Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura boʻlimi qoʻlyozma huquqida uoʻK

Toʻlangan yil	Yil natijalari boʻyicha	Oddiy aksiyalar (1 dona aksiyaga soʻmda)			Imtiyozli aksiyalar (1 dona aksiyaga soʻmda)
aksiya nominal qiymati (soʻm)
pul koʻrinishida	kapitalizatsiya koʻrinishida	pul koʻrinishida		kapitalizatsiya koʻrinishida
2006	2005	200	-	400		-	1 000,00
2007	2006	-	-	400		-	1 000,00
2008	2007	130	-	400		-	1 000,00
2009	2008	150	-	400		-	1 000,00
2010	2009	150	-	250		-	1 000,00
2011	2010	40	360	250		360	1 000,00
2012	2011	68	340	317,5		340	1 360,00
2013	2012	85	450	403,75		450	1 700,00
2014	2013	-	672	509,4		672	2 150,00
2015	2014	-	756	705,5		756	2 822,00
2016	2015	54	448*	894,5		448*	3 578,00
2017	2016	0,08	-	0,25		-	1
2018	2017	0,06	-	0,25		-	1,00

“IPOTEKA BANK” ATIB Bank tomonidan 2006-2018 yillarda toʻlangan dividendlarni 2.2-jadval ma’lumotlari asosida tahlil qilishimiz mumkin. Ushbu jadval ma’lumotlari koʻra, 2006 yilda nominal qiymati 1000 soʻm boʻlgan oddiy aksiya uchun 200 soʻm, imtiyozli aksiya uchun 400 soʻm dividend toʻlangan. 2018 yilda esa aksiyalarning nominal qiymati 1 soʻm boʻlib, bunda oddiy aksiyaga 6 tiyin, imtiyozli aksiyalar uchun 25 tiyindan toʻlangan. 2011-2016 yillarda bank tomonidan dividednlar naqd puldan tashqari kapitalizatsiya koʻrinishida, ya’ni aksiyalar koʻrinishida ham toʻlanganligiga guvoh boʻlishimiz mumkin. Umuman olganda mazkur yillar davomida aksiyalar boʻyicha daromadlilik, nisbatan kamayganligini alohida ta’kidlab oʻtishimiz mumkin.

2.2. Aksiyadorlik jamiyatlarida foydaning taqsimlanishi va unda dividendlarning ulushi tahlili
Dividend siyosatining biz koʻrib chiqqan nazariy jihatlari muxokamasini xisobga olgan holda, firma rahbariyati, uning pul ehtiyojlarini qondirish, shu jumladan maqbul investitsion loyihalarni moliyalashtirishdan soʻng uning qoʻlida biror narsa qoldimi, yoki yoʻqligini aniqlashni xohlaydi, albatta. Shu munosabat bilan firma oʻz vaziyatini bir necha kelgusi yillarga oldindan tahlil qilib olishi kerak boʻladi. Firmaning ma’lum dividendlarni toʻlash borasidagi ehtimoliy qolibiyatini kelgusi pul oqimlari va kassa qoldiqlari nuqtai nazaridan tahlil qilish lozim. Mana shu tahlil asosida kompaniya oʻzining ehtimoliy kelgusi qoldiq fondlarini aniqlashi mumkin boʻladi.
Dividendlarning barqarorligi.
Toʻlanadigan dividendlarning barqarorligi – koʻpgina sarmoyadorlarni jalb qiladigan xususiyatdir. Barqarorlik deganda biz firma tomonidan oʻz dividend toʻlovlarining qoʻllab quvvatlanishini nazarda tutamiz. Bunda ma’lum bir (iloji boʻlsa tepaga yoʻnaltirilgan) trend liniyasiga bevosita yaqinlik boʻlishi kerak. Dividendlar barqarorligini baholash. Aksiyadorlarning barqaror dividendlar borligi uchun aksiya narxiga “mukofot” toʻlashga tayyorligi quyidagi omillar ta’siri bilan asoslangan boʻlishi mumkin: dividendlarning ma’lumot jihatdan toʻldirilishi, sarmoyadorlarning joriy daromad olish istagi, shuningdek, ma’lum institutsional mulohazalar bilan.
Dividendlarning ma’lumot jihatdan toʻldirilganligi. Kompaniya daromadi pasaysayu, biroq u aksiyadorlarga toʻlanadigan dividendlar kattaligini kamaytirmasa, bozorda ushbu kompaniya aksiyalariga nisbatan katta ishonch paydo boʻladi. Bu ishonch dividendlar pasaytirilgan hollarga nisbatan kattaroq boʻladi. Barqaror dividendlar kompaniya rahbariyatining oʻz kelajagiga ishonchi kuchli va asoslanganligidan dalolat beradi. Shu tariqa, kompaniya rahbariyati dividiendlarning ma’lumot beruvchi mohiyatidan foydalanib, investorlarga ta’sir koʻrsatishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki, rahbariyat bozorni doimiy ravishda aldab kelolmaydi. Agar daromadning kamayishi davom etsa, barqaror dividendlar juda uzoq vaqt “porloq” kelajakni aks ettira olmaydi. Inchunin, agar firma daromadi oʻzgaruvchan boʻlgan beqaror biznes bilan shugʻullansa, barqaror dividendlar bu biznesni ishonchli qilib koʻrsata olmaydi. Biroq dividendlar faqat agar daromad oshishi bunga yoʻl qoʻysagina, oshiriladi. Sarmoyadorlarning joriy daromad olish istagi.
Bu – investorlarninn barqaror daromad hisobiga tanlovni amalga oshirishga undovchi ikkinchi omildir. Ma’lum darajada muntazam daromad olishga intiluvchi aksiyadorlar beqaror dividendlarni toʻlovchi kompaniyani emas, balki barqaror dividendlar bilan ta’minlovchi kompaniyani tanlaydilar. Hatto agar mazkur ikki kompaniyaning daromad va dividend summasi bir xil boʻlib chiqsa ham. Daromad olishni istagan sarmoyadorlar xar doim aksiyalarni sotib yuborishlari mumkin boʻlsada, agar toʻlanayotgan dividendlar oʻlchami ularni qoniqtirmasa, boshqa kompaniyani tanlashlari mumkin. chunki koʻpgina investorlar oʻzlarining asosiy kapitali deb hisoblagan aksiyalarini sotib yubormasdan, ulardan muntazam daromad olib turishni istaydilar. Inchunin, kompayaniya dividendlarni toʻlashni kamaytirsa, uning daromadi ham odatda kamayadi. Kompaniyaning oddiy aksiyaladarining bozor narxi bilan ham xuddi shu jarayon sodir boʻladi. Umuan joriy daromad olish imkoniyatini oʻylagan investorlar oʻz aksiyalarining bir qismini sotish orqali ehtiyojlarini qondirish imkniyati boʻlsada, barqaror dividendlar olishni afzal koʻradilar.
Institutsional mulohazalar. Barqaror dividendlar yuridik nuqtai nazardan afzalroq boʻlishi mumkin. chunki muayyan institutsional invetorlarda oddiy aksiyalarni sotib olish imkoniyati bor – yoʻqligi munosabati bilan turli davlat idoralari mansiya fondlari, jamgʻarma banklari, ishonchli mulkdorlar, sugʻurta kompaniyali va boshqa muassalar oʻz mablagʻlarini kiritishi mumkin boʻlgan qimmatbaho qohozlarning tasdiqlangan (yoki qonuniy) roʻyxatlarini tuzadilar. Bunday roʻyxatga kirish huquqiga ega boʻlish uchun, kompaniyaga koʻpincha u tomonidan uzoq muddat davomida uzluksiz dividendlar toʻlanishi haqida guvohlik keltirish talab etiladi. Dividendlarni toʻlash jarayonidagi uzilishlar uning bunday roʻyxatdan chiqarilishiga olib kelishi mumkin.
Barqaror dividendlar aksiyaning bozor narxiga ijobiy ta’sir koʻrsatishi mumkinligini yoqlab keltirilgan dalillar koʻproq tahminlarga asoslanadi. Ushbu dalillar foydasiga keltirish mumkin boʻlgan amaliy tasdiq juda kam. Alohida akyiyalar tadqiqoti barqaror dividendlar kompaniya daromadi tushgan paytlarda buning aksiyalarning baland narxlari bilan qoplanishini tasdiqlasada, dividendlar barqarorligi va firma qiymati oʻrtasidagi bogʻliqlikni oʻrnatishga harakat qilib oʻtkazilgan tadqiqotlar ham biz ma’lum (buncha ancha keng djoirada aksiyalar tanlangan edi). Shunga qaramay, aksariyat kompaniyalar oʻz dividend toʻlovlarining barqarorligini ta’sinlashga harakat qilishadi. Bu esa barqaror dividendlar firma qiymatiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi, degan umumiy firkga mos keladi.
Dividend toʻlovlarining rejali koeffitsientlari. Shunday taassurot tugʻiladiki, ayrim kompaniyalar “dividendlar toʻlashning rejali koeffitsientlari” bilan bogʻliq siyosatni amalga oshiradilar va uni ancha uzoq vat davomida amalga oshirishga harakat qiladilar. Jon Lintnerning ta’kidlashicha, dividendlar daromad oʻzgarishiga mos ravishda korrektsiyalanadi. Bunda faqat biroz kechiqish kuzatiladi. Daromad yangi darajagacha oshganida, kompaniya faqat dividendlarni yangi pogʻonada saqlab qolishga ishonchi komil boʻlganidagina, ularni oshiradi. Shuningdek kompaniyalar oʻzlarining dividendlarining mutlaq (absolyut) kattaligini qisqartirishga ham salbiy munosabatda boʻladilar. Mana shu ikki omil nima uchun dividend oʻzgarishi vaqt jihatidan daromad oʻzgarishidan ortda qolishini izohlaydi. Iqtisodiy yuksalish davrlarida ushbu kechiqish sezilarli boʻlib qoladi, chunki ushlab qolingan daromad dividendlarga nisbatan ortadi. Pasayish davrlarida esa ushlab qolinayotgan daromad dividendlarga nisbatan kamayadi.
Muntazam va qoʻshimcha dividendlar.
Qoʻshimcha dividendlar – mutazam dividendlardan tashqari aksiyadorlarga toʻlanadigan bir martalik ajratmalardir. Qoʻshimcha divizdendlarni toʻlash alohida vaziyatlar bilan izohlanadi. Muntazam dividendlar – firma tomonidan muntazam, “kutilgan” asosda toʻlanadigan dividendlar. Kompaniya oʻzi uchun qulay boʻlgan davrda aksiyadorlarga yoʻnaltirilgan pul oqimini koʻpaytirishning usullaridan biri har chorak yoki yarim yilda toʻlanadigan muntazam dividendlardan tashqari qoʻshimcha dividendlarni e’lon qilishdan iboratdir. Qoʻshimcha dividendlar toʻlanishini e’lon qilar ekan, kompaniya sarmoyadorlarni bu hol muntazam toʻlovlar hajmining oshishini bildirmasligi toʻgʻrisida ogohlantiradi. Bu usul ayniqsa daromadi chayqalib turuvchi kompaniyalarga juda qoʻl keladi. Qoʻshimcha dividendlardan foydalanish kompaniyaga muntazam dividendlarning barqarorligini saqlab turish imkonini beradi va bundan tashqari aksiyadorlarga firma ishi yurishayotganligini sezish uchun sharoit yaratadi. Biroq, agar kompaniya doimiy ravishda qoʻshimcha dividendlarni toʻlayversa, ularning ma’nosini yoʻqqa chiqaradi. Bunda qoʻshimcha dividendlar kutilayotgan toʻlovlarga aylanadi. Agar qoʻshimcha (maxsus) dividendlardan toʻgʻri foydalana bilsa, ular firmaning hozirgi va kelgusi ahvoli haqida ijobiy axborotni bozorga uzatishga qodirdir.
Aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyalarning boʻlinishi. Aksiyalar bilan toʻlanadigan dividendlar va aksiyadorlar oʻrtasida bepul taqsimlash uchun yangi aksiyalarning chiqarilishi (yoki , oddiyroq qilib aytganda – aksiyalarning boʻlinishi) koʻpincha turli tuman maqsadlar uchun ishlatiladi. Iqtisodiy ma’noda ushbu ikki tushuncha oʻrtasida katta farq yoʻq. Muhim farq faqat buxgalteriya hisoboti nuqtai nazaridan mavjud.
Quyidagi 2.3-jadvalda AT «Aloqabank» AJ da moliyaviy natijalarning holati keltirilgan. Ushbu ma’lumotlar 2014-2017 yilgi ma’lumotlar boʻlib, jadvaldan bankning yil yakunida qancha miqdorda foyda olinganligi va bitta aksiyaga qancha dividend toʻgʻri kelayotganligini koʻrishimiz mumkin. Ma’lumki, bankning sof foydasidan dividendlar ajratiladi. Shundan kelib chiqqan holda quyida sof foyda miqdoriga ta’sir etuvchi omillar tahlilini koʻrib chiqamiz.

2.3-jadval