Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Evropa sayyohlari va olimlari asarlari ichida ingliz savdo va diplomatiya 
vakili 
A.Jenkinsonning 
«Jenkinsonning 
Rossiyadagi 
Moskva 
shahridan 
Baqtriyadagi Buxoro shahrigacha 1558-yilgi sayohati» nomli esdaliklari Xiva 
xonligining XVI asr tarixi haqida muhim ma’lumot beradi. Venger sharqshunos 

---

201 
olimi, sayyoh A.Vamberining «O`rta Osiyo bo`ylab sayohat» asari Xiva tarixi 
bo`yicha qimmatli manba hisoblanib, o`zbek tilida ham chop etilgan. 
O`zbek olimlari Xiva xonligi tarixini o`rganish bo`yicha katta hissa 
qo`shdilar. Akademik I.Mo`minov boshchiligida 1976 yil «Xorazmning qadimgi 
davridan hozirgi kungacha bo`lgan tarixi» yaratildi. Xorazmning eng qadimgi 
davrdan hozirgi kungacha, jumladan XVI-XIX asr birinchi yarmi tarixi haqida 
Xiva shahrining 2500 yillik yubileyi munosabati bilan 1997 yil chop etilgan «Xiva 
- ming gumbaz shahri» kitobi tarixiy dalillarga boy asardir. Xiva xonligi arxivi 
1962 yil Toshkentga olib kelingan, hozir O`zbekiston markaziy davlat arxivida 
saqlanmoqda.
Tayanch so`zlar: Qo`ng’irotlar, Muhammad amin, Avaz inoq, Eltuzarxon, 
Muhammad Rahimxon, Ichan qal’a, Dishan qal’a.
3-§. Qoraqalpoqlar XVI - XIX asrning birinchi yarmida. 
Qoraqalpoq xalqining shakllanishi, 
siyosiy-ijtimoiy hayoti 
Qoraqalpoq xalqining shakllanish tarixi. Qoraqalpog’iston hududida 
odamlar neolit davridayoq yashaganligi tarixiy manbalarda qayd etiladi. Orolbo`yi 
dashtlariga II-VIII asrlarda bir qator turkiy qabilalar kelib joylashgan. Kirib kelgan 
qabilalar bilan mahalliy aholining qo`shilishi natijasida Orolbo`yida bijanaklar va 
o`g’izlar shakllangan. Bijanaklar negizida VIII-X asrlarda qoraqalpoqlarning xalq 
sifatida shakllanish jarayoni boshlangan.
Bijanaklarning bir qismi X asr boshida Volga ortiga, Janubiy Rus dashtlariga 
ko`chishga majbur bo`lgan. Bunga o`g’iz va qipchoqlar tazyiqi sabab bo`lgan. Ular 
XII asr rus yilnomalarida «chernыe klobuki» (qoraqalpoq) deb tilga olingan. 
Qoraqalpoq xalqining nomi shu atamadan olingan. Volga va Ural (YOyiq) 
daryolari oralig’ida qolgan bijanaklarni Irtish daryosi atrofidan kelgan qipchoqlar 

---

202 
zabt etgan. Ular qipchoqlar bilan aralashib, tilini qabul qilgan. Qipchoqlar tarkibiga 
kirgan bijanaklar (qoraqalpoqlar) “qora bo`rkli” deb atalgan. 
Chingizxon XIII asr boshida Urganchni suvga bostirish uchun Amudaryo 
to`g’onini buzib tashlagach, Amudaryoning o`zani ham o`zgargan. Suvsiz qolgan 
Orolbo`yi qoraqalpoqlarining bir qismi Volga va O`ral (YOyiq) bo`ylariga, 
Sirdaryo vohalariga ko`chib ketadi.
Oltin O`rda ziflashgach mustaqil davlatlar ajralib chiqqan, ulardan biri XIV 
asr oxirida tashkil topgan No`g’ay (Mang’it) xonligi edi. Uning chegarasi 
Volgadan Irtish daryosigacha, Kaspiy va Orol dengizidan Kama daryosigacha 
bo`lgan hududlar kirgan. Qoraqalpoqlar ko`chib borib joylashgan hududlar XV- 
XVI asrlarda No`g’ay xonligi hududiga kirgan. No`g’ay va qoraqalpoqlar birga 
yashagani uchun No`g’ay tili tarkibi, fonetikasi va grammatik qurilishi qoraqalpoq 
tiliga juda yaqin.
Bir necha urug’lardan iborat qoraqalpoq xalqining shakllanish jarayoni XVI 
asrda nihoyasiga etgan. Ular alohida xalq bo`lgani haqidagi manbalar XVI asr 
oxirlariga to`g’ri keladi. YA’ni, 1598 y. Buxoro xoni Abdullaxon II ning bir 
yorlig’ida “qoraqalpoqlar” degan so`z qayd etilgan.