Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura boʻlimi qoʻlyozma huquqida uoʻK
AT “Aloqabank” foydasining taqsimlanishi va dividend toʻlovlari holati tahlili
Download 252.65 Kb.
|
МД-Азиза
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yillar 2014 2015
AT “Aloqabank” foydasining taqsimlanishi va dividend toʻlovlari holati tahlili
Yuqoridagi 2.3-jadval ma’lumotlaridan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlashimiz mumkinki, AT “Aloqabank”ning ustav kapitali yilllar davomida oshirib borilgan hamda 2017 yilda 238,55 mlrd soʻmni tashkil etgan. Shu oʻrinda 2014 yilda sof foydasi hajmi 22,07 mlrd. soʻmni boʻlib Olingan sof foydani dividendga yoʻnaltirilgan qismi 1,79 %ni tashkil qiladi. 2017 yilga kelib esa jamiyatning sof foydasi 70,7 mlrd. soʻm boʻlib Olingan sof foydani dividendga yoʻnaltirilgan qismi 27,36 %ni tashkil qilgan yoki 2014 yilga nisbatan 48,9 barobarga oshgan. Aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar. Koʻshimcha aksiyalarni kompaniya aksiyadorlariga berish koʻpincha pul dividendlari oʻrniga (yoki, ulardan tashqari) qoʻllaniladi. Aksiya bilan toʻlanadigan dividendlar – bu qoʻshimcha oddiy aksiyalarni kompaniya aksiyadorlariga berishdir. Bu bir oddiy buxgalterlik usuli boʻlib, aksiyadorlik kapitalini firma balansi moddalari oʻrtasida qayta taqsimlashdan iborat. Har bir aksiyadorning firma mulkidagi ulushi oʻzgarmay qoladi. Nazorat qiluvchi moliyaviy idoralar aksiyalaring kichik foizi bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyalarning katta foizi bilan toʻlanadigan dividendlar oʻrtasida muayyan farqni koʻradilar. Aksiyalarning salmoqli (katta) foizi bilan toʻlanadigan dividendlar. Bunday dividendlar odatda avval muomalaga chiqarilgan aksiyalarning 25% yoki undan ortiqni tashkil qilib, boshqacharoq hisobga olinishi kerak. Aksiyalarning kichik foizi bilan toʻlanadigan dividendlar bir aksiyaning bozor narxiga katta ta’sir oʻtkazmasligi tahmin qilinsa, katta foiz bilan toʻlanadigan dividendlar aksiyaning bozor narxini sezilarli darajada pasaytiradi, deb hisoblanadi. Bunda konservativ yondashuv qoʻshimcha aksiyalarni oʻz nominali buyicha “Oddiy aksiyalar” moddasida hisobga olinishidan iborat boʻladi. Aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyalarning boʻlinishi: hissadorlar uchun nazarda tutiladigan foyda. Agar investor joriy daromadga ega boʻlish uchun bir necha aksiyasini sotish niyatida boʻlsa, unda aksiya bilan toʻlanadigan dividend va aksiyalarning boʻlinishi uning vazifasini birmuncha engillashtiradi. Albatta, aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar boʻlmagan holda ham aksiyadorlar qoʻllaridagi aksiyalarning bir nechtasini sotib, joriy daromadga ega boʻlardilar. Qanday boʻlganida ham, aksiyalarni sotish kapitalni sotish degani va kapital ortishiga solinadigan soliqqa tortiladi. Balki, ayrim sarmoyadorlar aksiya bilan toʻlanadigan dividendlar yoki aksiyalarni boʻlish orqali kelgan qimmatbaho qogʻozlarni sotishni kapitalni sotish deb qabul qilmaslar. Ular uchun aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyalarning boʻlinishi bor yoʻgʻri tasodifiy omad boʻlib qoladi. Ular qoʻshimcha aksiyalarni sotishlari va bunda aksiyalarning birlamchi paketini saqlab qolishlari mumkin. Bunday hissadorlarga aksiya bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyalarning boʻlinishi ijobiy psixologik ta’sir koʻrsatishi mumkin. Ba’zan aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar kompaniya pul resurslarini saqlab qolish uchun qoʻllaniladi. Pul dividendlarini daromad oshgani sayin koʻpaytirish oʻrniga firma oʻz daromadining katta qismini qoldirishni afzal koʻrishi va aksiyalar bilan toʻlanadigan oʻrtamiyona dividendlar berilishini e’lon qilishi mumkin. Bunday qaror pirovardida dividendlarni toʻlash koeffitsientini kamaytirishga olib keladi: daromad oshgani sayin va dividendlarning tahminan bir xil darajada saqlanishi sari ularni toʻlash koeffitsienti pasayaveradi. Bunday xatti – harakatlar natijasida aksiyadorlarning farovonligi oshadimi, yoʻqmi, yuqorida keltirilgan omillarga bogʻliqdir. Albatta, firmada daromadning katta qismini olib qolish borasidagi qarorni boshqa yoʻllar bilan ham amalga oshirish mumkin. Aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar ayrim aksiyadorlarni (avvalo, psixologik ta’sir natijasida) qoniqtirishiga qaramay, pul dividendlarining aksiyalar bilan almashtirilishi sezilarli ma’muriy xarajatlar bilan bogʻliq. Dividendlarni aksiya koʻrinishida toʻlash pul toʻlovlariga nisbatan ancha qimmatga tushadi. Bu xarajatlar esa aksiya bilan toʻlanadigan dividendlarning “jozibasini” oshirmasligi tayin. Narx intervali deb ataluvchi usul bundan ancha qulayroq boʻladi. Aksiyalarni boʻlish va kamroq darajada aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar aksiyalarni yanada pastroq (va demakki, yanada ommaboproq) narx intervaliga joylashtirish uchun qoʻllaniladi. Bu esa koʻproq aksiyadorlarni jalb etib, individual aksiya egalari koʻpayib, institutsional investorlar kamaygani sayin aksiyadorlar tarkibiga ham ta’sir etadi. Aksiyalarni qayta sotib olish dividend siyosatining bir qismi sifatida. Agar firma ortiqcha pul mablagʻlariga ega boʻlsa va bu mablagʻdan samarali foydalanish uchun daromadli investitsion imkoniyatlar etishmovchiligini sezsa, unda ularni firma aksiyadorlariga yoʻnaltirish mumkin. Buni yo aksiyalarni qaytarib sotib olish, yoki orttirilgan dividendlar koʻrinishida amalga oshirish mumkin. Individual daromadlarga soliqlar boʻlmagani va tranzaktsion xarajatlar yoʻqligida koʻrsatilgan ikki variant aksiyadorlar uchun mutlaqo bir xil boʻladi. Aksiyalarni sotib olish holatida muomalada ularning soni kamayadi; natijada bir aksiyaga daromad qiymati kamayadi va pirovard natijada bir aksiya uchun toʻlanadigan dividendlar qiymati oshadi. Nazariy jihatdan, aksiyalarni qayta sotib olishning natijasi boʻlgan kapital ortishi aks holda toʻlanishi mumkin boʻlgan dividendlarga teng boʻlishi lozim. Dividendlarni reinvestitsiyalash (qayta investitsiyalash) dasturlari. Bu aksiyadorlarga avtomatik tarzda dividend toʻlovlarini tegishli qompaniyaning qoʻshimcha aksiyalariga qayta kiritish imkonini beruvchi koʻngilli dasturdir. Bir qator yirik kompaniyalar tomondan dividendlarni reinvestitsiyalash dasturlari ishlab chiqilgan. Ularga muvofiq aksiyadorlar oʻz pul dividendlarini tegishli kompaniyaning qoʻshimcha aksiyalariga qayta kiritish imkoniga ega boʻladilar. Reinvestitsiyalash dasturining boshqa turi firma tomonidan yangi oddiy aksiyalarni chiqarilishi bilan bogʻliq. Faqat shu holdagina firmada yangi pul mablagʻlarini jalb etishning real imkoniyati paydo boʻladi. Investitsiyalarni qayta kiritishning ushbu dasturi qurilish va ishlab chiqarishni takomillashtirish uchun mablagʻlarni jalb qilishga muhtoj kompaniyalar orasida ayniqsa ommabop boʻlib ketdi. Mohiyatan olganda, bunday dastur firma tomonidan pul dividendlarining toʻlanishining kamaytirilishiga olib keladi. Deylik, yangi oddiy aksiyalarni chiqarishga asoslangan reinvestitsiyalash dasturini qoʻllayotgan firma hozirgi paytda dividendlar toʻlashning 60% lik koeffitsientini ta’minlaydi. Biroq, yangi oddiy aksiyalarga qayta kiritilayotgan barcha pul dividendlari chiqarib tashlanganidan keyin, “amaldagi” toʻlovlar 40% gacha tushishi mumkin. Yirik kompaniya uchun bunda tejalgan mablagʻlar miqdori bemalol bir necha million dollarni tashkil etishi mumkin. bunday dasturda ushbu jarayonlarning bevosita manbai kompaniya boʻlib, xech qanday brokerlik xarajatlari ham boʻlmaydi. Yangi aksiyalar chiqarishga asoslangan ana shu dasturlardan ayrimlari hatto oʻz ishtirokchilariga joriy bozor narxidan chegirma bilan sotib olish imkonini beradi. Odatda bunday chegirma 3-5%ni tashkil etadi va qayta investitsiyalash uchun qoʻshimcha ragʻbat boʻlib xizmat qiladi. Dividendlarning qayta sarmoya sifatida kiritilishiga qaramay, ular baribir aksiyadorning oddiy daromadi sifatida soliqa tortiladi. Soliq toʻlashga majbur boʻlgan hissador uchun bunday dasturlarning noqulay tomoni ham shunda. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda dividend siyosatini shakllantirishga koʻpgina nazariy tadqiqotlar bagʻishlangan boʻlib, eng keng tarqalgan nazariyalar qoʻyidagilardir: 1. Dividendlar mustaqilligi nazariyasi (mualliflar F.Modilyani va M.Miller); 2. Dividendlarning ma’qulligi nazariyasi (yoki «yaqindagi oʻpka yaxshi», mualliflari M.Gordon, D.Linter); 3. Dividendlarni minimallashtirish nazariyasi (yoki «soliqni nazarda tutish nazariyasi»); 4. Dividendlarning signalli nazariyasi (yoki «xabar berish nazariyasi»); 5. Aksiyadorlar tarkibiga dividend siyosatining mos kelishi dividend siyosati nazariyasi (yoki «mijozlar nazariyasi»). Dividend toʻlash tartibi firmaning direktorlar kengashi tomonidan oʻrnatiladi. Dividend toʻlash haqidagi xabar e’lon qilinadi. Toʻlovlar belgilangan hisob muddatida roʻyxatdan oʻtgan barcha aktsionerlar uchun toʻlab beriladi. Odatda bozorda aksiyalarning sotilishi va sotib olinishi dividendlari bilan birga hisoblanadi. Ayrim hollarda hisob muddatiga bir necha kun qolganda, bundan soʻngra aksiyalar dividendsiz savdo qilinadi. Aksiyani dividendi bilan sotib olgan investorning aksiyasi oʻz vaqtida roʻyxatdan oʻtmagan boʻlsa ham tashvishlanmaydi. Chunki bunday holatda dividendni aksiyani sotuvchi toʻlab berishi shart. Kompaniya dividend miqdorini belgilashda toʻliq mustaqillikka ega emas. Kompaniya kreditorlari bir qancha cheklovlar qoʻyish huquqiga ega, chunki dividendning koʻp toʻlanishi kompaniya qarzini uzish uchun pulsiz qolishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, kompaniyalarga dividendni ustav kapitalidan toʻlash ham taqiqlanadi. Katta kompaniyalarda mulkni boshqaruvdan ajratish – bu zarurat hisoblanadi. Buyuk korporatsiyalarga 100 minglab aktsionerlar egalik qiladilar. Ularning barchasining kompaniyani faol boshqarishining iloji yoʻq. Tasavvur qiling, masalan Toshkent shahriga oid bir masala shahardagi barcha aholini toʻplpb, muhokama orqali hal qilinishi judayam qiyin masala. Shuning uchun ham kompaniyani boshqaruv funktsiyasi professional menejerlarga oʻtkaziladi. Mulkni boshqaruvdan ajratish juda koʻp qulayliklarni yaratadi. Biznesni yoʻqotishlarsiz amalga oshirishga yordam beradi. Firma esa professional menejerlarni yollash orqali bu ishni amalga oshiradi. Shuning bilan bir qatorda, agarda kompaniyaning egalari bilan menejerlar boshqa-boshqa maqsadlarga harakat qilsalar bu yollash oʻzining muammolarini ham keltirib chiqaradi. Agarda menejerlar butun kuchlari bilan aktsionerlar qiziqishlarini amalga oshirmasalar, oʻzlari uchun ishni oson qilmoqchi boʻlsalar yoki oʻzlari boyishni xohlasalar va hokazo, aktsionerlar mablagʻlariga moliyaviy imperiyani qursalar – katta muammo kelib chiqadi. Menejerlar va aktsionerlar oʻrtasidagi qarama-qarshilikning oʻzagini “vakolatnoma beruvchi va vakil” munosabatlari tashkil etadi. Vakolat beruvchilar aktsionerlar hisoblanadi, menejerlar esa ularning vakillaridir. Aktsionerlar menejerlardan bir narsani – firmaning qiymatini oshirishni istaydilar, ammo menejerlarning oʻz qiziqishlari yoki ishlari boʻlishi mumkin. Ushbu jihatlardan xususiy firmaning ustunligini bilish mumkin. Xususiy firmada mulk va menejer – bitta shaxs boʻlib, qiziqishlari 2 xil yoʻnalishda boʻlmaydi. “Vakolatnoma beruvchi va vakil” muammosi faqatgina aktsionerlar va menejerlarning qiziqishlarida hosil boʻlmaydi. Balki aktsionerlar qanaqadir yoʻllar bilan menejerlarni oʻzlari uchun ishlatishlari shart boʻladi. Kompaniya rahbarlarining boshqa barcha xodimlarni mehnat qildirish uchun har xil vositalarni qoʻllashlari kerak boʻladi. Bunday holatda “vakolatnoma beruvchi” sifatida bosh menejerlar, “vakil” sifatida esa pastki boʻgʻindagi menejerlar va xodimlar hisoblanadilar. Kompaniyaning umumiy qiymatini koʻp talabgorlar orasida taqsimlanadigan tort koʻrinishida tasavvur qilaylik. Ushbu talabgorlar safiga aktsionerlar va menejerlar, kompaniyaning qolgan xodimlari, firmaning qarz majburiyatini sotib olgan banklar va investorlar kiradi. Shuningdek, “tort”ning bir qismiga talabgor sifatida korporatsiya foydasiga soliq soluvchi shaklida davlat ham chiqadi. Ushbu barcha talabgorlar bir-biri bilan chigal tarmoq shartnomalari orqali bogʻlangan. Masalan, banklar firmaga rasmiy shartnoma boʻyicha qarz beradi hamda ushbu qarzini toʻliq va oʻz vaqtida qaytarib olish uchun dividendlar yoki boshqa qarzlar toʻloviga cheklovlar qoʻyadi. Ammo hech kim kelajakdagi hodisalarning qonuniyatini toʻliq bilolmaydi. Shuning uchun ham standart yozma shartnomalar ikki tomonning qiziqishlarini aks ettiradigan qoʻshimcha kelishishlar, shartlar bilan toʻldiriladi. Moliyaviy menejerlar investorlarni kelajakda hech qanday muammolar kutmayotganligiga ishontira bilishlari kerak. Shuningdek menejerlar kompaniyani boshqaruvga olayotganlarida “menga ishoning”, “chin dildan ishlayman” kabi iboralardan koʻra aniq asoslangan loyihalarni taklif etishlari hamda shu kompaniyaning bir qism aksiyalarini sotib olishlari yanada ishonchliroq boʻladi. Ya’ni, investorlar ushbu menejerning ham kompaniyada ulushi borligini, kompaniya foydasidan menejerning ham manfaatdor ekanligini bilsalar yanada ishonchlari ortadi. Demak, xulosa qiladigan boʻlsak, buyuk korporatsiyalarda katta miqdordagi kapitalning yigʻilishi, katta investitsiyalarni amalga oshirish imkoniyatining mavjudligi kabi ijobiy tomonlar bilan bir qatorda, boshqaruv masalalarida xususiy firmaga nisbatan bir qancha muammolarga duch kelishlari mumkin hisoblanadi. Ushbu muammolarni ijobiy hal qila olgan korporatsiyalargina rivojlanish sari qadam tashlaydi. Dividend- aktsionerlarning pul daromadlarini uzida aks ettirib , invetorlar uchun hissadorlik xamiyatlariga kuyilma kilingan mablaglari smarali bulayotganligini anglatadi. Hisobot davridagi foydani taksimlashning oddiy chizmasini quidagi aks ettirishimiz mumkin: taqsimlanmagan foydaning bir kismi dividend koʻrinishida toʻlanadi, qolgan qismi esa hissadorlik jamiyatlari aktivlariga reinvestitsiya qilinadi. Reinvestitsiyalangan foyda hissadorlik jamiyati faoliyatini moliyalashtirishning ichki manbai xisobalandi. Shuning uchun dividend siyosati hissadorlik jamiyatlari tomonidan jalb qilinadigan moliyalashtirishning tashqi manbalariga sezilarli ta’sir qiladi. Foydani reinvestitsiyalash, korxonalarning moliyalashtirishning nisbatan qulay va arzon shakli xisoblanadi. Shuning uchn xam mazkur moliyalashtirish usuli keg tarqalgan usullardan biri xisoblanadi. Masalan, Britaniya tadqiqotchilari tomonidan utazilgan tadqiqotla buyicha urushdan sung kayddan utkazilgan 402 ta kurilish va transport soxasidagi kompaniyalarning kursatishicha ulardagi investitsion loyixalarning 91%i asosan foydani reinvestitsiyalash xisobiga moliyalashtirilgan. Foydani reinvestitsiyalash aksiya chikarish kabi kushimcha xarajatlarni iktisod kilish imkoniyatiga egadir. Boshka sezilarli afzallik tomoni hissadorlik xamiyati faoliyatini uning mulkdorlari tomonidan amaldagi nazoratini saklinishi xisoblanadi. Chunki. Bunda hissaodrlar soni uzgarmaydi. Nazariy jixatidan dividend siyosatini tanlash 2 ta asosiy maslani xal kilishni kuzda tutadi: -dividend miqdorining oʻzgarishi hissadorlarning yalpi boyligiga ta’sir qiladimi? -Agar ta’sir qilsa uning mukammal miqdori qancha boʻlishi kerak. Birinchi savolga tasdiqlovchi javob: dividend siyosati kompaniyalarning kapitallari strukturasini boshqarish sifatida uning mulkdorlarini moliyaviy xolatini sezilarli uzarishiga olib keladi. Ma’lumki qanchalik koʻp dividend miqdori xisoblansa aksiyalarnig bozor kursi ya’ni real kursi ham shunchalik yuqori boʻladi. Shuningdek dividendni koʻpayishi maqsadga muvofiqligi ta’kidlanadi. Biroq, bunday muloxaza xaddan ziyod sodda xulosadir va uni boshqacha yondashga xolda xam koʻrib chiqish mumkin. Birinchidan, klassik mazmunda dividend toʻlash shuni tasdiqlaydiki kompaniya bu vaqtda uzining ixtiyorida yirik miqdordagi naqd pul mablagʻlariga egaligini koʻzda tutadi; shubxasizki, bunday muloxaza yuritish xar doim xam toʻgri emas. Chunki kompaniyaning naqd pul mablaglariga extiyoj tez-tez boʻlib turadi va bu xamisha xam qoniqarsiz moliyaiy holat bilan boylik boʻlmasligi xam mumkin. Ikkinchidan, dividend toʻlash kompaniya uchun foydani reinvestitsiyalash imkoniyatini qisqartiradi va uzoq muddatli istiqbolda kompaniya foydasiga salbiy ta’sir kiladi. Bunday yondashuvda esa «yuqori dividendlar foydali emas» xulosaga kelishimiz mumkin. Moliya nazariyasida mukammal dividend siyosatini asoslashga 3 yondashuv mavjud boʻlib, ular: dividendlarning irrelevantligi nazariyasi, dividend siyosatini amal kilish nazariyasi, solik tabakalashuvi nazariyasi. Dividendlarning irrelevantligi nazariyasi F. Modilyani va M. Miller tomonidan ishlab chiqilgan. Ular oʻzlarining 1961 yildagi maqolalarida asoslashdilarki dividendlarning miqdorlari kompaniyani foydani jamlash qobiliyati bilan aniqlanuvchi hissadorlarning umumiy boylilariga ta’sir qilmaydi va foydani dividend sifatida taqsimlash xamda reinvestitsiya qilish nisbatlari qanday bulishidan qatiy nazar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatinig qanchalik toʻgʻriligiga bogʻliqdir. Boshqacha soʻz bilan aytganda kompaniya qiymatini oʻsishining omili hisoblanuvchi mukammal dividend siyosati amal qilmaydi. 2.4-jadval Download 252.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|