O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

4-mavzu: Poyabargli o`simliklar. Magnoliopsida 
1. Magnoliyatoifalar bo`limining xilma-xilliligini sabablari va 
ularning geografik-ekologik tarqalishi. 
2. Bo`limning muhim belgilari. 
3. Filogeniyasi. 
1. Magnoliyatoifali o`simliklar o`zlarining tuzilishi va tarqalishi 
bo`yicha nafaqat o`simiklar dunyosida, balki butun organik olamdagi eng 
katta gurux hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ularning 250 mingdan ortiq turi 
ma`lum bo`lib, 533 ta oila va 13 ming turkumni tashkil etadi. Bular shakli va 
xajmi bo`yicha ham eng yirik organizmlar hisoblanib, ular orasida 1sm. dan 
(suvda o`suvchi Lemna) 150 metr balandlikdagi (Avstraliyada o`suvchi 
evkalipt) o`lkan daraxtlar mavjud. Gulli o`simliklar yoshi, kelib chiqishi 
bo`yicha eng yosh Mezozoy erasining bo`r davridan boshlab rivojlangan 
o`simliklar hisoblanadi. Hozirda ular Er Yuzi bo`ylab tarqalishi va tuzilishi 
bo`yicha eng murakkab va xilma–xil moslashuvga ega bo`lgan o`simliklar 
hisoblanadi. Ular dunyoning hamma qit`alarida ekvatorning issiq tropik 
o`rmonlaridan tortib, SHimoliy Arktika muzliklarigacha tarqalgan. ekologik 
nuqtai-nazardan ham ular turli xil sharoitlarda (muhitda) o`sishga 
mosshlashgan: issiq jazirama cho`ldan eng baland tog’ cho`qqilarigacha, 
chuchuk va sho`r suv xavzalaridan (ko`l, soy, daryo, dengiz, okean) boshlab 
ohakli, gipsli, toshli va boshqa jinslardan iborat bo`lgan joylarda tarqalgan. 
Gulli o`simliklarning bu darajada turlar sonining ko`p bo`lishi, shaklan xilma-
xiligi, geografik va ekologik diapazonining kengligi ularning murakkab 
tuzilganligiga va qator o`ziga xos belgilarga ega ekanligiga olib kelgan.
2. Gulli o`simliklar quyidagi belgilari bilan ochiq urug’li va sporali 
o`simliklardan farq qiladi:
1. Urugning to`liq ximoyalanganligi (yopiqligi), urug’ kurtagini 
tuguncha ichida joylashganligi. 
2. Bularda urug’chining va eng muhimi mevaning hosil bo`lishidir. 
3. Bularda haqiqiy gulning paydo bo`lishi bilan changlanish va 
urug’lanishi jarayonida qo`sh urug’lanishni amalga oshishidir (S.Navashin, 
1898). 
4. Gulli o`simliklarda gametofit nasl ochiq urug’lilarga qaraganda o`ta 
qisqarganligi va juda tez taraqqiy etganligi bilan ajralib turadi. 
Gametofit nasl-ayrim jinsli. erkak gametofit-chang, chang naychasi va 
unda harakat qilayotgan vegetativ va generativ xujayralardan iborat. Urg’ochi 

---

127 
gametofit-bu urug’chidagi murtak xaltasi va unda joylashgan 8-ta xujayradan
(tuxum xujayra markaziy xujayra, antipod va sinergitlar) tashkil topgan.
Sporofit nasl mohiyati jihatidan 2-ta o`simlikdan: asosiy o`simlik va zigota 
tarqqiyotidagi embriondan (murtak) iborat.
5. Ichki anatomik tuzilishi bo`yicha ular rivojlangan bo`lib, ikkilamchi 
yog’ochligida ksilema, floema, haqiqiy o`tkazuvchi naychalar traxeyalar va 
yo`ldosh xujayralarning bo`lishidir.
6. Morfologik tuzilishi jihatidan bularning xilma-xil ko`rinishiga, turli 
hil moslamalarga egaligi va turli hil sharoitda yashovchanligidir. 
7. Hayotiy shakllarining xilma xil bo`lishi kelib chiqishi bo`yicha, eng 
yoshi–o`t o`simliklar ekanligi, bulardagi muhim belgi hisoblanadi. 
3. Gulli o`simliklarning kelib chiqishi. 
Gulli o`simliklar dastlabki qazilma holdagi qoldiqlari (changlari, 
barglari) Mezozoy erasining oxiri Bo`r davrining 2-yarmiga xos yotqiziq-
laridan boshlab uchray boshlaydi. Umuman shu davridan boshlab gulli 
o`simliklarga mansub paleobotanik ma`lumotlar dunyoning ko`p joylaridan 
topilgan. Gulli o`simliklar filogeniyasining to`g’ri, ilmiy asosda hal qilishda 
dastlab qachon, qaerda, qanday yo`l bilan gulli o`simliklar paydo bo`lgan 
degan savolga javob berish bilan oydinlashadi. 
Ko`pchilik botanik (palebotanik) olimlar tomonidan qachon degan 
savolga «Mezozoy» erasining oxiri bo`r davrining 2- yarimidan boshlab 
gulli o`simliklar paydo bo`lgan degan fikr bir xilda bildiriladi. 
Bunga sabab o`sha- bo`r davrida er planetasida qator kosmagonik
o`zgarishlar bo`lgan, quyosh radiatsiyasi ko`chaygan, havo harorati keskin 
ko`tarilgan, so`ng yana haroratning pasayishi kuzatilgan. Ayniqsa shimol 
tomonda erning juda ko`p qismi «BuYuk muzlik» bilan qoplangan. Bu
o`zgarishlar geograf, geolog, klimatolog, paleogeograf va boshqalar 
tomonidan tasdiqlangan. SHu sababdan ham bo`r davrida gulli o`simliklar 
paydo bo`lgan deb hisoblanadi. Qaerda? degan savolga hozirgacha turlicha 
fikrlar bildiriladi. Aksariyat palebotanik topilmalar ekvatorga yaqin bo`lgan 
tropik va subtropik xududlaridan topilgan. Paleobotanik olimlar A. 
Krshitofovich, V.Sveshnikovalar fikricha gulli o`simliklar dastlab qadimgi
Gondvana qit`asining shimolida paydo bo`lgan deb qaraladi. Ular 
tomonidan SHpitsbergan oroli, Grelandiya hududlaridan topilgan gulli 
o`simliklarning changlari Bo`r davriga xosligi aytiladi. Bu yo`nalishda bir 
muncha to`liq, asosli fikrlarni taniqli paleobotanik olim A.Taxtadjyan 
(1964), Toron R.Thorne (1976) nazariyalari: dastlab paydo bo`lgan joy 
qadimgi Panfik qit`asining tropik hududlari yoki hozirgi Osiyo qit`asining 
sharqiy-janubidagi orollar-YAngi Zelandiya, YAngi Gvineya qit`asining 
Filippin, ayniqsa Fidji orollari hisoblanadi. CHunki u erda hozirda ham gulli 
o`simliklarning eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari ko`p uchraydi. 
Maslan: magnoliya, lola daraxti va boshqalar. Bular qanday yo`l bilan kelib 
chiqqan? Degan savolga ham turli fikrlar bildiriladi. Ularning
filogeniyasining hal qilishidagi muhim masala gulning paydo bo`lishini hal 
qilish bilan bog’liq. Bu yo`nalishida qator fikrlar, nazariyalar o`rtaga 

---

128 
tashlangan. SHulardan muhimlari quyidagilar: 
1. 
Nemis, (Avstraliya) olimi P.Vettshteyn (1901) tomonidan fanga 
kiritilib keyinchalik «soxta-gul»- Pseudanthos – nazariya nomini olgan. Bu 
nazariyaga muvofiq gul ochiq urug’lilar vakili bo`lgan gnetumlar (oraliq 
formasi efedralar) qubbasining shakl o`zgarishdan kelib chiqqan deb 
qaraladi. Bulardagi qubbalaridagi ayrim jinsli bo`lishi, to`liq 2 jinsli gulning 
paydo bo`lishiga zamin bo`ldi deyishiga to`g’ri kelmadi.
2. 
Bu nazariya ingliz paleobotaniklari Arber, Parkin va ular bilan 
deyarli bir vaqtda boshqa ingliz botaniklari Besi, Gallir (1869) ishlab 
chiqqan «CHin gul» - Euanthos nazariya. Bu nazariyaga muvofiq «2 jinsli 
gul-bu shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir. Bennettitlarning 
qubbalaridagi mikrosporofil bargchalarining o`zgarshidan changchilar, 
megasporafillarning o`zgarishidan urugchilar paydo bo`lgan» deb talqin 
qilinadi. Bu nazariyani to`ldiruvchi yana muxim asos shundaki, bennettitlar 
va urug’li paporotniklarning Yuqolib ketgan davri (bo`r davri) gulli 
o`simliklarning paydo bo`lishiga to`g’ri keladi. Akademik A.Taxtadjyan 
(1986) Yuqoridagi «chin gul» nazariyasini ma`qullagan xolda, «gul-bu 
shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir. Bennettitlar o`z 
yo`lida urug’li paporotniklardan paydo bo`lgan» degan to`ldirishni kiritadi. 
Lekin, shuni qayd etish kerakki, shu kunga qadar bu fikrlar to`liq isbotini 
topmagan. Sababi, keyingi tekshirishlar shuni ko`rsatmoqdaki, gulli 
o`simliklarning ko`pchiligi uchun xos bo`lgan urug’dagi oqsil moddalar 
bennettitlar urug’ida yo`q ekanligi aniqlangan. Gulli o`simlikni kelib 
chiqishi bo`yicha yana ko`p olimlar o`z fikrlarini bildirganlar. Masalan: 
Nazariyotchi botanik olim, O`rta Osiyo florasining taniqli tadqiqotchisi M. 
G. Popov «Gulli o`simliklar gibridizatsiya – duragaylanish» yo`li bilan kelib 
chiqqan degan fikrni bildiradi. Bu gipoteza ham munozarali va ko`p isbot 
talab qiladi. 
Nazorat savollari. 
1. Gulli o`simliklarning tur sonini ko`pligi va keng tarqalganligining 
sabablari nimada?
2. Ulardagi gametofit nasl mazmun jixatdan nima?
3. Gulli o`simliklar filogeniyasidagi eng to`g’ri nazariya qaysi biri 
xisoblanadi va nima uchun? 
4. Gulli o`simliklar tuzilishidagi muxim anatomik belgilar nima?
5. 
Changlanish va urug’lanish deb nimaga aytiladi?