Pedagogik jarayon

Pedagogik jarayonning yaxlitligi. Pedagogik jarayon ko'plab jarayonlarning ichki bog'langan majmui bo'lib, uning mohiyati shundan iboratki, ijtimoiy tajriba shakllangan shaxs sifatiga aylanadi (M.A. Danilov). Bu jarayon jarayonlarning o'ziga xos maxsus qonunlariga bo'ysunadigan mexanik aloqasi emas.
Yaxlitlik, umumiylik, birlik pedagogik jarayonning yagona maqsadga bo'ysunadigan asosiy belgilaridir. Pedagogik jarayondagi munosabatlarning murakkab dialektikasi:

1. 
   uni tashkil etuvchi jarayonlarning birligi va mustaqilligida;
   
2. 
   unga kiritilgan alohida tizimlarning yaxlitligi va bo'ysunishida;
   

Umumiyning mavjudligi va o'ziga xoslikning saqlanib qolishi bilan.

1.4-rasm. Pedagogik tizimning tuzilishi.
O'ziga xoslik dominant funktsiyalarni taqsimlashda namoyon bo'ladi. O'quv jarayonining asosiy vazifasi - ta'lim, ta'lim - tarbiya, rivojlanish - rivojlanish. Ammo bu jarayonlarning har biri yaxlit pedagogik jarayonda hamrohlik qiluvchi funktsiyalarni bajaradi: tarbiya nafaqat tarbiyaviy, balki rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyani ham bajaradi va o'qitishni hamrohlik qiladigan tarbiya va rivojlanishsiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
O'zaro bog'lanishlar dialektikasi dominant xususiyatlar ham ajralib turadigan organik ajralmas jarayonlarni amalga oshirishning maqsadlari, vazifalari, mazmuni, shakllari va usullarida iz qoldiradi. Ta'lim mazmunida ilmiy g'oyalarni shakllantirish, tushunchalar, qonunlar, tamoyillar, nazariyalarni o'zlashtirish ustunlik qiladi, bu esa keyinchalik shaxsning rivojlanishi va tarbiyasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Ta'lim mazmunida e'tiqodlar, me'yorlar, qoidalar, ideallar, qadriyat yo'nalishlari, munosabatlar, motivlar va boshqalarning shakllanishi ustunlik qiladi, lekin ayni paytda g'oyalar, bilim va ko'nikmalar shakllanadi.
Shunday qilib, ikkala jarayon ham (o'qitish va ta'lim) asosiy maqsad - shaxsni shakllantirishga olib keladi, lekin ularning har biri o'ziga xos vositalar bilan ushbu maqsadga erishishga hissa qo'shadi.
Jarayonlarning o'ziga xosligi maqsadga erishish uchun shakl va usullarni tanlashda aniq namoyon bo'ladi. Mashg'ulotlarda asosan qat'iy tartibga solinadigan ish shakllari qo'llaniladi (dars - dars, ma'ruza - amaliy va boshqalar). Ta'limda boshqa xarakterdagi ko'proq erkin shakllar (ijtimoiy foydali, sport, badiiy faoliyat, muloqot, mehnat va boshqalar) ustunlik qiladi.
Maqsadga erishishning umumiy usullari (yo'llari) mavjud: mashg'ulotlarda ular asosan intellektual sohaga ta'sir qilish usullaridan, ta'limda - motivatsion va samarali - hissiy, irodaviy sohaga ta'sir qilish vositalaridan foydalanadilar.
Ta'lim va tarbiyada qo'llaniladigan nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish usullari o'ziga xos xususiyatlarga ega. Treningda og'zaki nazorat, yozma nazorat, testlar, imtihonlar va boshqalar.
Ta'lim natijalari kamroq tartibga solinadi. O'qituvchilar o'quvchilarning faoliyati va xulq-atvorini kuzatishdan, jamoatchilik fikridan, ta'lim va o'z-o'zini tarbiyalash dasturining ko'lamini boshqa bevosita va bilvosita xususiyatlardan oladilar (S.I.Zmeev, 1999; A.I.Piskunov, 2001; T.V.Gabay, 2003). ; SI Samygin, LD Stolyarenko, 2003).
Demak, pedagogik jarayonning yaxlitligi uni tashkil etuvchi barcha jarayonlarning umumiy va yagona maqsadga – har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishga bo`ysunishidadir.
Pedagogik jarayonlar tsiklikdir. Barcha pedagogik jarayonlarning rivojlanishida bir xil bosqichlar mavjud. Bosqichlar tarkibiy qismlar (komponentlar) emas, balki jarayonning rivojlanish ketma-ketligidir. Asosiy bosqichlar: 1) tayyorgarlik, 2) asosiy va 3) yakuniy (1.11-jadval).
Pedagogik jarayonni tayyorlash bosqichida yoki tayyorgarlik bosqichida jarayonning ma'lum bir yo'nalishda va ma'lum tezlikda borishi uchun tegishli sharoitlar yaratiladi. Ushbu bosqichda muhim vazifalar hal qilinadi:
maqsadni belgilash,
Diagnostika shartlari,
Yutuqlarni bashorat qilish,
Pedagogik jarayonni loyihalash,
Pedagogik jarayonning rivojlanishini rejalashtirish.
1.11-jadval.
Pedagogik jarayonning bosqichlari

PEDAGOGIK JARAYON
Tayyorgarlik bosqichi	asosiy bosqich	Yakuniy bosqich
Tashkilot	Amalga oshirish
maqsadni belgilash Diagnostika Prognozlash Dizayn Rejalashtirish	Pedagogik o'zaro ta'sir Teskari aloqani tashkil etish Faoliyatni tartibga solish va tuzatish operativ nazorat	Rivojlanayotgan og'ishlarni aniqlash Xatoni aniqlash Xatolarni bartaraf etish choralarini ishlab chiqish Rejalashtirish

1. Maqsadni belgilash (asoslash va maqsadni belgilash). Maqsadni belgilashning mohiyati - umumiy pedagogik maqsadni pedagogik jarayonning ma'lum bir qismida va muayyan sharoitlarda erishish kerak bo'lgan aniq maqsadga aylantirishdir. Maqsadni belgilash har doim pedagogik jarayonni amalga oshirishning muayyan tizimiga (amaliy dars, ma'ruza, laboratoriya ishi va boshqalar) "bog'langan". Pedagogik maqsad talablari va talabalarning o'ziga xos imkoniyatlari (ushbu guruh, bo'lim va boshqalar) o'rtasida qarama-qarshiliklar aniqlanadi, shuning uchun loyihalash jarayonida ushbu qarama-qarshiliklarni hal qilish yo'llari ko'rsatilgan.
2. Pedagogik diagnostika - pedagogik jarayon sodir bo'ladigan sharoit va sharoitlarni "aniqlash"ga qaratilgan tadqiqot protsedurasi. Uning asosiy maqsadi - mo'ljallangan natijalarga erishishga yordam beradigan yoki to'sqinlik qiladigan sabablar haqida aniq tasavvurga ega bo'lish. Diagnostika jarayonida o'qituvchi va talabalarning haqiqiy imkoniyatlari, ularning oldingi tayyorgarlik darajasi, pedagogik jarayonning borishi uchun sharoit va boshqa ko'plab holatlar to'g'risida barcha kerakli ma'lumotlar to'planadi. Dastlab, rejalashtirilgan vazifalar diagnostika natijalariga ko'ra tuzatiladi. Ko'pincha, muayyan shartlar ularni real imkoniyatlarga mos ravishda qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi.
3. Pedagogik jarayonning borishi va natijalarini prognozlash. Prognozlashning mohiyati oldindan (jarayon boshlanishidan oldin) uning mumkin bo'lgan samaradorligini va mavjud o'ziga xos sharoitlarni baholashdan iborat. Oldindan, biz hali mavjud bo'lmagan narsalarni bilib olamiz, nazariy jihatdan tortish va jarayon parametrlarini hisoblashimiz mumkin. Prognozlash ancha murakkab usullar bo'yicha amalga oshiriladi, ammo prognozlarni olish xarajatlari o'zini oqlaydi, chunki o'qituvchilar pedagogik jarayonni loyihalash va borishiga faol aralashish, past samaradorlik va istalmagan oqibatlarning oldini olish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
4. Jarayonni tashkil etish loyihasi diagnostika va prognozlash, ushbu natijalarni tuzatish natijalari asosida ishlab chiqiladi. Qo'shimcha takomillashtirish talab etiladi.
5. Pedagogik jarayonni rivojlantirish rejasi jarayonni tashkil etishning yakuniy loyihasining timsolidir. Reja har doim muayyan pedagogik tizim bilan bog'langan.
Pedagogik amaliyotda turli rejalar (amaliy mashg'ulotlar, ma'ruzalar, talabalarning darsdan tashqari mashg'ulotlari va boshqalar rejalari) qo'llaniladi. Ular faqat ma'lum bir vaqt uchun amal qiladi.
Reja kim, qachon va nima qilish kerakligini aniq belgilab beruvchi yakuniy hujjatdir.
Pedagogik jarayonni amalga oshirishning asosiy bosqichi yoki bosqichi o'zaro bog'liq bo'lgan muhim elementlarni o'z ichiga oladi:
1. Pedagogik o‘zaro ta’sir:
Bo'lajak faoliyatning maqsad va vazifalarini belgilash va tushuntirish,
O'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar,
Pedagogik jarayonning maqsadli usullari, shakllari va vositalaridan foydalanish;
Qulay sharoitlar yaratish,
tinglovchilar faoliyatini rag'batlantirish bo'yicha ishlab chiqilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish;
Pedagogik jarayonning boshqa jarayonlar bilan bog'lanishini ta'minlash.
2. Pedagogik o`zaro hamkorlik jarayonida rag`batlantiruvchi rol o`ynaydigan operativ pedagogik nazorat amalga oshiriladi. Uning yo'nalishi, hajmi, maqsadi jarayonning umumiy maqsadi va yo'nalishiga bo'ysunishi kerak; pedagogik nazoratni amalga oshirishning boshqa holatlari hisobga olinadi; uning (pedagogik nazorat) qo'zg'atuvchidan tormozga aylanishining oldini olish kerak.
3. Teskari aloqa pedagogik jarayon sifatini boshqarish, tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asosdir.
O'qituvchi fikr-mulohazalarni rivojlantirish va mustahkamlashga ustuvor ahamiyat berishi kerak. Teskari aloqa yordamida o`quvchilar tomonidan o`z faoliyatini pedagogik boshqarish va o`z-o`zini boshqarishning oqilona nisbatini topish mumkin. Pedagogik jarayon davomida tezkor aloqaning qayta aloqasi pedagogik o'zaro ta'sirga zarur moslashuvchanlikni beradigan tuzatuvchi tuzatishlarni kiritishga yordam beradi.
Yakuniy bosqich yoki erishilgan natijalarni tahlil qilish. Pedagogik jarayon tugallangandan keyin uning borishi va natijalarini tahlil qilish nima uchun kerak? Javob: Kelajakda xatolarni takrorlamaslik uchun oldingisining samarasiz daqiqalarini hisobga oling. Tahlil qilish - o'rganish. Yo‘l qo‘yilgan xatolardan foyda ko‘radigan o‘qituvchi o‘sib bormoqda. Nafis tahlil va introspektsiya pedagogik mahorat cho‘qqilariga to‘g‘ri yo‘ldir.
Ayniqsa, yo'l qo'yilgan xatolar sabablarini, pedagogik jarayonning borishi va natijalarining dastlabki rejaga (loyiha, reja) to'liq mos kelmasligini tushunish muhimdir. Aksariyat xatolar o'qituvchi jarayonning tashxisi va prognozini e'tiborsiz qoldirib, ijobiy ta'sirga erishish umidida "zulmatda", "tegish orqali" ishlaganda paydo bo'ladi. Bundan kelib chiqadiki, natijalarni umumlashtirish o'qituvchiga pedagogik jarayon bosqichlari dinamikasi haqida umumiy tasavvurga ega bo'lishga imkon beradi (V.G. Kudryavtsev, 1991; N.V. Bordovskaya, A.A. Rean, 2000; A.A. Rean, N.V. Bordovskaya, 2004; A. Ya. Osin, TD Osina, MG Shegeda, 2005).
Shunday qilib, o'z tuzilmasida ta'lim muassasasining zamonaviy talablariga javob beradigan LMUda pedagogik jarayon tashkil etilgan. U ko'p komponentli pedagogik tizim va pedagogik mehnat jarayoni sifatida qaraladi. U ta'lim, tarbiya va rivojlanish sub'ektlari o'rtasidagi optimal shaxslararo munosabatlarni ta'minlaydigan pedagogik hamkorlik va birgalikda yaratish modeliga asoslanadi. Yaxlit pedagogik jarayon asosiy maqsadga erishish - bo'lajak mutaxassisning o'zini o'zi rivojlantiradigan shaxsini shakllantirishga qaratilgan. O'qitiladigan fanlarning o'ziga xos didaktik xususiyatlariga qaramay, pedagogik jarayon uni qo'llash, oqim va yakunlashning bir xil bosqichlarida quriladi.