Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xo`jaligi va mashg’uloti. Qoraqalpoqlar XIX asr ikkinchi yarmiga kelib 
o`troqlashdi, dehqonchilik ular hayotida asosiy o`rinni egalladi, ammo chorvachilik 
ham etakchi soha bo`lib qolaverdi. Dehqonchilik qizg’in vaqtlarda qoraqalpoq 
oilalari ekinzorlarning qulay joyiga o`tovlarini tikib mehnat qilgan. Qoraqalpoqlar 
tinch mehnat bilan band paytlarda qaroqchilar hujum qilib qolsa yurt oqsoqollari 
Xiva xonidan himoya qilishni so`rab choparlar yuborgan.
Qoraqalpoqlar hayotida baliqchilik va ovchilik ham muhim o`rin egallagan. 
Amudaryo va Orol atrofidagi ko`llarda baliq serob bo`lib, urug’lar uchun asosiy 
tirikchilik manbai edi. Ana shu balqchilardan sharqdan g’arbga borayotgan savdo 
karvonlari tuzlangan baliqni ko`p miqdorda olib ketardi. Qoraqalpoqlar asosan 
ro`zg’or uchun zarur buyumlarni tayyorlash bilan shug’ullanar edi. Ehtiyojdan 
ortgan buyumlar esa bozorga chiqarilgan, ular o`tovni o`rash uchun matolar, tuya 
junidan guldor namatlar to`qigan. Xalq amaliy san’atida o`tovlar uchun o`ymakor 
eshiklar va ro`zg’or buyumlari yasash, gilam to`qish, kashtachilik sohalari yuqori 
darajada rivojlangan. Qoraqalpoqlarning xo`jalik va turmush talablarini ta’minlab 
turuvchi hunarmandchilik sohalari, ayniqsa yog’och va suyakka ishlov berish 
rivojlandi.
Urug’chilik va qabilaviy munosabatlar. XIX asrda ham qoraqalpoqlarning 
ayrim ovullarida urug’ munosabatlari mustahkam davom etdi. Xitoy-qipchoq, 
mang’it va kenagas qabilalari tarkibidagi urug’lar “o`n to`rt urug’” - aris (urug’) 
birlashmasini tashkil qilgan. Arislar orasida eng yirigi o`n to`rt urug’ bo`lgan. 
Harbiy kuch borasida ikkinchi o`rinda shulluk va joungurni birlashtirgan aris - 
qo`ng’irotlar turar edi.
Qoraqalpoqlarda er-suv mulki, chorva mahsulotlari urug’niki deb 
hisoblansada, urug’ oqsoqollari, ruhoniylar va biylarning mulki katta ulushni 

---

318 
tashkil qilgan. Bu hol XIX asr ikkinchi yarmida tabaqalanish jarayonining 
kuchayishini tezlashtirdi. Qoraqalpoq urug’larni boshqarish biy va uning 
oqsoqollari qo`lida bo`lib, urug’ biylarini Xiva xoni tayinlar va uning mansabga 
tayinlanganini tasdiqlovchi yorliq berar edi. Biylar urug’ a’zosiga aybi uchun jazo 
berar, loyiq deb bilgan odamlariga tortiq va hadyalar in’om qilardi. Xiva xonining 
ishonchini qozongan biylarning vakolatlari yanada kengaytirilib, ularga alohida 
muruvvat ko`rsatilgan.
Urug’larni birlashtirish, solq undirish, harbiy xizmat majburiyatini tartibga 
solish maqsadida XIX asr ikkinchi yarmida beklarbegi lavozimi tayin etilgan. Xon 
ayrim tumanlarni idora qilish uchun qarindoshlari va ishonchli odamlarini 
qoraqalpoqlar yashayotgan quyi Amudaryo va Orolbo`yi hududlariga jo`natib 
turgan. Qoraqalpoq xalqi orasida islom dinini mustahkamlash, yoshlarini Xiva 
madrasalariga jo`natib turish uchun Xivadan ruhoniylar jo`natilgan.
Qoraqalpoqlarda urug’chilik o`ziga xos qadriyat bo`lib, uning ta’siri oila va 
qarindoshchilik munosabatlarida ko`zga tashlanib turar edi. Har bir urug’ o`z 
qavmining mustahkamlanishini ta’minlashga intilgan. Qoraqalpoqlarda har bir 
urug’ning o`ziga xos dafn marosimi bo`lib, qabristoni ham alohida edi; to`y
marosimida urug’ning barcha a’zolari ishtirok etishi shart bo`lgan. Qoraqalpoqlar 
ko`chmanchilikdan o`troqlikka o`tishgacha bo`lgan uzoq davrda-xalq bo`lib 
shakllanish jarayonida o`ziga xos qadriyatlar yaratib, turmush tarzi shakllandi. 
“Qirqqiz” kabi turli dostonlarda mardlik, Vatanga sadoqat, sof sevgi kabi g’oyalar 
qoraqalpoq hayotidan o`rin oldi.