O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

18.2.13. Dmitriy Gladishev va İvan Muravinlar Xiva xotiralari 
Sirdarёning quyi oqimidagi shah’ar va qishloqlar, Orol dengizini wrganish 
uchun 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi 
bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, er wlchovchi İ.Muravinlar 
yuborilgan. 
Orskda olgan kwrsatmaga binoan, ular 1717 yili Pёtr I zamonida Rossiya 
tobeligiga wtgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748 yy.) bilan 
uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa 
Eron podshoh’i Nodirshoh’ bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev bilan 
Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog’asi Niёz bilan birga Orolga jwnab 
ketdilar va xon h’uzuriga etib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. Wsha vaqtda 
Abulxayr xon deb elon qilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr 
kuni Nodirshoh’ h’uzurida bwlganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva 
Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga meh’ru shavqat qilinishini 
swraganlar. Zobitlarning swzlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan. 
Lekin ular Abulxayrxon bilan uchrasha olmaganlar. Shunday bwlsa-da, 
Abulxayr shlh’dan chwchib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga qochib 
ketdi. Bu erda kwp tortishuvdardan keyin Nurali xon deb elon qilindi. Abulxayr 
Gladishev bilan Muravinni olib Odam ato arig’i bwyida joylashgan eski 
wrdasiga qaytdi. Gladishev va Muravin 1741 yilning aprel oyida u krdan Orskka 
qaytib keldilar. Ularning mazkur saёh’ati paytida twplagan malumotlari 
«Gladishev – Muravin. Poezdki iz Orskka v Xivu i obratno 1740-1741 godax 
poruchikom Gladishevım i geodezistom Muravinım, İRGO, vıp.1U, -SPb.,1850, 
s.519-599» deb atalgan. 
Gladishev va Muravin twplagan malumotlarning ah’amiyati shundaki, 
ularda Orol dengizining soh’illari, Xorazmning Xiva, Shoh’temir, Xojayli, 
Xonqa va Shovot shah’arlari h’aqida, shuningdek, wzbek, qozoq, qoraqolpoq va 
turkman ah’olisi h’aqida ayrim malumotlar keltirilgan. 
Bulardan bazilari keltirildi: 
Gladishev h’amroh’lari bilan Xivaga kelishi bilan uni xon qarorgoh’iga 
olib bordilar. Unda xon bilan birga Orol biylari va xonning amirlari wltirishgan 
ekanlar. Xon Gladishevdan swradi: «Sen qaerdan bwlasan?» Nladishev javob 
qildi: «Meni imperator h’azrati oliylari jwnatdilar, marh’amatli maktub bilan»,- 
dedi va maktubni xonga uzatdi. Xon maktubni olib, muh’rini peshonasiga surdi 
va uni ёzib (kotibiga) uzatib, «h’ammaning h’uzurida wqi!» deb buyurdi. 
Maktub wqib bwlingach, h’uzurida wltirganlarga qarab dedi: «Kwrdilaringmi, 
umid bog’lab turgan oldimdagi chirog’ni kwryapsizlarmi? Shu nur ёrdamida 
sizlarni (Nodirshoh’dan) h’imoya qilmoqchiman». Shundan keyin menga qarab 
dedi: «Sening h’aqingda eshitganman. Ywlda senga ozor etkazibdilar. 
Huzurimga eson-omon etib kelishing uchun odam bilan maktub yubordim. 
Chunki, malumki, Eron podshosi Nodirshoh’ Xiva shah’rini egallash uchun 
kelaёtir. Men esam wzim h’am, bu shah’ar h’am men kabi imperator 
h’azratlarining qwl ostida bwlishni istaymiz. Men uning h’uzuriga 
bormoqchiman. Sening h’am uning h’uzuriga borishingga twg’ri keladi. 
İmperator h’azratlarining sen olib kelgan maktubini Xivadan unga yuboramiz, 

 
232
toki shaxsan men bilan janjallashib yurmasin». Gladishev xonga javob qildi: 
«İen sizning h’uzuringizga yuborilganman. Shunday bwlgach, sizning amr-
farmoningizda bwlaman». 
Shundan keyin (Abulxayrxon) Gladishev odamlaridan ikki kishini, 
xususan er wlchovchi Muravin bilan tarjimon Usmon Arslonovni ajratib olib va 
imperator oliy h’azratlari jwnatgan maktubni qwllariga berib, ularga maktub 
bilan twrt odamni – orollik bir qoraqalpoq va bir qozoqni qwshib, Eron 
podshoh’i h’uzuriga jwnatdi. Shoh’ wsha vaqtda Xivadan 35 verst narida 
joylashgan Xonqada turgan edi. Ular shoh’ga «Abulxayr)xon imperator 
h’azratlarining tabaqasidir, ushbu shah’arni h’am u wz tobeligiga qabul qildi», 
dedilar. Xon eshitdiki, Eron shoh’i Rossiya imperiyasi bilan ittifoq tuzmoqchi 
emish. Shu sababdan u Xivani va unga qarashli erlarni talon-taroj qilmaydi», 
degan xabarni etkazishlari lozim edi». 
D.Gladishevning Xivada istiqomat qilib turgan rus asirlari h’aqida 
keltirgan malumotlari h’am wta muh’imdir. U ёzadi: «Wsha erda asirda bwlgan 
Ёyiq kazagi Andrey Borodindan eshitdimki, Xivada Bekovich-Cherkasskiy 
ekspeditsiyasidan asirga tushib qolgan ruslar, qalmoqlar va boshqa erliklarning 
soni 3 000 kishiga etadi. U (Andrey Borodin) ularni yaxshi biladi. Bah’orda 
ularni Xiva tevaragidagi ariqlarni tozalashga h’aydab boradilar. Orolda shunday 
asirlar soni 500 kishi. Taxminan shugcha asir Qozoq va Qoraqalpoq wrdalarida 
yashab turibdilar...» 
Sheldeltog’da h’am rus asirlari turadilar. Wsha tog’da kumush va oltin 
konlari bor. Qazilgan rudalarni tekshirib qaraganlarida uning uchdan bir qismi 
sof oltin bwlib chiqdi. Buni aniqlangan odam Sherg’ozixonga borib aytdi. Xon 
uni tiriklayin kwmib tashlashni buyurdi, «toki u bu gapni boshqa birovga borib 
aytmasin, deb». 
Xivaliklarning kasb-kori h’aqida h’am Gladishev ayrim malumotlar 
keltirgan: «Ular,-deb ёzgan edi u,-bwg’doy, arpa, jwxori, tariq, kunjut, paxta va 
tamaki ekadilar. Eri, bazi erlari qumloq, bazilari loyqadan iborat, sug’orib 
ekadilar. Uni h’wkiz bilan h’aydaydilar... 
Chorvalari: tuya, ot, mol, arg’umoqlar va oddiy otlar, eshak, qwy, echki. 
Qushlari: wrdak, tovuq. 
Mevadan: olma, anor, uzum, tut, shaftoli, jiyda, olmurut. 
Poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, turp, sholg’om, karam, piёz etishtiriladi. 
Daraxtlar: sada qayrag’och, terak, tol ...wsadi. Shuningdek, tut meva 
beradi, bargi bilan pilla qurti boqiladi. 
Xivada mis pul zarb qilinadi, miltiq dori tayёrlanadi... 
Qamish va beda etishtiriladi. 
Darёlarida: Sirdarё, Quvondarёda, Ulug’ darёda kechuvlar bor. İkki 
sajenlik, ikki yarim sajenlik qayiqlar mavjud. Ularda 5 boshgacha ot yuklab 
wtish mumkin...Sirdarё bilan Ulug’ darёda baliq kwp. 
Qamishzorlarda bars, bwri, shag’ol,tulki kabi yirtqich h’ayvonlar 
yashaydi». 
Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va h’arbiy-strategik ah’amiyati 
katta edi. Shuning uchun h’am Orol flotiliyasining boshlig’i kontr-admiral 

 
233
A.İ.Butakov (1816-1869 yy.) ga 1848 yili Orol dengizini wrganish va uni 
tavsiflash vazifasi yuklatildi. 
A.İ.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar»ida (twla nomi 
«Dnevnıe zapiski plavaniya po Aralskomu moryu v 1848-1849 g.», podgotovka 
k pechati E.K.Betgera.-Tashkent: 1953) baёn etilgan. Uning ёzishicha, «Orol 
dengizi tinch dengizlardan bwlmay, ayniqsa shamol turgan paytida panoh’ topish 
qiyin». «Uning G’arbiy soh’ilini suratga tushirishni Qumsuat qwltig’idan 
boshladik. Qumsuatdan boshlab menga dengiz chuqurlasha boshlaganday 
tuyuldi...» Butakov wshanda Orol dengizini va uni bandargoh’ qurish mumkin 
bwlgan erlarini qarichma-qarich wlchab chiqdi. Umuman, kontr-admiral 
Butkvoning kuzatishlari, Rossiya h’ukumatiga kelajakda dengizda h’arbiy va 
savdo floti qurish mumkinligini kwrsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdarё va 
amudarёda h’am kemalar qatnovini ywlga qwyishga va bu bilan Koshg’ar va 
Hindistonga suv ywlini ochib berish imkonini berar edi. 
(B.Ah’medov. 348 bet) 
 
18.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.   
1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 
2001.  
2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. 
- Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 
3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. 
İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 
1998. –S. 3-7. 
 
18.4.  Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
1. 
Elchi va sayёxlarning asosiy maqsadi nima?  
2. 
Elchi va sayёxlar esdaliklarida qanday masalalar ёritiladi?  
3. 
Elchi va sayёx esdaliklarini tarixni wrganishdagi ilmiy 
ah’amiyati nimada?  
 
 
19-mavzu. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davriga oid 
manbalar 
 
 Darsning mazmuni: Turkiston wlkasining chor Rossiyasi 
mustamlakasiga aylanishi, uning sabablari, mustamlakachilik tuzumining xalqlar 
boshiga solgan zulmu bedodliklari twg’risidagi tarixiy manbalar asosiy 
xususiyatlari, ularning ilmiy ah’amiyati talabalarga tushuntiriladi.  
 
Reja:  
19.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar.  
19.2. Mah’alliy manbalar.  
19.3. Rossiya manbalari.  
19.4. Rasmiy h’ujjatlar va ushbu davr twg’risidagi adabiёtlar. 

 
234
19.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
19.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: Chor Rossiya, Turkiston wlkasi, mustamlaka, oq 
podshox, mardikor.  
 
19.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. 
Movarounnah’rdagi yirik davlat bwlgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII 
asrning birinchi yarmida Eron shoxi Nodirshox tasir doiraisga tushdi. 1753 yili 
Nodirshoxni vasiy sifatida tan olgan Muh’ammad Rah’im wzini Buxoro amiri 
deb elon qildi va 1920 yiligacha xukm surgan mang’itlar sulolasiga asos soldi.  
Fag’ona vodiysida yashab turgan wzbek qabilalaridan biri minglar wz 
etakchisi Shoxruxbiyni xokimiyat tepasiga kwtardilar va Qwqon xonligi tashkil 
topdi.  
XIX asr boshida Muh’ammad Raximxon avval (1806-1825) mustaqil Xiva 
xoni sifatida mustaqil faoliyat kwrsata boshlaydi. Shunday qilib, XVIII oxiri 
XIX asr boshlarida Movarounnah’rda uchta mustaqil davlat faoliyat kwrsata 
boshlaydi.  
Rossiya iqtisodiy va h’arbiy qudratga erishishi munosabati bilan uning 
Qwqon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligiga bwlgan munosabatida istilochilik 
ruxi ustun kelib, XIX asrning ikkinchi yarmidan wlkani zabt etishga kirishdi. 
1860 yili Rossiya Qwqon xonligiga qarshi elon qilinmagan urush boshladi. 
Polkovnik Mixail Chernyaev 1864 yili avliё ota shaxri tomon yurish boshladi va 
shaxarni egallab, general darajasiga kwtarildi. 1865 yil general M.Chernyaev 
Toshkentni egalladi. 1866 yili general M.Chernyaev Buxoro amirligiga qarshi 
istilochilik h’arakatlarini boshladi va 2 yil davomida uning yarim xududining 
egalladi.  
Rossiya xukumati yangi bosib olingan erlarni boshqarish uchun va bu 
h’arakatni davom ettirishni muvofiqlashtirish uchun 1867 yilning 11 iyulda 
Turkiston general gubernatorligini tasis etdi va uning rah’bari etib general 
K.P.fond Kaufanni (1867-1881) tayinladi.  
1872 yil oxirlarida h’arbiy vazir boshchiligiga Peterburgda Turkiston, 
Orenberg, general – gubernatorlari va Kavkazdagi podshox noiblari ishtirokidagi 
maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi. 1873 yili may 
oyida ruslar Xiva shaxrini egallaydilar.  
Bu esa kuchayib boraёtgan Rossiya davlatining osonlikcha wlkani wz tasir 
doirasiga wtkazish imkonini berdi. 1917 yilgi Sank-Peterburgda yuz bergan 
Oktyabr twntarilishi Rossiya davlati tarixida Shwrolar h’ukmronligiga asos 
soldi.  
Bu davrda yuz bergan voqealar bir toionda wsha davr rasmiy h’ujjatlarida 
mah’alliy xalq vakillari va rosiyalik mualliflar tomonidan turlicha ёritilgan. 
Mana shuning uchun h’ar manba aloh’ida wrganilishi, turli tomonlar qarashlari 
wzaro qiёsiy tah’lil qilinishi maqsadga muvofiq. Ushbu davr voqealari keyingi 
davr adabiёtlaridan h’am turlicha talqin etib kelindi. Chunki ularga siёsiy tuzum 

 
235
tazyiqi juda kuchli edi. Wzbekistonning mustaqillikka erishishi bilan 
mustamlaka bavri tarixini xolislik va odilona tarzda ёritish imkoni yaratildi.     
 
19.2. Mah’alliy manbalar. 
 Bu davrda «Afzal at-tavorix», «Tarixiy Umarxon», «Risolai askariya», 
Hakimxon Turani «Mumtaxab ut-tavorix», Mulla Niёz Muh’ammadning 
«Tarixiy Shoxruxiy», Avaz Muh’ammad attorning «Tarixiy jaxonnamoiy», 
Muh’ammad Solixning «Tarixiy jadidayi Toshkand», Mullo Yunusjon 
Munshiyning «Amiriy Lashkar Alimkul tarixi» kabi asarlar Qwqon xonligida, 
«Tuxfat ul-xoniy», «Tarixiy amir Xaydar», «Fatxnomai sultoni», «Mang’itlar 
xonadoni tarixi», «Wzbek podshoxliklari zikri», Mirzo Abdullazim somining 
«Tarixi Salitin mang’itiya», «Tarixiy Salotini mang’itia uzbakiia va 
ashtarxonia», «Shajarai xusravi Komkor» nomli asarlar Buxoro amirligida, 
Munisning «Firdavs ul-iqbol», Muh’ammad Rizo Ogah’iyning «Riёz ud-davlat», 
«Zubdat ut-tavorix», «Jomi al-voqioti sultoniy», «Gulshan ud-davla», 
Baёniyning «Shajarayi Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi», «İqboliy Feruziy» 
tarixiy asarlar Xorazmda yaratildi. Xorazmda yaratilgan tarixiy asarlar wzbek 
tilida yaratilganligi bilan diqqatga sazovor. Bundan tashqari Xorazmlik olim va 
tarjimonlar kwplab tarixiy asarlarni wzbek tiliga tarjima qilganlar. Umaman 
mustamlakachilik arafasida va bu davrda kwplab maxalliy tarixchilar bwlib 
wtgan siёsiy voqealarga wz munosabatlarini bildirganlar. Bugungi kunda ushbu 
manbalardagi qimmatli malumotlarni boshqa manbalar bilan qiёsiy wrganish 
asosida tarixni xolis va odilona ёritish mumkin.  
 
 
 
19.3. Rossiya manbalari 
Mustamlakachilik davriga oid Rossiya manbalari deganda birinchi galda 
Chor Rossiyaning rasmiy idoralari, tashqi ishlar vazirligi rus amaldorlarining 
xotiralari h’amda rus tarixchilarning asarlarini tushunamiz.  
Chor Rossiyaning ramiy idoralarining Turkistonni zabt etilishi va 
mustamlakaga aylantirilishiga oid kwplab qimmatli malumotlar mavjud. Ammo 
ular yaxlit h’olda chop etilmagan. Bu manbalarda Wzbekiston yangi tarixining 
birinchi jildi «Turkiston Chor Rossiyasi mustamlachiligi davrida» (Tashkent 
2000 g.) malum darajada foydalanilgan. Lekin ularni katta tarixiy ilmiy 
ah’amiyatga egaligini nazarda tutgan h’olda chop etilishini maqsadga 
muvofiqdir.  
 
19.4. Rasmiy h’ujjatlar va ushbu davr twg’risidagi adabiёtlar.  
Turkiston wlkasining rus mustamlakachiligi va shwro h’ukmronligi 
davrida kechgan mazlumona h’aёti tarixiy-ilmiy adabiёtlarda, qay nuqtai-
nazardan bwlmasin, h’arh’olda, nisbatan twlaroq ifoda etilgan, deyish mumkin. 
Bu adabiёtlarni mazmun va moh’iyat etibori bilan twrt davrga ajratish twg’ri 
bwladi. Birinchi davr asosan 1917 yilgacha ёzilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr 
20—50-yillarda, uchiinchi davr esa 50-yildan to 80-yillar birinchi yarmiga qadar 

 
236
yaratilgan asarlarni qamrab oladi. Twrtinchi davr oid adabiёtlar tarixshunoslikda 
«qayta qurish» deb nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to Wzbekiston 
Respublikasining mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida 
vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir.  
 
19.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
1.  Masalskiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennıx zemel i chastnaya 
predpriimchivost. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913.  
2.  Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i 
zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912, 111-bet.  
3.  Safarov G.İ. Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana). M., 1921.  
4.  Galuzo P.G. Turkestan – koloniya. Ocherk istoriya Turkestana ot zavoevaniya 
russkimi do revolyutsii 1917 goda. M., 1929.  
 
19.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 
1. 
Bu davrga oid qanday tarixiy manbalarni bilasiz?  
2. 
Baёniy asarlarida ruslarning bosqini qanday tasvirlangan?  
3. 
Rus tarixchilari Turkiston wlkasini zabt etilishini qanday 
ёritganlar?  
4. 
Turkistonning tarixi zamonaviy adabiёtlarda qanday ёritilgan?   
 
 
20-mavzu. Wzbekiston Sovet davridagi manbalar. 
 
Darsning mazmuni: Wzbekistonning shwrolar xukmronlik qilgan (1917-
1991) davriga oid manbalar, umumiy xususiyatlari baёn etiladi.  
 
Reja: 
20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar.  
20.2. Rasmiy manbalar.  
20.3. Davr tarixi tadqiqotlarda.  
20.4. Shwro davri tarixiy xorijiy olimlar asarlarida.  
20.5. Shwro davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda.  
20.6. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
20.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
  
Asosiy tushunchalar: Sovet, shwro,  bolshevik, kompartiya, sezd, 
deh’qon, ishchi, pioner, komsomol, partiya, lenin, stalin.    
 
20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar 
Yaqin wtmishimizning sobiq sovet h’okimiyati h’ukmronlik qilgan davri 
(1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida wziga xos wrin egallaydi. Bu davr, 
garchi tarixan qisqa bwlsa-da, lekin wzining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan 
ajralib turadi. 1917 yil oktyabrida bolsheviklar zwrlik bilan amalga oshirilgan 
twntarish sobiq İttifoq xalqlari, shu jumladan, Wzbekiston xalwlari tarixida 

 
237
salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sah’ifasini boshlab berdi. 
Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi wrnini «qizil imperiya» egalladi. 
Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan wlka xalqlari bolsheviklar 
«sotsialistik tajribasi»ning barcha mashum mushkulotlarini boshdan kechirdilar. 
Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siёsiy tarixiy jaraёnning wta 
murakkab va ziddiyatli kechishi kwplab qurbonlar berilishiga, madaniy va 
manaviy ywqotishlarga olib keldi.  
Oktyabr twntarishidan keyin Wzbekistonning Turkiston h’ududida bwlgan 
anchagina qismi Turkiston Avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga 
qwshib olindi. 1924 yilda zwraki wtkazilgan milliy-h’ududiy chegaralanish 
natijasida Wzbekiston SSR tashkil topib, SSR İttifoqi tarkibiga kiritildi. SSR 
İttifoqi wz moh’iyatiga kwra unitar (qwshma) davlat edi. Oqibatda Wzbekiston 
twla-twkis Moskvaga qaram bwlib qoldi. Wzbekiston SSR faqat nimgagina 
mustaql edi. Respublikaning rah’bar organlari Kompartiya Markaziy Qwmitasi 
(MQ) va İttifoq h’ukumati tomonidan tayinlanar, binobarin, ularga bwysunardi. 
Ular respublika va uning xalqlari manfaatlari emas, balki Markaz (Moskva; 
umuman Sovet Rossiyasi.-Tah’ririyat) manfaatlari ywlida siёsat yurgizishga 
majbur edilar. Wzbekiston xalqlarining suveren h’uquqlari asosida ularning tub 
manfaatlarini h’imoya qilishga qaratilgan ularning tub manfaatlarini h’imoya 
qilishga qaratilgan vatanparvarlik kayfiyatidagi milliy rah’barlarning 
chiqishlarini mustabid tuzum g’oyat qatiyatlik bilan barh’am toptirardi.  
Mustabid tuzum Wzbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka sifatida wz 
iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xom ashё bazasi va 
mah’sulot bozori sifatidagi h’olatini yanada mustah’kamlashga intildi. Bunday 
siёsat oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir tomonlama kechdi, 
uning qishloq xwjaligi tobora kwproq paxtachilik ywnalishiga ega bwlib bordi, 
shu alfozda paxta yakkah’okimligi qaror topdi. Wzbekiston sanoati asosan 
qishloq xwjaligi extiёjlariga xizmat qilishga ywnaltirilgan edi. Sanoatda qishloq 
xwjaligi mah’sulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan tarmoqlar asosiy 
wrinni egallardi. Respublika xom ashёsining pirovard mah’suloti İttifoq sanoat 
markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning asosiy qismi h’am wsha 
erda qolardi.  
Markazning Wzbekitondagi mustamlakachilik siёsati respublikaning 
madaniy rivojida h’am wzining yaqqol ifodasini topdi. Garchi bu soh’ada 
birmuncha ijobiy siljishlarga erishilgan bwlsa-da, wlka xalqlarining manaviy 
h’aёti twla-twkis wz davrining h’ukmron mafkurasi va siёsati tasiriga olindi, 
baynalmilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga intilish rwy berdi. 
Wzbek xalqining milliy madaniy qadriyatlari oёqosti qilindi, Wzbek tili ikkinchi 
darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi.  
Darvoqe, Markazning bunday mafkura siёsati tufayli xalqimiz h’aёtining 
barcha soh’alariga putur etkazilganligini takidlash barobarida respublika tarixiy 
wtmishining sovet davrida h’am bir qator ijobiy ishlar qilinganligini aytib 
wtmaslik noxolislik bwlur edi. Zero, wsha yillarda xalqimizning fidokorona 
meh’nati bilan kwplab zavod va fabrikalar qurildi, millionlab gektar yangi erlar 
wzlashtirildi, katta-katta kanallar qazildi, qishloq xwjaligining moddiy-texnika 

 
238
negizi mustah’kamlandi, uning mah’sulotlari h’ajmi ortdi. Wnlarcha oliy va wrta 
maxsus wquv yurtlari ochildi, ularda xalq xwjaligining barcha tarmoqlari uchun 
mutaxassislar tayёrlandi, umumtalim maktablari h’unar-texnika bilim 
yurtlarining keng tarmog’i tashkil etildi, kwpgina madaniy-marifiy muassasalar 
barpo qilindi. Natijada ah’olining talimiy va madaniy saviyasi oshdi. Twg’ri, bu 
yutuqlarning barchasiga mustabid tuzum davrida aytish odat bwlib qolgan 
«partiyaning dono siёsati» tufayli emas, balki xalqimizning sadoqatli, fidokorona 
meh’nati tufayli erishildi.  
Biroq, shuni aloh’ida takidlash joizki, og’ir va mashaqqatli meh’natlar 
evaziga yaratilgan ana shu moddiy boyliklar wzbek xalqi, uning farovonligi 
uchun xizmat qilmadi. Aksincha, bu moddiy-manaviy boyliklar wzbek xalqini 
kamsitish, milliy g’ururini oёqosti qilish, wzligini unuttirish, kommunistik 
mafkurani yanada kuchaytirish uchun xizmat qildi. Wzbekiston h’ududida bunёd 
etilgan korxonalar (ayniqsa, kimё kombinatlari), keragidan ortiqcha 
wzlashtirilgan qwriq va bwz erlar, qazilgan kanallar, qurilgan suv omborlari 
respublikaning ekologik ah’volini murakkablashtirdi, Orol dengizining qurib 
borishini tezlashtirdi, dexqonchilik erlari tarkibini wzlashtirib yubordi, atrof 
muh’itni, ichimlik suvini zaxarladi. Modomiki shunday ekan, Sovet davlati 
«eksperimentlari» natijasida barcha xalqlar boshiga tushgan fojialar va 
kulfatlarni, mustabid tuzum, h’ukmron partiya tomonidan sovet xalqlariga qarshi 
olib borilgan zwrovonlik va g’ayriinsoniy siёsatni h’uch qachon oqlash mumkin 
emas.    
 
20.2. Rasmiy manbalar 
Shwro davri rasmiy manbalar deganda turli davlat idoralarning h’ujjatlari 
partiya tizimi organlari qarorlarini tushunamiz.  
Wsha davr rasmiy matbuotda ularning bir qismi chop etilgan. Lekin turli 
tasiq organlari h’ujjatlari malum davrgacha kwpchilikdan pinh’on saqlangan. 
Agar chop qilingan rasmiy malumotlar maxsus tizimlar h’ujjatlari bilan qiёsiy 
wrganishini juda muh’imdir. Bu h’ujjatlar ichida shwro davri rah’barlari h’aёti 
ijodiyga oid malumotlar ularning asarlari muh’im tarixiy manba vazifasini 
wtaydi.  
Faqat, Wzbekiston davlat mustaqilligini qwlga kiritishi bilan tarixiy 
h’aqiqatni tiklash uchun, yangicha va xolis ёndashuv, sovet davrida yuzaga 
kelgan Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog’lar»ni milliy mustaqillik 
mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh 
mezon sifatida tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jaraёnga respublika va 
uning xalqi manfaatlarini h’isobga olgan h’olda printsipial bah’o berish asos 
qilib olindi. Aynan shunday ёndashuvlarning asosiy printsiplari Wzbekiston 
Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov asarlarida, shuningdek, Vazirlar 
Mah’kamasining 1996 yil dekabrdagi «Wzbekistonning yangi tarixini yaratish» 
va 1998 yil iyuldagi «Wzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix 
instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risida»gi qarorlarida baёn etilgan bwlib, 
ushbu ilmiy-ommabop kitobning mualliflar jamoasi h’am shu asosda sovet davri 
Wzbekiston tarixini, sovet davlatchiligining mustabidchilik moh’iyatini xolisona 

 
239
ёritishga h’arakat qildi. Mualliflar jamoasi bu ishning uddasidan qanchalik 
chiqqanligiga bah’o berish, Siz-muh’taram kitobxonlar h’ukmiga h’avola.