O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Tuproqlarning o‘xshashlik topografik qatorlar qonuniyati. Bu qonuniyat 
shundan iboratki, tuproqlar o‘xshashlik geogrofik va topografik qatorlarini hosil 
qiladi va har qaysi geogrofik kenglik tuproq mintaqachalariga o‘zining vertikal 
tuproq mintaqalari mos keladi. Bu qonuniyat S.A.Zaxarov tomonidan tavsiya 
etilgan. 
Tuproqlarning introzonallik qonuni. Mazkur konuniyat professor 
M.M.Filatov tomonidan kashf etilgan bo‘lib, bunda tuproq hosil qiluvchi 
omillarning yig‘indisi ta’sirida yoki birortaomillarning ta’siri iqlim omillaridan 
ustunlik qilsa tuproqlar o‘ziga xos bo‘lmagan mintaqada ham uchrashi mumkin, 

---

19 
ya’ni ichki mintaqaviylik xolatda dog‘larga o‘xshash yoki alohida kichik 
maydonchalar tarzida kuzatiladi. Masalan, sho‘rtoblar, karbonatli, chirindili 
tuproqlari yoki botqoq tuproqlar. 
Tuproqning kichik mintaqviylik qonuniyatiS.A.Zaxarovning fikricha, bu 
qonunyatga ko‘ra tuproklar rel’efning kichikroq pastliklarida o‘ziga xos ajoyib 
vertikal polasalar yoki mintaqalarnikidek joylashgan bo‘ladi, bu qonunyat ayniqsa 
yirik masshtabli xaritalar tuzganda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otadi. 
Regional yoki mahalliy tuproq jo‘g‘rafik qonuniyati Tuproqlarning 
geogrofik joylashishini ko‘rib chiqqan paytlarimizda ularning gorizontal 
mintaqaviylik qonuniyatlaridan chetga chiqishini e’tirof etgan edik. Lekin 
qonuniyatdan bunday cheklanish ham o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi, balki ma’lum 
omillar asosida qonuniy holda shakllanadi. Tuproqlar geografiyasi va 
xaritagrafiyasi fanida bunday qonuniyatlar regional yoki mahalliy tuproq-geogrofik 
qonuniyatlari deb ataladi. Shulardan asosiylari tuproq provinsiyasi to‘g‘risidagi 
ma’lumotlardir. Tuproq-iqlim fatsiya va provinsiyalari to‘g‘risidagi ta’limotlarni 
rivojlantirishda L.I.Prosolov va I.P.Gerasimovlarning xizmatlari juda kattadir. 
I.P.Gerasimov o‘zining “Sobiq Ittifoqning tekislik qismi tuproq, iqlim 
fatsiyalarihaqida” (1933) degan asarida tuproqlarning genetik tiplari orasidagi 
farqlarni fatsiya va provinsiyalarning bioiqlim tabiati nazaridan ko‘rsatib bergan. 
Uning ta’limotlari bo‘yicha bu farqlar iqlimning bir xil kontinental, qishning 
qattiqligi bir xil va atmosfera yog‘inining yil fasllari davomida bir xil emasligi 
bilan bog‘liqdir. 
Keyingi tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, har xil fatsiya tuproqlari ham 
ma’lum genetik tip ichida o‘zlarining gidrotermik rejimlari bilan keskin farq kiladi. 
Ular vegetatsiya davrining boshlanishida har xil chuqurlikda muzlaydilar, har xil 
tezlik bilan isiydilar va eriydilar yuqori qatlamlari har xil nam mintaqasiga hamda 
haroratga ega bo‘ladilar. Bularning hammasi katta agronomik ahamiyat kasb etib, 
hozirgi davrda turli xil provinsiya va fatsiyalarning tuproqlari mustaqil genetik 
tipcha sifatida qaraladi. Fatsiallik va provinsiallik hodisasida harorat, qor miqdori 
mintaqaning turli qismlarida keskin farq qiladigan tuproq mintaqalari keskin 

---

20 
namoyon bo‘ladi. Subtropik mintaqa meridianal kenglik bo‘ylab juda 
cho‘zilganligi boyis, uning shimoliy va janubiy qismlarining harorati bir-biridan 
ancha farq qiladi. Shuning uchun ham bu yerda provinsiallik yaqqol ko‘zga 
tashlanadi. Shunday qilib, bioiqlim sharoitlarining joylari, kenglik va meridianal 
holati bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniy o‘zgarishi tuproq termik poyaslari, tuproq 
bioiqlim viloyati, tuproq mintaqasi va tuproq tipchalari, shuningdek fatsiya, tuproq 
provinsiya va tumanlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Lekin tuproq provinsiya 
va tumanlari ichida tuproq qatlami ham bir xil bo‘lavermaydi. Bu hol asosan 
tuproq hosil qiluvchi jinslar va rel’efga bog‘liq bo‘ladi. Tuproqlarning bir xil 
bo‘lmagan shakllari, ularning kelib chiqishi, tarkibi va agronomik ahamiyati 
xaqidagi ta’limot tuproq qoplami strukturasi deb ataladi. Bu ta’limotning asosini 
elementar tuproq areali (ETA) xaqidagi tushuncha, ya’ni hududning uncha katta 
bo‘lmagan maydonida tuproq qoplami bir xil tuproq razryadini tashkil etadi. 
Tuproq qoplamining strukturasi bu ETAning qonuniy yig‘indisidir. 
Strukturaning harakterli parametrlari uning murakkabligi va kontrastligidir 
(qarama - qarshilik yoki aksi). Elementar tuproq areali rel’ef, jinslarning xossalari 
va ba’zi bir boshqa sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lib, har xil mikro-, mezo- va 
makrokombinatsiyalar hosil kiladilar va aniq tuproq qatlami strukturasini tashkil 
etadi. Kichik kombinatsiyalar mayda (bir necha o‘n metr atrofida) ETA 
almashinilishi bilan harakterlanadi. Bu jarayon asosan mikrorel’ef bilan bog‘liq. 
Mezokombinatsiyalar – nisbatan katta ETA va kichik kombinatsiyalarning 
almashinishi bilan xarakterlanib, odatda mezorel’ef yoki tuproq hosil qiluvchi 
jinslarning katta maydonda o‘rin almashinishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Kichik 
kombinatsiyalar – mezokombinatsiyalarning almashinishidan iborat bo‘lib, 
makrorel’ef bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu guruhlarning har birida keskin farq qiladigan 
va keskin farq qilmaydigan kombinatsiyalar farqlanadi. 
Tuproq strukturasi to‘g‘risidagi ta’limot – tuproqshunoslikning yangi 
bo‘limi bo‘lib, yer qurilish ishlarida katta ahamiyatga ega. Bu ta’limot 
S.S.Neustruev hamda V.M.Fridlandlar tomonidan rivojlantirilgan.