O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali «oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish

“Oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan 
foydalanish muammolari” ilmiy-amaliy anjumani Shahrisabz-2022 yil 22-23 aprel 
34 
Suv almashinuvi haqida gapiradigan bo'lsak, shuni aytishimiz kerakki, tanaga kiradigan suv 
miqdori oziq-ovqat tarkibidagi erkin suyuqlik (suv, sharbat, sho'rva, jele) shaklidagi tarkibi bilan va 
barcha qattiq oziq-ovqat tarkibiy qismlari (non, don, go'sht, sabzavotlar) bilan ham kiradi. 
 
Suvning organizm hayotidagi roli uning qabul qilinishi energiya ajralib chiqishi bilan birga 
kechmasada, suv tananing barcha hayotiy ko'rinishlarida ishtirok etadi va organizmdagi barcha 
metabolik jarayonlar sodir bo'ladigan muhitdir.
Qisqa qilib bu malumotlarni jamlaydigan bo'lsak, suv inson hayot faoliyatining normal ravishda 
kechishida o'zining boshqa mahsulotlar egallay olmaydigan o'rniga ega. Biroq so'nggi yillarda insonlar 
tomonidan ichimlik suvlarini betartib ravishda ishlatilishi natijasida ichimlik suvlarga bo'lgan ehtiyoj 
kundan kunga ortib bormoqda. Yaqinda olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko'rsatdiki, 2040-yilga 
kelib yer yuzining qator davlatlari suv tanqisligi bilan aziyat chekadi. Bu davlatlar qatorida O'zbekiston 
Respublikasi ham keltirilganligi achinarlidir. 
Asosiy qism 
Bunday holatni oldini olish uchun biz yomg`ir suvlarini teskari osmos hodisasi yordamida 
tozalab ichishga yaroqli qilmoqchimiz. Osmos (yunoncha, osmos — turtki, bosim) – erituvchining 
eritma bilan yoki konsentratsiyasi turlicha boʻlgan ikki eritma orasida qoʻyilgan yarim oʻtkazgichli 
parda orqali oʻtish hodisasi. Erituvchi (masalan, suv) osmos tufayli suyuqroq eritmadan quyuq 
eritmaga o'tadi. Osmos eritmalar konsentratsiyasi orasidagi farqni yoʻqotib, sistemani muvozanat 
holatiga keltirishga intiladi. Osmos jarayoni membranadan ajratilgan eritmalardagi konsentratsiyalarini 
tenglashtirishdagi suvning xususiyatiga asoslangan. Bu membrananing teshiklari shunchalik kichikki, 
ular orqali faqat suv molekulalari o'tishi mumkin. Agar biz idish olib uni ichiga yarim o`tkazgichli 
membrana joylashtirsak va idish ichiga suv quyib idish ichidagi suv sathini yarim o`tkazgichli 
membrana orqali ikkiga ajratib olsak, so`ngra ikkiga ajralgan suv qatlamini birinchi tomoniga biror bir 
eruvchi, masalan, osh tuzi (NaCl) solamiz. Ikkinchi tomonga esa birinchi tomonga nisbatan kamroq 
miqdorda osh tuzi solamiz. Biz diffuziya holatidan bilamizki, suv molekulalari bir joyda to`planib 
turmasdan hajm bo`ylab tekis tarqalishga harakat qiladi. Endi tajribaga qaraydigan bo`lsak birinchi 
idish ichidagi osh tuzi (NaCl) konsentratsiyasi ikkinchi tarafdagi osh tuzi konsentratsiyasidan yuqori. 
Demak bu holatda suv molekulalari kam konsentratsiya tomondan yuqori konsentratsiya tomonga 
intiladi. Suv molekulalari kichik bo`lganligi sababli yarim o`tkazgichli membranadan bemalol o`tib 
keta olishadi. Osh tuzi molekulalari esa nisbatan hajmi katta bo`lganligi sababli yarim o`tkazgichli 
membranadan o`tib keta olmaydi, ya’ni membrana teshiklariga sig`maydi. Bu holatda ikkinchi 
tarafdagi suv molekulalari birinchi tarafga osh tuzi konsentratsiyasi yuqori tomonga o`ta oladi, lekin 
ikkinchi tarafdagi osh tuzi molekulasi esa yarim o`tkazgichli membranaga sig`may to`silib qoladi. 
Natijada suv molekulalarining soni sath bo`ylab bir tekis tarqalmay konsentratsiya yuqori tomonda 
ko`p bo`ladi. Shu holat osmos deyiladi.
Biz esa xuddi shu jarayonni teskarisiga aylantiramiz, y’ani teskari osmos. Teskari osmos – 
osmos jarayonining aks talqini bo`lib, konsentratsiya kam tomonga erituvchi(odatda suv)ning yarim 
o‘tkazgichli membrana orqali o`tishi hisoblanadi[2]. Bunday holda ham membrana erituvchining (suv) 
o'tishiga imkon beradi, lekin unda erigan ba'zi (NaCl) moddalarga yo'l qo'ymaydi. Osmos hodisasida 
erituvchining ichki bug` bosimi katta tomondan kichik tomonga membranadan o`z-o`zicha o`tadi. 
Teskari osmos jarayonida konsentratsiya katta tomonda eritma bosimi ko`rsatgichi osmos bosimi 
ko`rsatgichidan bir necha barobar tashqi ta’sir (nasos) yordamida oshiriladi natijada erituvchi 
konsentratsiya katta tomondan kichik tomonga ya’ni tozasuv tomon o`ta boshlaydi, bu hodisa teskari 
osmos hodisasining asosini tashkil qiladi. Ya’ni birinchi idishdagi konsentratsiya yuqori va suv 
molekulalari ko`p bo`lgan tomonga tashqi ta’sir (nasos yordamida) ettirib konsentratsiyasi past 
tomonga kuch yordamida suv molekulalari o`tkaziladi. Bunda konsentratsiya yuqori tomonga tashqi 
ta’sir ettirilganda suv molekulalari bosim ostida ikkinchi tarafga yarim o`tkazgichli membranadan o`tib 
joylashadi. Osh tuzi (NaCl) molekulalari esa nisbatan katta bo`lganligi sababali yarim o`tkazgichli 
membranadan o`ta olmay birinchi tarafda qolib ketadi. Natijada ikkinchi tarafda suv molekulalari ko`p 
boladi, shu bilan birga membrana suvda erigan kislorod molekulalarini ham o`tkazadi. Bu esa suvni 
sifatini yaxshilaydi [3]. 

---