O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

 
Tayanch tushunchalar: QG tarkibiy qismi tushunchasi, hokim va tobe gaplar, 
QG tasnifi, ma‘noviy munosabatlar, shakl va mazmun orasidagi nomutanosiblik.

---

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Абдураҳмонов Ғ., Холиѐров Х. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – 
Т., 1979. 
2. Нурмонов А., Маҳмудов Н. в.б. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси – Т., 
1992. 
3. Сайфуллаева Р. Ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал – функционал 
тадқиқи. – Т., 1994.
4. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. 
– Т., 2006. 
5. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Т., 1987. 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.QG tarkibi deganda nima tushuniladi? 
2.Hokim va tobe gaplarni ta‘riflang.
3. QG tarkibiy qismlarining o`zaro tobelanishi haqida ma‘lumot bering.
4. Qanday ma‘noviy munosabatlar QG tarkibiy qismlari orasida ifodalanadi?
5. QGlarda shakl va mazmun munosabatining voqelanishini tushuntiring.
14-ma’ruza. Uyushgan gaplar. Uyushgan gaplarning 
lisoiniy – sintaktik xususiyatlari.
 
Reja: 
1. Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o`rni. 
2. [Pm] uyushtiruvchi vosita sifatida. 
3. [WPm] uyushtiruvchi vosita sifatida. 
4. [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar. 
 
 Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o`rni. O`zbek tilshunosligida 
uyushish hodisasi bilan bog`liq uchta hodisa mavjud: 
Gapda uyushgan so`zshakllar
qo`shma gapdagi uyushiq gaplar
Uyushgan gaplar. 
Uyushiqlik umumiy holat bo`lib, sodda gapga ham, qo`shma gapga ham 
xosdir. Sodda gapda so`zshakllar uyushib kelsa, qo`shma gapda so`zshakllar, sodda 
gaplar uyushib keladi. 
Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat bo`ladi: 
Uyushtiruvchi unsur. 
UyuShuvchi unsur. 
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud bo`ladi. 
Xo`sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi? 
Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan 
bo`lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo`lib, bu kesim WPm (kesimlik 
ko`rsatgichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional 

---

shakllangan gap) tarzida bo`lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo`shma 
gaplarda esa birdan ortiq bo`ladi. 
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 
1. Ukang rasm Chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E QWPm] 
2.Ukam rasm Chizar edi va singlim televizor ko`rar edi gapining qolipi esa 
quyidagicha: [E – WPm] va [E – WPm] 
Ko`rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, 
ikkinchi gapda ikkita va ular o`zaro teng bog`lovchi yordamida bog`langan. Endi 
uchinchi gapga diqqat qilaylik: 
Ukam rasm Chizar va singlim televizor ko`rar edi. Bu oldingi gapimizdagi 
kesimlarning W qismlari o`zgarmasdan saqlanganligi va Pm qismi bittaga 
qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta 
bo`lib, u ikkita W uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga 
chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagi ko`rinishi quyidagicha: [((E1-
W1)va(E2-W2 ))Pm] 
Ko`rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo`lgan birdan ortiq W dan tashkil 
topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi. 
Yo`l-yo`lakay Shuni aytib o`tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli 
qo`shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz: 
1. Bahor kelsa, bog`lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [((E1-
WPm)- (E2-WPm)-(E3-Pm)] 
2.Bahor kelsa, bog`lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. (E1–WPm1) ((E2–
WPm2)(E–WPm)) 
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo`shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar 
(Bahor kelsa, bog`lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi 
gapda esa bosh gaplar (bog`lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va 
ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishlidir. Bular uyushiq gaplardir. 
Ma‘lum bo`ladiki, uyushiq gaplar qo`shma gaplar tarkibida bo`ladi. 
Uyushgan gaplar esa o`zbek tilida sodda va qo`shma gaplar orasidagi alohida 
sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo`shma gapga,
Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi. 
Sodda va qo`shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan 
kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo`qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi 
ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh omil ikkita: 
Bitta shakllangan kesimning mavjudligi. 
Birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi. 
Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham (Jahongir, 
Jamshid, Isroil o`qidi), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham (egasi yo`q yoki bor 
bo`lsa bitta, kesimning lug`aviy qismi birdan ortiq, Pm qismi bitta - (Ular borgan va 
ko`rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi. 
Shakl vazifaviy talqinda uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega bitta
Pm qismlari umumiy bo`lgan kesimlar birdan ortiq bo`ladi. Aytilganlar asosida 
sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo`shma gap, uyushiq kesimli qo`shma gap 
va uyushgan gaplarning eng kichik struktur sxemalarini beramiz: (qulaylik uchun 

---

eng kichik qurilish qoliplarini berish ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning 
kengaytiruvchilari ham mujassamlangandir.
Sodda gap : [WPm]
Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 + W2]Pm
Qo`shma gap : [WPm U WPm] 
Uyushgan qismli qo`shma gap [([WPm] →[WPm]),[WPm]] 
yoki: (WPm]→([WPm],[WPm]). 
5. Uyushgan gap. [((E –W2),(E2–W2)) Pm] 
Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir bo`lgan 
edi. 2.Do`kondorlarning ba‘zilari kitob o`qib, ba‘zilari tasbeh o`girib, ba‘zilari 
esnab o`tirishardi. 3.Uning qo`llari ishda, ko`zi Shudgorda, ammo xayoli Zebixonda 
edi. 4. Chakkasi tirishib, ko`zi qizarib ketdi.