O'zbekiston respublikasi profi universitety

3. “Men yaxshi, boshqa barcha odamlar yomon” - da'vo darajasi yuqori 
bo'lgan odamlarga xos sxema. Dimog'dorlik, egoizm (xudbinlik), shavqatsiz-likka 
aylanib ketadigan qaysarlik, o'zini har qanday xatti-harakatni amalga oshirishga 
haqli deb hisoblash kabi sifatlar mazkur yo'nalganlikka ega bo'lgan odamlar 
xarakterining farqlanib turuvchi hislatlardir. 
4. “Men yomonman va boshqa barcha odamlar ham yomon” - hayotdan 
faqat ko'ngilsizliklar kutadigan, tuzatib bo'lmaydigan pessimistlarning pozitsiyasi 
shunday bo'ladi. Xuddi oldingi tipdagilarda bo'lgani kabi, ijtimoiy yo'nalganlikning 
bu tipi ham, shaxsning ijtimoiy muhit bilan nizosini keltirib chiqaradi. Faqat, 
uchinchi hayotiy sxemadan farqli ravishda, mazkur sxema o'zini-o'zi tasdiqlashga 
emas, balki o'zini-o'zi safarbar qilishga, hayot quvonchlaridan kechish, hatto 
ba'zida hayotdan ham kechishgacha olib kelishi mumkin. Bunday hayotiy 
kontseptsiyaga ega bo'lgan odamlar, real hayotdagi yaxshiliklarga umid qilmay, 
xayollar olamiga, samarasiz umidlarga va amalga oshmaydigan orzularga berilib 
ketadi. 
Har bir odamning o'ziga nisbatan munosabat ustanovkasi – “Men – 
kontseptsiyasi” bo'ladi. O'z “Men”ining obrazi qator komponentlardan tashkil 
topadi. Bular: kongnitiv - tashqi ko'rinish obrazlari, axloqiy sifatlar, psixik 
xususiyatlar, ijtimoiy ahamiyatlilik; emotsional - o'zini-o'zi hurmat qilish, o'zidan 
mamnun bo'lish, o'zini-o'zi kamsitish (xo'rlash) va boshq.; da'vo-irodaviy - o'zini-
o'zi ko'rsatish istagi, o'z qadrini, sha'nini boshqa odamlar tomonidan tan olinishini 
xohlash. 

---

108 
Odamda real “Men” bilan bir qatorda, “ideal” va dinamik (o'zini-o'zi 
rivojlantiruvchi) “Men”lar ham mavjud. 
Turli ijtimoiy-madaniy darajalarda turuvchi, boshqa odamlar bilan 
bo'ladigan o'zaro munosabatlarda odam o'zini-o'zi bilib boradi. Agar, mazkur shaxs 
uchun referent (etalon) bo'lgan ijtimoiy guruh ob'ektiv yuqori mavqega ega bo'lsa, 
bu shaxsni o'zini-o'zi rivojlantirishga undaydi. 
Odam, turli alьternativlarni chamalab, solishtirib, o'lchab ko'rar, ehtimoli 
bo'lgan xatti-harakatlar kompozitsiyalarini tuzar ekan, o'zining hayotiy 
strategiyalarini shakllantiradi. Bu ichki dialog, o'zini-o'zi ro'yobga chiqarishning 
asosiy mexanizmidir. Bunda odam go'yo o'ziga boshqa tomondan, chetdan, boshqa 
odamlar ko'zi bilan qaraydi. U o'zi uchun ma'qul kompromisslarni shakllantiradi, 
o'zini-o'zi oqlaydigan motivlarni ilgari suradi, o'zining ichki olamini real voqelikka 
o'lchab ko'radi.
Biroq, individ qanchalik kam ijtimoiylashgan bo'lsa, uning o'z-o'zi bilan 
bo'ladigan dialogi shunchalik kam azobli bo'ladi. Balkim, bu dialog bo'lmasligi 
ham mumkin. Unda individ, mohiyatiga ko'ra, odam bo'la olmay qoladi. Ichki 
olamning, o'zini-o'zi tanqidiy baholash tizimining bo'lmasligi, ma'naviy 
qashshoqlik, mas'ul (jiddiy) qarorlarni qabul qilishdagi oddiylik (soddalik) kabilar 
- ko'pchilik ashaddiy jinoyatchilarning o'zini-o'zi anglash darajasidir.
Ruhiyatning 
ichki 
ishida 
tekshirilmagan, 
tashqi 
xatti-harakatlar 
shavqatsizlik, sadizm va zo'ravonlik ko'rinishlarida namoyon bo'lar ekan, 
ma'naviyatsizlikni, axloqsizlikni yuzaga keltiradi. 
Ijtimoiylashgan shaxsda o'zining ichki va tashqi olamini moslashtirish, 
kelishtirish muammosi yuzaga keladi. O'z tamoyillariga sodiqlikni, hayotning 
qarama-qarshi talablari bilan qanday kelishtirish kerak? Aynan shunday 
vaziyatlarda odam xarakteri - uning qat'iyligi va o'zgaruvchanligi, uddaburonligi, 
fuqarolik jasorati kabilar namoyon bo'ladi.