O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida qo`chqorova dilfuza o`ktam qizi aralash tolali matolarga gul bosish va yakunlovchi pardozlash texnologiyasini tadqiq etish

1.4. Yakunlovchi pardozlash jarayoni xususiyatlari 
Appretlash – gazlamalarga maxsus tarkib (appretlar) shimdirib ularga 
zichlik, qayishqoqlik, elastiklik, qattiqlik, yaltiroqlik, oqlik berish, ularning
to’zishga chidamliligini oshirish. Appret tarkibiga yopishtiruvchi moddalar 
(glitserin, qiyom, osh tuzi), oqlik beruvchi moddalar( ultramarin, optik
oqartirgichlar ) yumshatuvchi va yaltiratuvchi moddalar (yog’, moy, mum) 
kiradi. Appretning asosiy tarkibiy qismi- kraxmal. Appretdagi
kraxmalning miqdoriga qarab, gazlama mayin yoki dag’al pardozlanishi 
mumkin. Kraxmalli appretlarning kamchiligi yuvishga chidamsizdir.
Gazlamani birinchi yuvishdayoq appret erib ketib, gazlama ko’rkamligini 
yo’qotadi. Yuvilib ketmaydigan appretlarning appretlash effekti turg’un
bo’ladi. [44] 
Yuvilib ketmaydigan appretlar sifatida ba’zi yasama sellyulozalar va
sintetik smolalarning emulsiyasi ishlatiladi. Gazlamalarga sellyulozali 
appretlar shimdirilgandan so’ng ular kislota bilan ishlanadi, yuviladi va
quritiladi. Gazlamalarga sintetik appretlar shimdirilgandan so’ng ular 
termik ishlanadi yoki quritiladi. Sintetik appretlar bir necha marta yuvishga
yaxshi chidaydi, gazlamaning ishqalanishga chidamliligini oshiradi va 
appretning tarkibiga qarab, gazlamalarga qattiqlik, suvga chidamlilik,
g’ijimlanmaslik, o’tga chidamlilik xossalari beradi.
Gazlamalarni kalandrlash uchun ular pardozlash kalandrlaridan
o’tkaziladi. Gazlama kuchli kalandr vallari orasidan o’tganda 
dazmollanadi, agar appret tarkibida mum va stearin bo’lsa, gazlama
yaltiraydigan bo’ladi. Kalandr vallari 170
0
C gacha qizdiriladi. Satin, lastik, 

ba’zan chitlarga yaltiroqlik berish uchun ular kumush kalandrdan

o’tkaziladi. Hamma gazlamalar ham kalandrlanavermaydi.
Kimyoviy moddalar va ular kompozitsiyasining tabiatiga ko`ra
to`qimachilik matoda hosil bo`lgan pardozning ta`siri - yuvish paytida va 
kimyoviy tozalashda turlicha bo`ladi. Shunga asoslanib pardozlash

---

42
materiallarni va kompozitsiyalarni obdon yuviladigan, kam yuviladigan va 
umuman yuvilmaydigan turlarga bo`linadi. Yuviladigan appretlar
mahsulotlarni ishlatganda birinchi yuvish ketadi[45]. 
Kam yuviladigan appretlar mahsulotni 4-5 marotaba yuvgandan keyin
jarayon ketadi. Yuvilmaydigan appretlar keng qo`llaniladi. Ular yordamida 
hosil bo`ladigan pardoz juda ko`p yuvgandan so`ng yoki umuman
ketmaydi.
Sellyuloza tolasidan tayyorlangan, matolarni pardozlash uchun
kimyoviy va fizika - mexanikaviy usullardan keng foydalaniladi.
Mochevina formaldegid smolasi predkondensatining asosiy mahsuloti
metilolmochevina bo`lib, u mochevina va formaldegidning o`rtasidagi 
reaksiyadan olinadi.
Yuqori harorat va katalizator ishtirokida bu birikmalarning 
molekulasi o`zaro faol ta`sirlashib (polikondensatlanib), tola strukturasi
ichiga smola hosil qiladi. 
Sellyuloza mahsulotlarini pardozlash preparatlari bilan ishlov berganda,
tolaning submikroskopik g’ovaklarini va amorf bo`shliqlarini to`ldiradi. 
Ma`lum harorat va sharoit yaratgandan keyin bu bo`shliqlarda kimyoviy
reaksiya borib smola hosil bo`ladi va sellyulozaning gidrooksil –OH
gruppasi bilan o`zaro ta`sirlashadi.
Yuqorida ko`rsatilgan barcha predkondensatlar 110-160
o
C haroratda 

va katalizator ishtirokida makromolekulalari bog’lanib smola hosil qiladi.

Katalizator sifatida magniy xlor, ammoniy xlor, rux xlor, kuchsiz organik 
kislotalar
yoki

ularning

kombinatsiyasi 
ishlatiladi.
Termoreaktiv 
smolalarning predkondensatini qo`llashdagi asosiy kamchiligi matolarning
mexanikaviy mustahkamligi ancha pasayadi (40-50% paxta va 60% gacha 
kanop mahsulotlarning). Appret tarkibiga termoplastik polimerlar
(polietilen, 
polivinilasetat
emulsiyasi) 
qo`shish
bilan

tolaning

mustahkamligini yo`qotish kamayadi.

---

43
G’ijimlanmaslik deganda to`qimachilik matolarning bo`yashdan keyin 
tezda oldingi o`z holiga kelishi va hosil bo`lgan katlarni taxlash
tushuniladi. Odatda, g’ijimlanmaslik mato g’ijimlangandan keyin uning 
katlari burchagini tiklash ko`rsatkichi bilan tavsiflanadi va gradus bilan
ifodalanadi. Masalan, paxtadan tayyorlangan matolar uchun pardozlashdan 
so`ng katlarning burchak tiklanishi 70-85
o
.

To`qimachilik mahsulotlar o`lchamining o`zgarishi ko`p omillarga

bog’liq: tola tabiatiga, to`qimachilik ipning strukturasiga, matoni 
to`qilishiga, ishlov berish texnologiyasiga. Sellyuloza tolasi juda yaxshi
suv o`tkazadi, suvda bo`kadi, natijada eniga kengayadi va bo’yiga 
qisqaradi. Paxtadan tayyorlangan mahsulotlarni pardozlash jarayonida turli
ishlov berish natijasida ular qisqaradi va bu texnologik qisqarish deyiladi.
To`qilgan tayyor mahsulotlarga jarayon oxirida maxsus uskunalarda
termik ishlov berish natijasida ularning shakli mustahkamlanadi.