Oʻzbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi nizomiy

1.1. Faoliyatli yondashuv

O‘quv jarayonida asosiy shaxs – o‘quvchi. L.S.Vigotskiyning [Выгoтский Л.С. Педaгoгическaя псиxoлoгия / Пoд ред ВВ. Дaвыдoвa. -M.: Педaгoгикa - Пресс, 1996. - 536с.] fikricha, bola o‘z shaxsiy faoliyatining sub’ektidir, o‘qituvchi esa bola yashayotgan va harakatlanayotgan ijtimoyi muhitning katta imkoniyatlaridan foydalangan holda bolaning faoliyatini uni rivojlantirish maqsadida boshqarish va yo‘naltirib borishi mumkin. O‘qituvchining barcha harakatlari o‘quvchining ta’lim olishiga qaratilgan. O‘quvchining ta’lim olishidagi bilim va malakalarning darajalarini belgilash orqali o‘quvchining, pedagogik ta’sirning ob’ekti sifatida emas, balki pedagogik jarayonning to‘laqonli sub’ekti sifatidagi faolliklarini belgilaymiz. Bundan tashqari o‘quvchilarni tuzilgan tizimni yodlashga emas, tizim mazmunini aks ettiruvchi, ma’lum faktlarni ochish maqsadidagi fikrlash, so‘ngra esa ularni mantiqan tartiblash orqali o‘quvchilar aqliy tafakkurining tez rivojlanishiga va o‘tilayotgan materialni to‘liq o‘zlashtirishiga olib kelinadi. Shunday qilib, bilimlar va ularni o‘zlashtirish va tatbiq etish bo‘yicha harakatlar o‘quvchilarning umumiy o‘qish tizimini tashkil etadi.
O‘qituvchi faoliyatida o‘quvchilar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan 2 ta tashkil etuvchilarni ajratish mumkin:
- o‘qitish maqsadi va mazmuni (nimani o‘qitish kerak?) o‘qituvchining o‘quvchiga berishi kerak bo‘lgan bilimlar tizimini aniqlaydi. Bu tizim fan dasturi, DTS va o‘qitishning majburiy natijalari orqali aniqlanadi.
o‘qitish vositalari, shakllari va metodlari (qanday o‘qitish kerak?) bilimlarni o‘zlashtirishga qaratilgan o‘quv harakatlarini amalga oshirish imkonini beradi.
O‘quv faoliyatini rejalashtirishda ta’lim tizimidagi zamonaviy holatni hisobga olish lozim, bunda tushuntirish- illyustratsion metod o‘rniga faoliyatli yondashuv kirib kelmoqda. Faoliyatli yondashuvni amalga oshirish shartlariga quyidagilar kiradi:
o‘quvchi shaxsini obyekt va qonuniy jarayon sifatida shakllantirish;
o‘quv faoliyati umuminsoniy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, u quyidagi komponentlardan tarkib topadi:
o‘rgatuvchi- o‘rganuvchi -o‘quv materiali-o‘zlashtirish-natija
o‘quv faoliyatini amalga oshirish motivatsiya va o‘quv masalalarini yechishdan boshlanadi;
o‘quv faoliyatida o‘quv harakatlari alohida o‘ringa ega;
to‘laqonli o‘quv faoliyati yechish uslublarini grafik, belgili (ishorali) yoki harfli shakllarda modellashtirishsiz tashkil etib bo‘lmaydi.
Yuqorida sanab o‘tilgan o‘quv faoliyatining xususiyatlari birinchi navbatda faol o‘quv usullariga e’tibor berish kerakligini anglatadi, bunda o‘quvchilar ilmiy faktlarni o‘rnatishda bevosita ishtirok etadi. Uning asosiy vazifasi butun o‘quv faoliyatining natijasi bo‘lgan bilimlarni tushungan holda o‘zlashtirishdan iboratdir.
O‘quv faoliyati tushunchasiga bunday yondashuv asosiy bilimlarni o‘zlashtirishni bevosita boshqarish bilan birgalikda mos faoliyatni o‘zlashtirishni bevosita boshqarib borish lozim. Bu o‘qitishda faoliyatli yondashuvning mohiyatini belgilaydi.
O‘qishga faoliyatli yondashuvning konseptsiyasi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari hamda ularning o‘quv faoliyatidagi rivojlanishlariga talabni yangicha qo‘yadi. O.B.Episheva [12] rivojlanish faqat faoliyat yuritishda amalga oshiriladi, ko‘nikma va malakalarning asosini ma’lum xarakterdagi harakatlar tashkil etadi deb ta’kidlaydi. O‘quv faoliyati natijasi o‘quvchining rivojlanishi, uning psixikasidagi sifatli o‘zgarishlardir. O‘quvchilarni mustaqil o‘qishga va o‘zini o‘zi rivojlatirishga o‘rgatish uchun ularning o‘z o‘quv faoliyatini qanday ratsional tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha bilim berish va bu bilimlarni amalda tatbiq etish imkoniyatlarini yaratish lozim.
Faoliyatli yondashuvning avvalgilardan prinsipial farqi shundaki, bunda bolaning olam bilan o‘zaro munosabatining masala yechish jarayoni kabi kechadigan real jarayonni yaxlitligicha tahlil qilinadi. N.F.Talizina [20] faoliyatli yondashuv borasida “o‘qish – bu o‘quvchi tomonidan inson faoliyatning turli shakllarini o‘zlashtirish jarayoni, demak, ularni amalga oshiruvchi harakatlarini ham o‘zlashtirish jarayonidir” deb ta’kidlaydi. Shunday qilib, aqliy rivojlanish bu aqliy faoliyat usullarini oddiy mexanik o‘zlashtirish emas ekan. Inson nafaqat tushunchalar, mulohazalar, tasdiqlarni, balki axborotlarni qayta ishlash bo‘yicha faoliyat tuzilmasi va prinsiplarini o‘zlashtirishlari lozim.
O‘qishga faoliyatli yondashuv nuqtai nazaridan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini shu bilimlar tarkibiga kirgan faoliyat orqali boshqarish mumkin.
Faoliyat “o‘qish – ta’lim olish” vaziyatidagi refleksiya predmetiga aylangandagina ta’lim mazmuni bo‘la oladi. O‘quvchi faoliyat mazmunini o‘zlashtirishi uchun dars jarayonida faoliyatda ishtirok etishi va mazkur faoliyatni qanday bajarayotgani, uni tashkil etishda qanday vositalardan foydalanishni tushunishi lozim.
Faoliyatli yondashuvda sub’ekt ob’ekt bilan o‘zaro faol munosabatda bo‘ladi, uni izlaydi, tekshirib ko‘radi, hamda ularni go‘yoki kashfiyot kabi qabul qiladi. Boshqacha aytganda, faoliyatli yondashuvda reaktivlik tamoyilga sub’ektning faollik tamoyili qarama – qarshi qo‘yiladi.
Faoliyatning asosi sifatida ilmiy bilimlar sistemasini o‘zlashtirish ongni kardinal va intensiv qayta qurishni shartlaydi:
ongda dunyo tasviri o‘zgaradi: subyektizm va tasodifiylik elementlaridan ozod bo‘ladi, narsalar xossalari va ularning o‘zaro bog‘liqligi aks ettirilishi aniqroq va to‘laroq bo‘ladi;
dunyoni statik anglash o‘rniga uni dinamik anglash keladi;
ongning boshqaruvchi funksiyasi sezilarli darajada kuchayadi: faoliyat usullarining obyekt shartlanganligini o‘zlashtirgan holda o‘quvchilar ongida yangilanayotgan dunyo tasavvuriga mos faoliyat usullarini qurishga intiladi;
ongda refleksiv jihatlar hosil bo‘ladi, o‘quvchilarda faoliyat sub’ektidan o‘z – o‘zini o‘zgartirish, o‘z – o‘zini rivojlantirish sub’ektlariga aylantirishga zamin yaratiladi.
O‘zlashtirishning faoliyatli nazariyasiga asosan bu jarayonning quyidagi bosqichlari ajratiladi:
Motivatsion bosqich, mazkur bosqichda o‘qish motivi aniqlanadi. Bu motivlar tashqi (boshqa maqsadlarga erishish vositalari) va ichki (o‘quvchilar faoliyatining maqsadi - o‘qish) bo‘lishi mumkin. Bilish motivatsiyasi vositalaridan biri bu muammoli o‘qitishdir.
O‘quvchilarni faoliyat va unga kiruvchi bilimlar bilan tanishtirish. Bunda berilgan masalani qanday yechish lozimligi og‘zaki tushuntirilibgina qolmasdan, balki yechish jarayoni ko‘rsatilishi lozim.
Faoliyatning bajarilishi, u birnechta punktni o‘z ichiga oladi: 1) moddiy shaklda; 2) tashqi nutq; 3) o‘z ichidagi nutq; 4) aqliy harakatlar.