P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

q o ‘rg ‘oshinIi  yoki  k islotali  akkum ulator  d e b   yuritiladi.
O d a t d a ,   a k k u m u l a t o r l a r n i   b ir-b iri  b ilan  k e t m a - k e t   u lab 
b a ta r e y a   hosil  qilinadi.  3 3 - r a s m d a   u c h t a   kislotali  a k k u m u l a -  
t o r d a n   tu z ilg a n   b a ta r e y a   tasv irlan g a n .
R a s m d a   k o 'r s a t il g a n   b a t a r e y a d a   u la g ic h la r  b ir  a k k u -  
m u l a t o r n i n g   m a n f i y   q u t b i n i   i k k i n c h i   a k k u m u l a t o r n i n g  
m u s b a t   q u tb ig a   ulaydi.  B u n d a y  to k   m a n b a y i n i   b a t a r e y a   d e b  
e m a s ,  balki  akkum ulator  d e b   a ta s h g a   o 'r g a n i lg a n .
A m a l d a  te m ir-n ik e lli,  y a ’ni  ishqorli  a k k u m u l a t o r l a r  h a m  
q o 'l l a n il a d i .  B u n d a y   a k k u m u l a t o r l a r n i n g   p la s tin a la ri  t e m i r  
p a n ja r a la r   p a k e ti d a n   ib o ra t  b o 'l a d i .   U n i n g   p la s tin a la rid a n  
birida  presslangan  t e m i r  k u k u n i,  ikkinchisida  esa nikel  oksidi 
b o 'l a d i .   P l a s t i n a la r   i s h q o r   ( o ' y u v c h i   n a t r i y )   e r it m a s i g a  
b o tirib   q o 'y ila d i.
A k k u m u l a t o r l a r   tu rli  m a q s a d l a r d a   k e n g   q o 'l l a n i l a d i .  
M a s a l a n ,   a v t o m o b i l l a r d a   m o t o r n i   y u r g i z i b   y u b o r i s h d a ,  
u n i n g   c h i r o q l a r i  y o n i s h id a ,  k o ' c h m a   ra d io ,  m a g n i t o f o n ,  
te le v i z o r ,  uyali  t e l e f o n   va  k o m p y u t e r l a r d a ,   s u n ’iy  y o 'l -  
d o s h l a r d a   a k k u m u l a t o r l a r   e l e k t r   t o k i   m a n b a y i   s i f a t i d a  
fo y d a la n ila d i.  3 4 - r a s m d a   turli  a k k u m u l a t o r l a r d a n   a y rim la ri 
tasvirlangan.
M a k t a b   fizika  x o n a l a r i d a  tajriba  va  la b o ra to riy a   ishlarini 
o ' t k a z i s h   u c h u n   t u r l i   xil  o 'z g a r m a s   t o k   m a n b a l a r i d a n  
f o y d a l a n i l a d i .   O d a t d a ,   b u n d a y   t o k   m a n b a l a r i   m a x s u s  
a s b o b l a r   y o r d a m i d a   e le k t r   t a r m o g 'i d a n   e n e rg iy a   o ladi  va 
o 'z g a r m a s   t o k k a   a y la n tirib   b e ra d i.  B u n d a n   b u y o n   e le k tr 
z a n j i r l a r d a   o ' z g a r m a s   t o k   m a n b a y i n i   u m u m i y   h o l d a  
3 5 -r a s m d a  keltirilgandek tasvirlaymiz.
3 3 - r a s m
35-rasm
3 4 - r a s m

II  bob.  E lektr toki
®
HgH
_fiL
36-rasm
Tok  manbayi
Batareyali  tok 
manbayi
Z a n j ir   ochiq 
holatdagi  kalit
Zanjir  berk 
holatdagi  kalit
E le k tr
lam pochka
Elektr  dvigatel
Elektr  q o 'n g 'ir o q
O ’tkazgichlarning 
tutashgan  joyi
O'tkazgichlarning 
tu ta sh m a sd a n  
kesishgan  joyi
Q isqich
3 7 - ra sm
E le k tr  z a n jir
T o k   m a n b a y i ,   e le k t r   l a m p o c h k a  va  kalitn i  b ir-b iri 
b ila n   o 't k a z g i c h   (s im ) la r   orqali  ulaylik  ( 3 6
-a
  ra sm ). 
K a li t  e l e k t r   l a m p o c h k a n i   o ' c h i r i b - y o q i s h   u c h u n  
kerak bo'ladi.
E l e k t r   l a m p o c h k a   —  i s t e ’m o l c h i   h i s o b l a n a d i .  
R a d io ,  m a g n i t o f o n ,   tele v iz o r,  k o m p y u t e r ,   m u z l a t -  
g i c h ,   d a z m o l ,   e l e k t r   q a y n a t g i c h ,   e l e k t r   i s i t g i c h  
asb o b lari  k a b ila r  h a m   e le k tr  iste ’m o lc h i la r d ir .
T o k   m a n b a y i ,  o 't k a z g i c h ,   e le k t r   iste ’m o l -  
c h i  va  kalit  en g  sodda  elek tr  zanjirni  tashkil 
etadi.
Z a n j i r d a n   e le k tr tok i  o 'tis h i  u c h u n   u  b e r k   b o 'l is h i  
kerak.  3 6
-b
 ra sm d a g i  e le k tr z a n jir d a   k a litn in g  u l a n g a n  
h o la ti,  y a ’ni  z a n ji r n in g   b e r k   h o la ti  keltirilgan.
O d a t d a   e le k t r   z a n jir  c h i z m a   t a r z i d a   tasv irlan a d i. 
E l e k t r   z a n j i r d a g i   e l e m e n t n i n g   u l a n i s h   u s u l l a r i  
t a s v irla n g a n   c h i z m a l a r  elek tr sx em a   d e b   atala d i.  3 6 - a  
r a s m d a   o c h i q   z a n j i r n i n g ,   3 6
-b
  r a s m d a   e s a   b e r k  
z a n ji r n in g   e le k tr  sx e m a la ri  tasv irlan g a n .
E l e k t r   z a n j i r d a g i   t o k   m a n b a y i ,   k a l it ,  o ' t k a z ­
g i c h l a r n in g   u l a n g a n   jo y i,  turli  e l e k t r   is te ’m o l c h i l a r  
va  b o s h q a  e l e m e n t l a r  e le k tr s x e m a l a r d a  tegishli  shartli 
b elg ilar  bilan   k o 'r sa tila d i  ( 3 7 - r a s m ) .
©
1.  Tok manbayi qutblarida zaryadli zarralar qay tarzda 
to'planadi?  Bunda  qanday  ish  bajariladi?
2.  Volta  galvanik  elementining  tuzilishi  va  ishlashini 
tushuntirib  bering.
3.  Quruq galvanik elementlarning tuzilishi va ishlashini 
tushuntirib  bering.
4.  Akkumulatorlarning  galvanik elementlardan  asosiy 
farqi  nimadan  iborat?
5.  Eng  sodda  elektr  zanjir  qanday  elementlardan 
tashkil  topgan?
Ishlatib  bolingan  galvanik elementni  parchalang,  uning  ichidagi  rux,  ko'mir,  xaltacha, 
yelimni  ko'zdan  kechiring  va  tahlil  qiling.
^ 2 6 j

1 0 -§ .  M e ta lla rd a   e le k tr toki
METALLARDA  ELEKTR  TOKI
E rkin   e le k tro n la rn in g   ta r tib s iz   h a ra k a ti
M etall  a t o m i n i n g   e n g   c h e k k a   o rb ita sid a g i  e l e k t r o n la r   o ' z   y ad ro si  bilan   j u d a  
k u c h s iz   b o g 'l a n g a n   b o 'l a d i .   M e t a l la r d a   b u n d a y   e l e k t r o n la r   o ' z   a t o m i n i   ta rk   etib, 
a t o m l a r  m u s b a t  ionga  ay lan ib   qoladi. 
Ion 
—  e le k tro n i  o r t i q c h a   yoki  e le k tro n i  yetish- 
m a y d i g a n   a t o m .   A g a r  a t o m n i   e l e k t r o n l a r i d a n   b i r o n t a s i   yoki  b i r   n e c h t a s i   ta r k  
etsa,  b u n d a y   a t o m   m u s b a t   io n g a   a y la n a d i.  A t o m   o r t i q c h a   e l e k t r o n   o l g a n d a   esa,  bu  
a t o m   m a n fiy   ionga ay lanib qoladi.  I  s m 3  m e talld a  1025— 1027  ta erkin  e lek tro n   b o 'lad i.
M e ta lla r  kristali  p a n j a r a   tu z i l is h i d a   b o 'l a d i .   Kristali  p a n j a r a   t u g u n l a r id a   Л 
m u s b a t   z a r y a d l i   i o n l a r   j o y l a s h g a n   b o ' l a d i .   O ' z   a t o m i n i   t a r k   e t g a n  
/  
e l e k t r o n l a r   kristali  p a n j a r a   o ra s id a   e rk in   h a r a k a t l a n i b   y u ra d i  ( 3 8 - r a s m ) . ^
M a s a l a n ,   m is   ( C u )   a t o m i   y a d r o s i d a   29  t a   m u s b a t  
z a ry ad li  p r o t o n   b o 'l i b ,   y a d r o   a tro f id a   29  ta   m a n f i y   za ryadli 
e l e k t r o n   turli  o r b i ta l a r   b o 'y l a b   a y la n ib   y u ra d i.  E n g   c h e k k a  
o rb ita d a g i  l  ta  e l e k t r o n   y a d r o   bilan  j u d a   k u c h s iz  b o g 'l a n g a n  
b o 'l a d i .   U n g a  q o 's h n i   a t o m l a r n i n g  y a d r o la ri  h a m   t a 's i r  etib 
tu r a d i .  S h u   tufayli  b u   e l e k t r o n   a t o m d a n   a t o m g a   deyarli 
e rk in   k o 'c h i b   y u ra d i,  y a 'n i   e r k in   e le k t r o n g a   a y la n ib   q oladi.
E rkin  e l e k t r o n l a r   g a z   m o le k u l a l a r i  kabi  issiqlik  h a r a k a t i d a  
b o 'la d i.
o * / I O * /
o - o -
+■  -
o-l /
0-» /
h
o -
©-
o - 0-
/   ©-* /
3 8 - r a s m
E le k tr  m a y d o n d a   e rk in   e le k tr o n la r   h a ra k a ti
M etall  o 't k a z g ic h n i   e l e k t r   za njirga  ulaylik.  M a n b a n i n g  
m u s b a t   q u tb ig a   u l a n g a n   o 't k a z g i c h n i n g   u c h i  b ila n   m a n fiy  
q u tb ig a   u l a n g a n   u c h i  o ra s id a   e l e k t r   m a y d o n   hosil  b o 'la d i . 
B u  m a y d o n   t a ’s irid a   e r k i n   e l e k t r o n l a r   m a n f i y   z a ry a d li 
b o 'l g a n i   u c h u n   m a n b a n i n g   m u s b a t   q u tb i  t o m o n   h a r a k a t  
qiladi  (3 9 -ra s m ).  M e ta lln in g   m u s b a t  ionga aylan g a n   a to m la ri 
esa  o ' z   j o y i d a   q o 'z g 'a l m a s d a n   tu ra v e ra d i.  E le k tr o n l a r n in g  
tartibli  h a r a k a ti  n a tija s id a   o 't k a z g i c h d a   to k   hosil  b o 'la d i.
/
o -
/
— +
o -
СИ
-
----
Y
/
o- o-
o- /
©
-
o *
o
-
o *
o
-
o
-
/
3 9 - r a s m
J ~ M e t a l l a r d a   e le k t r   tok i  e l e k t r o n la r n i n g   tartibli  h a r a k a t i d a n   ib o ra td ir. 
^

II  bob.  E lektr toki
E le k tr  to k in in g   y o ‘ nalishi
4 0 - r a s m
4 l - r a s m
D e m a k :
E le k tr  z a n ji r d a n   t o k   o 't a y o t g a n l i g i n i  g a l v a n o m e t r  
y o r d a m i d a   a n i q la s h   m u m k in .   G a l v a n o m e t r n i   e le k tr 
za n jirg a  a w a l i g a   4 0 - r a s m d a   k o ‘rsa tilg a n id e k   ulaylik. 
Kalit  u l a n g a n d a   g a l v a n o m e t r   k o 'r s a t k i c h i   0  r a q a m i -  
d a n   o ' n g  t o m o n g a   o g 'a d i.  D e m a k ,   o 't k a z g i c h d a n   t o k  
o'tayapti.  Buni zanjirga  ulangan  la m p o c h k a n in g  yon g a- 
n i d a n   h a m   k o 'r is h   m u m k in .
E n d i   o ' t k a z g i c h n i n g   t o k   m a n b a y i g a   u l a n g a n  
u c h la r id a g i  q u t b l a r n i   a lm a sh tira y lik .  Bu  h o l d a   h a m  
l a m p o c h k a   y o n a d i.  L e k in   g a l v a n o m e t r   k o 'r s a t k ic h i   0 
r a q a m i d a n   c h a p  t o m o n g a  o g 'a d i   (4 1 -r a s m ).  Bu  tajriba 
e le k tr  t o k i n i n g   y o 'n a l i s h g a   e g a  e k a n lig in i  k o 'r s a t a d i.
E le k tr  z a n jir d a   z a ry a d   t a s h u v c h i l a r   m a n f i y   z a ­
ry a d li  e l e k t r o n l a r   b o ' l i b ,   u l a r   o 't k a z g i c h   b o 'y l a b  
e le k tr  m a n b a n i n g   m a n fiy   q u t b i d a n   m u s b a t  q u tb i 
t o m o n   h a r a k a t  qiladi.  S h u n i n g   hiso b ig a  o 't k a z g i c h d a  
e l e k tr  to k i  v u ju d g a   keladi.  L e k in   t o k   y o 'n a li s h i  q a b u l 
q i lin g a n   d a v r d a   f a n d a   e l e k t r o n   h a q i d a   h e c h   n a rsa  
m a ’lu m   e m a s   edi.  S h u n i n g   u c h u n   e l e k t r   to k i n in g  
y o 'n a lis h i  sifatida  t o k   m a n b a y i n i n g   m u s b a t   q u t b i d a n  
m a n f i y   q u tb ig a   t o m o n   h a r a k a t   q ila d ig a n   m u s b a t   z a ­
ryadli  z a r r a la r n i n g   h a r a k a t  y o 'n a li s h i   q a b u l  qilin g a n .
E l e k t r   tok i  y o 'n a l i s h g a   ega.  S h a rtli  ra v is h d a   e l e k t r   z a n ji r d a   t o k n i n g  
yo 'n a lish i sifatida to k  m a n b a y in in g  m u sb at  q u tb id a n   m anfiy qutbiga t o m o n  
h a r a k a t   q ila d ig a n   m u s b a t   za ry ad li  z a r r a la r n i n g   o 't k a z g i c h d a g i   h a r a k a t 
y o 'n a li s h i   q a b u l  qilin g a n .
1.  Metallarda  erkin  elektronlar  qanday  paydo  bo'ladi?
2.  Erkin  elektron  elektr  maydonda  qanday  harakat  qiladi?
3.  Metallarda  elektr  toki  nimadan  iborat?
4.  Tokning yo'nalishga ega  ekanligini  qanday asoslash  mumkin?
5. O'tkazgichlarda elektr tokining yo'nalishi sifatida qanday zarraning  harakat yo'nalishi 
qabul  qilingan?
40- va 41 -rasmlarda ko'rsatilgan tajribani o'tkazing va tokning yo'nalishga ega ekanligini 
asoslang.

11 -§ .  E lektr  kuchlanish  va  uni  o ‘ lchash
ELEKTR  KUCHLANISH  VA  UNI  0 ‘LCHASH
K u c h lan ish   h a q id a   tu s h u n c h a
E l e k tr   za n jirg a   u l a n g a n   o 't k a z g ic h d a g i   e l e k t r o n la r   to k   m a n b a y i n i n g   m a n fiy  
q u t b i d a n   m u s b a t  q u tb ig a   q a r a b   h a r a k a t   qiladi.  Bu  e l e k t r o n l a r   ish  bajaradi.
Z a n j i r n i n g   b ir o r   qism i  o rq a li  l  k u l o n   z a ry a d   o 't g a n i d a   b a ja rila d ig a n   ish  Л 
z a n ji r n in g   s h u   qism i  u c h la r i  ora sid a g i  kuchlanish  d e b   ata la d i  va  U   harfi 
/  
b ila n   b elg ila n a d i. 
___________________________________________I
K u c h la n is h   fo r m u la s i  q u y i d a g i c h a   ifo d ala n ad i:
U = -
b u n d a  
A
  -  
q
 z a ry a d   o 't g a n d a   z a n ji r n in g   s h u   q is m id a   b a ja rilg a n   ish.
K u c h l a n i s h   biriigi  qilib,  t o k   m a n b a y i n i n g   ixtirochisi  A l e s s a n d r o   V o lta  sh arafig a
vo// ( l  V )   qabul  qilingan.  B u n d a   l  V  = 
,  y a ’ni z a njirning b iro r q ism id a   kuchlan ish  
1  V   ga  t e n g   b o 'lis h i  s h u   q is m   o rqa li  1  С   z a ry a d   m i q d o r i   o 't g a n i d a   1  J  g a   t e n g   ish 
b ajarilishini  bild irad i  ( 4 2 - r a s m ) .   B i n o b a r i n ,  a g a r  z a n ji r   q i s m id a   k u c h la n is h   2  V   ga 
te n g   b o 'l s a ,   s h u   q is m   o rq a li  1  С   z a ry a d   o 't g a n i d a   2  J  ish  bajariladi.
A m a l d a   k u c h l a n i s h n i n g   m illivolt  (1  m V)  va  k ilovolt  (1  kV)  kabi  hosilav iy  
birliklari  h a m   q o 'l l a n i l a d i .  B u n d a   1  V  =  1000  m V ,  1  kV  =  1000  V.
K u c h la n is h   e le k tr  z a n ji r n in g   b i r o r   q ism id a g i  o 't k a z g i c h   u c h l a r i d a g i n a   e m a s , 
balki  t o k   m a n b a y i   q u t b l a r i d a   h a m   n a m o y o n   b o 'l a d i .   M a n b a   q u tb la ri  ora sid a g i 
k u c h l a n i s h   z a n ji r d a n   1  С   z a ry a d   o 't g a n d a   bajarilishi  m u m k i n   b o 'l g a n   ishga  te n g  
b o 'la d i.
T o k   m a n b a l a r i d a g i   k u c h l a n i s h   tu r l i c h a   b o 'l a d i   (1 -ja d v al).
1-jadval
Ayrim  tok  manbalaridagi  elektr  kuchlanishi
№
Tok  manbalari
U
1.
Galvanik  element
1,5  V
2.
Qo'rg'oshinli  akkumulator
2  V
3.
C h o 'n tak   fonari batareyasi
4.5  V
4.
Avtomobil  akkumulatori
12  V
5.
Xonadonlardagi  elektr tarmog'i
220  V
6.
Uzatish  liniyasi
5 - 5 0 0   kV
«7 = 1  C, 
A=\
  J
U - \   V
4 2 - r a s m

II  bob.  E lektr toki
K u c h la n is h n i  o ‘ lc h a s h
4 3 - rasm
4 4 - r a s m
T o k   m a n b a y i  q u tb la rid a g i  yoki  z a n ji r n in g  b iro r 
q ism id a g i  k u c h l a n i s h   v oltm etr  d e b   a ta la d ig a n  
a s b o b  y o r d a m i d a  o 'l c h a n a d i .
M a k ta b   fizika  x o n a l a r i d a   fo y d a la n ila d ig a n   v o l t m e tr -  
lard a n   bir turi  4 3 - r a s m d a  tasvirlangan.  V o l t m e t m i   b o s h q a  
e l e k t r   o ' l c h o v   a s b o b l a r i d a n   f a r q l a s h   u c h u n   u n i n g  
s h k a l a s i g a   «V»  h arfi  q o ‘y ilg a n   b o 'l a d i .   E l e k t r   z a n ji r  
s x e m a s id a   h a m   v o l t m e tr   «V»  b ila n   belgilan ad i.
V o ltm etrn in g  qisqichlaridan biriga  «+» belgisi  qo'yiladi. 
V o lt m e t r n i   to k   m a n b a y i n i n g   m u s b a t   q u tb ig a   u l a n g a n  
z a n jir  e l e m e n tla r i   o rq a li  k elg an   sim g a  yoki  m a n b a n i n g  
m u s b a t   q u t b i g a   t o ' g ' r i d a n   t o ' g ' r i   u l a n a d i   ( 4 4 - r a s m ) .  
E le k tr  i s t e 'm o l c h i g a ,   m a s a la n .  l a m p o c h k a g a   k e la y o tg a n  
k u c h l a n i s h n i   o 'l c h a s h   u c h u n   v o l t m e t r n i n g   1  q isq ic h i 
l a m p o c h k a n i n g   Г  q is q ic h ig a ,  v o l t m e tr n i n g   2  q isq ich i 
l a m p o c h k a n i n g  
2'
  q i s q i c h i g a   u l a n a d i .   V o l t m e t r n i n g  
i s te 'm o lc h ig a   n i s b a t a n   b u n d a y   u lan ish i  p arallel  ulanish 
deyiladi.
I
V o l t m e t r   e le k tr   z a n jir d a   k u c h l a n i s h i   o ' l c h a n a -  
d ig a n   iste ’m o l c h i g a   parallel  qilib  u la n a d i.
45-rasm
T o k   m a n b a la rin in g   u la n is h i
Bitta  g a lv a n ik   e l e m e n t   b e r a d ig a n   k u c h l a n i s h   k o 'p  
h o lla rd a  yetarli  b o 'lm a y d i.  M as a la n ,  a yrim   k o 'c h m a   radio 
3  V  li  to k   m a n b a y i d a   ishlaydi.  G a lv a n ik   e l e m e n t l a m i n g  
h a r   biri  1,5  V  d a n   b o 'l a d i .   3  V   li  k u c h l a n i s h n i   olish 
u c h u n   ra d io g a   1,5  V  li  ikkita  g a lv an ik   e l e m e n t   q o 'y ila d i. 
B u n d a   b irin c h i  e l e m e n t n i n g   m u s b a t   q u tb i  ik k in c h i  ele - 
m e n t n i n g   m a n fiy   q u tb ig a   u l a n a d i   ( 4 5 - я   ra sm ).
9  V  d a   ish lay d ig an   m a g n i t o f o n   u c h u n   1,5  V   li  6  ta 
galv an ik   e l e m e n t   k e t m a - k e t   u la n a d i  ( 4 5
-b
  rasm ).
A k k u m u l a t o r l a r d a  b ir n e c h ta   ichki  e l e m e n tl a r  k e t m a -  
ket  u la n g a n   b o 'la d i.
4 ^

1 2 -§ .  Т о к  kuchi  va  uni  o ‘ lchash
M a sa la   y ech ish   nam unasi.
Elektr  zanjirdagi  lam pochkaga  parallel  ulangan  voltm etr  1,5  V  ni  ko'rsatm oqda. 
Lampochkadan  10  С  zaryad o'tganda qancha  ish bajariladi?
Berilgan: 
Formulasi'. 
Yechilishi:
(7=1,5 V; 
q = 10  C.
Top ish  kerak'. 
A  -   ?
U--
A_
q
A  =  Uq.
A  =  1,5  V  •  10  С  =   15  J.
Javob:  A  =  15  J.
©
2
1.  Kuchlanish  deb  nimaga  aytiladi  va  u  qanday  belgilanadi?
2.  Kuchlanish  qanday  birlikda  olchanadi?
3.  Kuchlanish  qanday asbob  bilan  o'lchanadi  va  u  iste’molchiga  nisbatan  qanday
ulanadi?
4.  Kuchlanishni  oshirish  uchun  tok  manbalari  qanday ulanadi?
j ^ j j   1.  Uyali  telefon  3  V kuchlanishli  tok  manbayiga ega.  M a ’lum  vaqt  davomida  undan 
100  С zaryad  o'tganida qancha  ish bajariladi?
2.  K o'chm a  magnitofon  9 V kuchlanishli tok  manbayiga ega.  M a ’lum  vaqt  davomida 
450  J  ish  bajarish  uchun  magnitofondan  qancha  elektr  zaryad  o'tishi  kerak?
3.  Elektr zanjirda  lampochkaga parallel ulangan voltmetr 3 V ni  ko'rsatmoqda.M a’lum 
vaqt  davomida  24  J  ish  bajarilishi  uchun  lam pochkadan  nechta  elektron  o'tishi 
kerak?  1  ta elektronning zaryadi  1,6-10-19  С ga teng.
Voltmetrni  akkumulator  yoki  galvanik  element  qisqichlariga  ulab,  tok  manbayidagi 
kuchlanishni  olchang.
TOK  KUCHI  VA  UNI  O'LCHASH 
T o k   kuchi  h a q id a   tu s h u n c h a
E le k tr  z a n jir d a n   o 't a y o t g a n   t o k n i   tavsiflash  u c h u n   m a x s u s   fizik  k a tta lik   -   to k  
k u c h i  kiritilgan.
O 't k a z g i c h n i n g   k o ' n d a l a n g   k e s i m i d a n   v a q t  b irlig id a   o 't a y o t g a n   e l e k t r  
J 
z a ry a d   m i q d o r i  
tok  kuchi
  d e b   ata la d i  va  /   harfi  b ila n   b elg ila n a d i. 
/
A g a r  o 't k a z g i c h   k o 'n d a l a n g   k e s i m i d a n   1  v aqt  i c h i d a   q  z a ry a d   o 't g a n   b o 'l s a ,   /  
to k   k u c h i  quyidagi  f o r m u l a  bilan   a n iq la n a d i:

II  bob.  E lektr toki
Andre  Mari  Amper 
(1775-1836)
46-rasm
T o k   k u c h i  birligi  qilib  fra n s u z   fizigi  Andre A m per s h a r a -  
figa 
am per
  (1  A )  q a b u l  q ilin g a n .  O 't k a z g i c h   k o 'n d a l a n g  
k e s i m id a n   1  s  d a   1  С   z a ry a d   o 't s a ,   t o k   k u c h i  1  A  b o 'la d i .
2-jadval
Ayrim  elektr  asboblari  iste’mol  qiladigan  tok  kuchi
№
Elektr  iste’molchilar
/
1.
C h o 'n ta k   fonari  lampochkasi
0,1  A
2.
Uvali  telefon
0,2  A
3.
K o'c hm a  magnitofon
0.3  A
4.
Xonadondagi  elektr  lampochka
0.4 A
5.
Televizor
1,0  A
6.
Dazmol
2,0  A
A m a l d a   a m p e r d a n   ta sh q a r i 
m illiam per
  (1  m A )   va 
m ik- 
roamper
 (1  цА )  h a m   q o 'l l a n il a d i .  B u n d a   1  A   =  I  000  m A   = 
=  1  000 000  ДА,  1  m A   =  1  000  цА.
T o k   ku c h in i  oM chash
I
Z a n j i r d a g i   t o k   k u c h i   a m p erm etr  d e b   a t a l u v c h i  
a s b o b   b ilan  o 'l c h a n a d i .
M a k tab  fizika xonasida foydalaniladigan a m p e r m e trla rd a n  
biri  4 6 - r a s m d a   k o 'rsa tilg an .  A m p e r m e t r  shkalasiga  «А»  harfi 
y o z i b   q o ' y i l a d i .   E l e k t r   z a n j i r   s x e m a s i d a   u  «А»  b i l a n  
b elg ilan ad i.  H ozirgi  k u n d a   m a k t a b   fizika  x o n a s i d a   b o s h q a  
z a m o n a v i y   a m p e r m e t r l a r   h a m   q o 'lla n ila d i.
I
A m p e r m e t r   e le k tr  z a n jir d a   t o k   k u c h i  o 'l c h a n a d i  
g a n   i s te 'm o lc h i  b ila n   k e t m a - k e t   u la n a d i.
47-rasm
A m p e r m e t r n i   zanjirga  u lashda  u n in g  «+»  belgisi  q o 'y ilg an  
q u t b i   t o k   m a n b a y i n i n g   m u s b a t   q u t b i d a n   k e l a y o t g a n  
o 't k a z g ic h g a   u la n a d i  ( 4 7 - r a s m ) .   A m p e r m e t r n i   k e t m a - k e t  
u l a n g a n   b ir  n e c h t a   o 't k a z g i c h d a n   ib o ra t  z a n ji r n in g   istalgan 
jo y ig a   u la s h   m u m k in .   C h u n k i   b u n d a y   z a n ji r n in g   h a m m a  
q ism id a   to k   k u ch i  b ir xil  b o 'la d i.  A m p e r m e t r  iste ’m o l c h i d a n  
o ld in   u la n s a   h a m ,   keyin  u la n s a   h a m ,   u n i n g   k o 'r s a tis h i  bir 
xil  b o 'l a d i .