинчалик, маълум тартибда бу сигналлар бири иккинчисидан 5 дақиқа кечик-тирилиб қўлланилса, ижобий натижа берадиган сигналлар ўзига хос микдорда сўлак ажралишини чақиради, метроном-60 сигнали эса сўлак ажралишига олиб келмайди. Ушбу тажриба бир неча кун давом эттирилиб турилса, мия пўстлоғи фаолиятида стереотиплик вужудга келади, яъни сигналларнинг факат биттасигина ҳар 5 дақиқада қўлла-нилиб турилса кифоя, у қолган сигналларнинг ўрнини босади. Энг кўп сўлак ажралишига олиб келган метроном-120 қўлланганда, сўлак кўп, метроном-60 қўллан ил ганда эса арзимас микдорда ажралади. Шундай қилиб, мия пўстлоғи сигналга нисбатан вужудга келган динамик стереотип асосида жавоб реакциясини беради, оқибат на-тижада, қўнғироқ якка сигнал тариқасида эмас, балки сигналлар тизиминингэлементи сифатида қабул қилинади. Табиий шароитдаги ҳаёт кечириш давомида одатланишлар ўз-ўзидан бажариладиган хат-ти-ҳаракатларнинг шаклланиши динамик стереотипга боғлиқбўла-ди.


Асаб жараёнларининг иррадиацияси, концентрацияси ва ўзаро индукцияси.


Организм ва унинг яшаш шароитлари турли-туманлиги-ни мураккаб ўзоро муносабатларнинг энг умумий физиологик меха-низмлари - қўзғалиш ва тормозланиш кўринишидаги асаб жараён-ларнинг ўзоро ҳаракатига асосланган. Шартли рефлекслар услуби ушбу жараёнларни бош мияда содир бўлишига хос қатор умумий қонуни-ятларни намоён килди. ОАФ қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари деганда нейронларнинг катта популяцияларида бошланадиган ва вақ-тинчалик алоқаларни ҳосил бўлишига ёки шаклланиб бўлган алоқа-ларни бостирилишига олиб келадиган жараёнлар тушунилади.
И. П. Павлов фикрича, шартли рефлексларни вужудга келтириш-нинг асосида мияда бошланадиган ушбу икки асосий жараённинг иррадация (ёйилиш) ва концентрация (тўпланиш) крнуниятлари ётади. Ушбу крнуният экспериментал фактдан келиб чиққан ва реал ҳодисларда намоён бўлган. Ушбу ҳодисаларнинг ички механизмлари-га келсак, улар гипотетик равишда асаб импульсларини мия массаси бўйичатарқалиш, ҳаракати сифатида тушунилган. Шу туфайли асаб жараёнларининг ҳаракати деган тушунча пайдо бўлган.
Бу иккала жараён биргаликда, яъни организмнинг ички ваташ-қи муҳитига мое келадиган турғун балансни таъминлайдиган фао-лиятининг икки томони сифатида кўрилиши лозим. Тормозланиш бўлмаса, организм чегарадан ортиқча фаолият кўрсатиб, асаб тизи-ми ўта даражада чарчаши ва организм нобуд бўлиши мумкин. Агар, тормозланиш жараёни доимий бўлса, организм кириб келаётган сигналларга жавоб реацияси бериш (қўзғалиш ҳосил бўлиш) имкония-ти бўлмай, унинг ҳаёт фаолияти тўхтаб қолиши мумкин.
МАТ га хос бўлган қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари мия пўстлоғида ривожланган жойидан (нуқтадан) қўшни ҳужайраларга тарқалиб, уларни ҳам шартли рефлектор фаолиятга жалб қилиши ҳодисасини — ёйилиш (иррадация) дейилади. Жараёнларнинг ёйи­лиш даражаси мия пўстлоғининг фаоллик ҳолатига боғлиқ бўлиб, аввал қўзғалиш ёки тормозланиш ўчоғига яқин соҳаларга, сўнгра узоқроқдаги соҳаларга тарқалади.
Иррадация — асаб жараёнларининг асосий хусусияти ва қўзға-лиш бир марказда ҳосил бўлиб, бошқа марказларгатарқалиши мум­кин. Ушбу қонуниятни аникдаш, бош мия ҳаракат соҳасини электр токи билан узок, муддат таъсирлантирилганда пайдо бўладиган ҳодисаларни тушуниш имконини беради. Бунда, аввалига алоҳида мушакларнинг ҳаракати кучаяди, кейинчалик бошқа мушаклар ҳам қисқара бошлайди, секин-аста яна бир қатор мушаклар қўшилади ва ниҳоят, барча мушакларнинг кучли кискариши бошланади. Шу би­лан бирга, қўзғалиш ҳаракат соҳасидаги миянинг бошқа соҳаларига ўтади ва шунинг учун, масалан бундай қўзғалиш пайтида кучли сўлак ажралиши ҳам кузатилади. Оғриқ иррадацияси \ам маълум, масалан биттатиши оғриётган касал бошка тишларини ҳам оғриёт-ганини тасдиклайди.
Қўзғалиш иррадиацияси рефлекси ишлаб чиқаришнинг бошлан-ғич этапларида ориентирланиш (чамалаш) реациясини жонланиши туфайли ҳужайра даражасида анча мукаммал ўрганилган. У, ўрта мия ретикуляр формациясидан кўтарилувчи йўллар билан белгиланган фаоллашув реакцияси кўринишида намоён бўлади ва у, шартли қўзғат-гични қабул қилувчи анализаторда, шу билан бирга бошқа анализа-торларда ҳам ҳужайра реакциясини қайта қурилишига олиб келади. Қўзғалишни перифериядан пўстлоққа ўтказиш фаоллашув реакция­си пайтида кучаяди. Натижада, кўп сонли қўзғатувчилар шартли рефлекторли жавоб чақириш қобилиятига эга бўлади.
Ретикуляр формациянинг нейронлари вақт билан боғлиқ алока-ларни мустаҳкамлаш жараёнида секин-аста «ўйиндан» чиқади ва жа-воблар тавсифидаги ўзгаришларни шартли реакцияларнинг шартсиз ваколатли ҳужайраларидагина топиш мумкин. Ушбу ҳужайраларнинг қузғалувчанлиги таъсири уларнинг фаоллашуви билан биргаликда бўлган қўзғатувчиларга нисбатан ўзига хос равишда ортади. ОАФ назариясида, ушбу босқич, шартли ва шартсиз қўзғатгичлар марка-зидаги жараёнларнинг концентрацияси сифатида ёритилади.
Қўзғалиш ватормозланиш жараёнлари ўзаро индукция муноса-батлари туфайли бир-бирини кучайтириш крбилиятига ҳам эга. Бун­да мусбат шартли рефлекслартормозланишни кучайтириши ватор­мозланиш мусбат рефлексларни кучайтириши мумкин. Индукциянинг иккита фазаси фаркданади: мусбат индукция (тормозланиш қўзғалишни кучайтиради) ва манфий индукция (қўзғалиш тормоз-ланишни кучайтиради). Масалан, сўлак бези ажралиши тажрибада текширилаётган итга дифференцияланган қўзғатувчидан кейин 30 с ўтгач мусбат қўзғатгич билан таъсир қилинса унга нисбатан сўлак ажралиши ҳар доимгидай 7-8 томчи эмас, балки 12 томчига купая-ди. Мусбат индукция туфайли бу мисолда шартли рефлекс 30%га кўпайди. Манфий индукцияга мисол: мусбат қўзғатгич таъсир килиб турган пайтда 10 томчи сўлак ажралади. Агар унингтаъсири пайтида ёки олдинроқориентирланиш рефлексини чақирувчи ёт қўзғатгич билан таъсир қилинса шартли рефлекснинг катталиги камаяди ёки бутунлай йўқолади. Бу ерда ташқи тормозланиш хрдисаси рўй берган. Бунда, ориентирланиш қўзғатгичнинг кучли ўчоғи тормозланишни индукциялайди ва оқибатда овқат шартли қўзғатгичнинг ўчоғини қисман ёки бутунлай тормозлайди. Мусбат индукция иррадиация ва концентрация даражасига боғлиқ, бу жараёнларнинг барчаси фазали бўлиб, тўғридан-тўғри бири иккинчисига ўтиб туради.