Oʻzbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi nizomiy

1.2. Kompetensiyaviy yondashuv

Kompetensiyaviy yondashuv - ta'lim maqsadlarini belgilash, ta'lim mazmunini tanlash, ta'lim jarayonini tashkil etish va ta'lim natijalarini baholashning umumiy tamoyillari majmuidir.
Ta'limning butun mazmuni talabalarda o'quvchilarning shaxsiy tajribasini o'z ichiga olgan ijtimoiy tajribadan foydalangan holda, faoliyatning turli ko’rinishlari va sohalaridagi muammolarni mustaqil ravishda hal qilish qobiliyatini rivojlantirishdir.
So‘nggi yillardagi pedagogik adabiyotlarda “kompetensiya” atamasining keng qo‘llanilishi ko‘plab mamlakatlar ta’lim tizimiga “bilim-ko‘nikma-malaka”ga muqobil sifatida qaraladigan Kompetensiyaviy yondashuvning joriy etilishi bilan bog‘liq. Soʻnggi oʻn yilliklarda Yevropa Ittifoqining deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarida qabul qilingan Boloniya deklaratsiyasi doirasida yagona taʼlim makonini yaratish sharoitida taʼlim mazmunini asosiy kompetensiyalarni rivojlantirishga yoʻnaltirish kuzatilmoqda.
Kompetentsiyaviy yondashuv faqat bilim bilan cheklanmagan, balki hayotiy muammolarni hal qilish, asosiy funksiyalarni, ijtimoiy rollarni bajarish va kompetensiyalarni namoyon qilish bo'yicha yaxlit tajribani o'z ichiga olgan ta'lim mazmunining turini aks ettiradi. Ta'limda kompetensiyaviy yondashuv "bilimlarni o'zlashtirish" tushunchasidan farqli o'laroq, o'quvchilar tomonidan kelajakda kasbiy, shaxsiy va ijtimoiy hayot sharoitida samarali harakat qilish imkonini beradigan ko'nikmalarni rivojlantirishni nazarda tutadi. Albatta, predmet bilimlari ta’lim strukturasidan yo’qolmaydi, balki unda bo’ysunuvchi, yo’naltiruvchi rol o’ynaydi. "Biz madaniyat sub'ekti sifatida bilimni emas, balki bilimning ma'lum bir shaklini ("har hol uchun" bilim, ya'ni ma'lumot) rad etdik" [31]. Kompetensiyaviy yondashuvni asoslashga bag‘ishlangan nazariy ishlanmalarda bilimga ega bo'lish emas, balki ma'lum bir kompetensiyaga ega bo'lish va har qanday vaqtda insoniyat tomonidan yaratilgan ulkan ma'lumotlar omboridan kerakli bilimlarni topish va tanlashga tayyor bo'lish kerakligi haqli ravishda ko‘rsatilgan.
Shu ma'noda, kompetensiyaviy ta'lim modeli, uni ishlab chiquvchilarning fikriga ko'ra, bilim modelidan "shaxmat o'yini qoidalari bilan tanishish o'ynash qobiliyatidan boshlab" kabi farq qiladi. A.V. Xutorskoyning ta'kidlashicha, "kompetensiya" tushunchasini o'qitish amaliyotiga joriy etish maktab uchun odatiy muammoni hal qiladi, chunki talabalar nazariy bilimlar to'plamini o'zlashtirib, muayyan muammolar yoki muammoli vaziyatlarni hal qilishda ularni amalga oshirishda sezilarli qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ta'lim kompetensiyasi talabalar tomonidan individual bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishni emas, balki ularning har bir tanlangan soha uchun tegishli ta'lim komponentlari to'plamini aniqlaydigan murakkab protsedurani o'zlashtirishni nazarda tutadi. Kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik maqsadlarining o'ziga xos xususiyati shundaki, ular o'qituvchining harakatlari shakli ko’rinishida emas, balki o'quvchi faoliyatining natijalari nuqtai nazaridan shakllantiriladi, ya'ni uning ma'lum ijtimoiy tajribani o'zlashtirish jarayonida oldinga siljishi va rivojlanishi [29] ko’rinishida shakllantiriladi.
Biroq, kompetensiyaviy yondashuvning muhimligi, uni ta'lim tizimiga tatbiq etish zaruriyatiga qaramasdan, bir qator qarama-qarshiliklarni qayd etish kerak. Birinchidan, tayanch kompetensiyalarni shakllantirish va bundan tashqari, ularning tizimlari eng ko'p fikrlarni taqdim etadi. Shu bilan birga, asosiy kompetensiyalarning Evropa tizimi (masalan, TUNING tizimi: umumiy kompetensiyalar (instrumental, shaxslararo, tizimli); maxsus professional) va mahalliy tasniflari qo'llaniladi. Chet el va respublika ta'lim modellarida turli tasniflarni tahlil qilib, D.A. Ivanov shunday xulosaga keladi: eng umumiy tasnif uchta katta kompetentsiya sinfini o'z ichiga oladi: professional (mutaxassis o'z kasbiy faoliyatini amalga oshirish uchun zarur); professionalusti (tashkilotda samarali ishlash uchun zarur); tayanch (jamiyatning har bir a'zosi uchun uning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi uchun zarur bo'lgan ko'nikma va fazilatlarni o'z ichiga oladi) [14]. Ikkinchidan, kompetentsiyaga asoslangan yondashuv boshqa ko'plab an'anaviy yondashuvlar bilan juda ko'p o'xshashliklarga ega, jumladan:
- tajribaning asosiy turlarining umumiyligini aks ettirish g'oyasini o'zida mujassam etgan madaniy (V.V.Kraevskiy, I.Ya.Lerner). uning yangi avlod tomonidan rivojlanishi ijtimoiy-madaniy taraqqiyotning uzluksizligini ta'minlaydi. Kontseptsiya mualliflari V.V. Kraevskiy, I.Ya. Lerner madaniy tajribaning to'rtta turli xil komponentini ajratadi: voqelikning turli sohalari haqidagi bilim, faoliyatning ma'lum usullarini bajarish tajribasi, ijodiy faoliyat tajribasi va inson faoliyati ob'ektlari va vositalariga hissiy-qiymatli munosabatda bo'lish tajribasi.
Binobarin, ta’lim mazmuni yodlash va qayta ishlab chiqarish uchun ma’lumotlar yig’indisiga qisqartirilmaydi, balki madaniy jihatdan mos bo’lgan ta’limning ajralmas blokini, ya’ni o’qitish va o’qishning o’zaro ta’sirini o’z ichiga oladi;
– funksional va kommunikativ (V.I. Kapinos); – “madaniyatlar muloqoti” maktabining nazariyasi va amaliyoti (V.S.Bibler) va boshqalar. Shunday qilib, ta’lim nazariyasi va amaliyotiga nisbatan qo‘llaniladigan Kompetensiyaviy yondashuv allaqachon o‘rnatilgan ilmiy kontseptual va uslubiy apparatni o‘zlashtirishni nazarda tutadi. Ilmiy fanlar yoki ularga tayanish.
Uchinchidan, standartlarni ishlab chiqish va kompetensiyaviy yondashuvni joriy etish asoslari aniqlanmagan. Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda kompetentsiya modelini mavjud modelga kiritish, mutaxassisning kompetentsiya modelida oliy kasbiy ta'lim standartlarini ko'rib chiqish uchun ko'plab urinishlar qilinmoqda, oliy kasbiy ta’limning yangi avlod davlat standartlari – bakalavriat va magistratura doirasida Kompetensiyaviy modellarni ishlab chiqish.
Biroq, hozirgi tadqiqotlarning aksariyati biror kompetentsiyani tahlil qilishga bag'ishlangan. Shu sababli, mutaxassisning kasbiy kompetentsiyasi qanday kompetentsiyalar to'plamini tashkil etishi haqida hali ham yaxlit fikr mavjud emas.