Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

5-§. Mustamlaka Turkiston madaniyati 
(XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari) 
Xalq maorifi va madrasalar. Dastlabki bosqichda rus bosqinchi hukumati 
o`lkadagi xalq ta’limi an’analariga tegmadi. Bu vaqtda Turkistonda asosan 
boshlang’ich, o`rta va oliy diniy ta’lim beruvchi bilim o`choqlari bor edi. Eski 
maktabda kambag’allarning bolalari birinchi bosqich ta’lim-tarbiyadan so`ng 
o`qishni tamomlagan hisoblanardi. O`ziga to`q oilalarning farzandlari yana 8 yil 
o`qishni davom ettirar edi. O`qishni tamomlagan iqtidorli talabalar madrasaga 
kirgan.
Madrasalar XIX-asrga kelib o`z nufuzini yo`qotib, mahalliy mutaxassislar 
tayyorlovchi dargoh darajasiga tushib qoldi. Buning sababi xonlarning o`zaro 
urushlari, chor Rossiyasining o`lkani xarob qiluvchi siyosati, diniy ta’limga ko`p 
e’tibor berilib, dunyoviy fanlarga davlat g’amxo`rligining yo`qligi edi. Yirik 
madrasalar oliy ta’lim vazifasini bajarib, diniy falsafa, musulmonchilik huquqlari, 
shariat (fiqih) qonunchiligidan dars berilar edi.
O`rta ta’lim madrasalarida asosan arab-fors gramatikasidan, mantiq 
unsurlari, shariat asoslaridan saboq berilgan. Qizlarning savodini shaharlarda 
mudarrislarning ayollari yoki otinoyilar chiqargan. XIX asr ikkinchi yarmida 
O`rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin maktab va madrasalar 

---

324 
ta’limida qisman o`zgarishlar ro`y berdi. Bosmaxonada bosilgan kitoblar: 
Qozondan Qur’on va «Haftiyak»lar, Hindiston va Erondan shoirlarning devonlari 
olib kelina boshlandi.
Yangi usul maktablari. Madrasalar milliy mafkura tarqatuvchi ilm 
dargohlari bo`lgani uchun musulmon maorifi general-gubernatorlik ta’minotidan 
mahrum qilinib, madrasalardan tushgan shikoyat e’tiborsiz qoldiildi. Yangi usul 
maktablarining vazifasi kapitalistik savdo-sanoat munosabatlariga tortilayotgan 
o`lka uchun savodli kishilarni tayyorlashdan iborat edi. Dastlabki yangi usul
maktabi 1897 yil Andijon atrofida paxta zavodi qoshida ochildi.
Yangi usul maktablari o`z oldiga 1) zamonaviy bilimlar berish; 2) 
zamonaviy ta’lim usullarini qo`llash vazifalarini qo`ygan. Ta’lim jarayonidagi 
ijobiy usul: sinf-dars tizimiga o`tildi; tarix, geografiya darslarida ko`rgazmalilik-
dunyo xaritasi va globusdan foydalana boshlandi; partalarda o`tirib o`qitiladigan 
va tanaffuslar joriy etildi. Yangi usul maktablarida darslarning teng yarimi diniy 
ta’lim-tarbiya asoslariga, qolgani dunyoviy bilimlarga ajratilgan. General-
gubernatorlikni 1908 yil taftish qilgan senator graf Palen komissiyasi yangi usul 
maktablarini xatarli deb topdi, chunki ular milliy madaniyat taraqqiyotiga yo`l 
ochar edi.
Turkiston jadidlari Ismoil G’aspiralining «Xo`jai Sibiyon» (Bolalar 
muallimi), «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo`ldosh» darsliklaridan 
namuna olib yangi usul maktablarini darsliklar bilan ta’minlashga kirishdilar. 
Birinchi bo`lib millatni uyg’otishga undaydigan Avloniyning «Birinchi muallim», 
«Ikkinchi muallim», Aziziyning «Ustozi avval», Munavvar Qorining «Adibi 
avval», Faxriddinovning «Rahbari avval», Ibodiyning «Tahsil ul-Alifbo», 
Ayniyning «Tahzib us-sibyon» darsliklari yaratildi.
Jadidlar mustamlakachilik mohiyatini ochuvchi milliy tarix va geografiya, 
milliy til va adabiyot, milliy axloq va tarbiya imlo qoidalari, islom tarixi va 
ma’naviyatiga doir qo`llanmalar yaratdilar. Ma’rifatparvarlar Toshkentda «Umid», 
«Maktab» kutubxonalari, Samarqandda «Behbudiy», «Zarafshon», Qo`qonda 
«G’ayrat», «Madora» kabi nashr muassasalarini ochdilar.

---

325