O‘quv-uslubiy majmua Namangan davlat universiteti kengashining 2021-y. "27"

uning zihoflari 
Режа: 
1. Рукн таркибида юзага келадиган миқдор ўзгаришлари. 
2. Рукн таркибида юзага келадиган сифат ўзгаришлари. 
Alisher Navoiyning «Mezon ul-avzon»da ko’rsatishicha, «mafoiylun» 
ruknining zihoflari ham, furu’lari ham o’n bitta. Ya’ni «mafoiylun» tarkibida o’n bir 
xil o’zgarish sodir bo’lib, ulardan o’n bir xil far’iy rukn yuzaga keladi. Ular 
quyidagilar: 
1) mafoilun. «Mafoiylun» (V– – –) uchinchi «iy» cho’ziq bo’g’inining «i» 
qisqa bo’g’iniga aylanishidan hosil bo’ladi: V–V–. Rukndagi bu o’zgarish «qabz», 
«qabz» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «maqbuz» deyiladi; 
2) mafoiylu. «Mafoiylun» (V– – –) to’rtinchi «lun» cho’ziq bo’g’inining «lu» 
qisqa bo’g’iniga aylanishidan hosil bo’ladi: V– –V. Rukndagi bu o’zgarish «kaff», 
«kaff» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «makfuf» deyiladi; 

---

 
23 
3) mafoiyl. «Mafoiylun» (V– – –) oxiridagi «un» qismining tushishidan hosil 
bo’ladi, natijada uchinchi cho’ziq bo’g’in o’ta cho’ziq bo’g’inga aylanadi: V–~.
3
Rukndagi bu o’zgarish «qasr», «qasr» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa 
«maqsur» deyiladi; 
4) maf’uvlun. «Mafoiylun» (V– – –) birinchi «ma» qisqa bo’g’inining 
tushirilishidan hosil bo’ladi:– – –. Qolgan qism «foiylun» deyilmay, «foiylun» bilan 
vazn jihatidan bir xil bo’lgan «maf’uvlun» bilan almashtiriladi. Rukndagi bu 
o’zgarish «xarm», «xarm» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «axram» 
deyiladi; 
5) maf’uvlu. «Mafoiylun» (V– – –) birinchi «ma» qisqa bo’g’inining 
tushirilishi hamda to’rtinchi «lun» cho’ziq bo’g’inining «lu» qisqa bo’g’iniga 
aylanishidan hosil bo’ladi:– –V. Qolgan qism «foiylu» deyilmay, «foiylu» bilan vazn 
jihatidan bir xil bo’lgan «maf’uvlu» bilan almashtiriladi. Rukndagi bu o’zgarish 
«xarb», «xarb» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «axrab» deyiladi; 
6) foilun.
4
«Mafoiylun» (V– – –) birinchi «ma» qisqa bo’g’inining tushirilishi 
va uchinchi «iy» cho’ziq bo’g’inining «i» qisqa bo’g’inga aylanishidan hosil 
bo’ladi:–V–. Rukndagi bu o’zgarish «shatar», «shatar» zihofi natijasida paydo 
bo’lgan far’iy rukn esa «ashtar» deyiladi;
7) fauvlun.
5
«Mafoiylun» (V– – –) oxirgi «lun» bo’g’inining tushishidan hosil 
bo’ladi: V– –. Qolgan qism «mafoiy» deyilmay, «mafoiy» bilan vazn jihatidan bir xil 
bo’lgan «fauvlun» bilan almashtiriladi. Rukndagi bu o’zgarish «hazf», «hazf» zihofi 
natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «mahzuf» deb nomlanadi; 
8) fauvl. «Mafoiylun» (V– – –) oxirigi «lun» bo’g’ini hamda uchinchi 
bo’g’indagi «iy» qismining tushishishidan hosil bo’ladi, natijada ikkinchi cho’ziq 
bo’g’in o’ta cho’ziq bo’g’inga aylanadi: V~. Qolgan qism «mafo’»
6
deyilmay, 
«mafo’» bilan vazn jihatidan bir xil bo’lgan «fauvl» bilan almashtiriladi. Rukndagi 
bu o’zgarish «xatm», «xatm» zihofi natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «axtam» 
deyiladi;
9) faul. «Mafoiylun» (V– – –) «‘iy» va «lun» bo’g’inlarining tushishidan hosil 
bo’ladi: V–. Qolgan qism «mafo» deyilmay, «mafo» bilan vazn jihatidan bir xil 
bo’lgan «faul» bilan almashtiriladi. Rukndagi bu o’zgarish «jabb», «jabb» zihofi 
natijasida paydo bo’lgan far’iy rukn esa «ajabb» deyiladi; 
3
Masalan, «mafoiylun»ga teng bo’lak «bo’-lay zo:-ring» bo’lsa, oxirgi bo’g’in «-ring» emas, uning bir qismi - «-ing» 
tushadi. Natijada oxirgi bo’g’indagi «r» uchinchi bo’g’inga o’tib, uchinchi bo’g’in o’ta cho’ziq bo’g’inga aylanadi: bo’-
lay zor / V- 
~ 
/ mafoiyl.
4
Bu yerda «foilun» - «mafoiylun»dan hosil bo’lgan far’iy rukn. Uni «foilun» asliy rukni bilan chalkashtirmaslik lozim. 
5
Bu yerda «fauvlun» - «mafoiylun»dan hosil bo’lgan far’iy rukn. Uni «fauvlun» asliy rukni bilan chalkashtirmaslik 
lozim. 
6
Rukn aslida «mafoiylun» emas, «mafo’iylun». Rukn tarkibidagi «‘» - «ayn» deb ataluvchi arab tiliga xos bo’lgan 
undosh tovushni ifodalovchi harf. «Mafoiylun» bo’g’inlarga quyidagicha ajraladi: ma-fo:-’iy-lun. Shuning uchun ham 
tushiriluvchi «-iy» bo’g’in emas, bo’g’inning bir qismi. «-iy» tushgach, «‘» ikkinchi bo’g’inga o’tib, u o’ta cho’ziq 
bo’g’inga aylanadi. Masalan: ki-to:-bim-dan / V– – – / mafo’iylun // ki-tob / V ~ / fauvl. «Kitobimdan» so’zidagi 
oxirgi «-dan» («lun») bo’g’ini va uchinchi bo’g’in «-bim»ning «-im» («iy») qismi tushdi.

---