Referat mavzulari ro’yxati

 

---

Nazorat savollari 
1 Materiallarning zichligi va o’rtacha zichligi nima? 
2 Suv shimuvchanlik, suv o’tkazuvchanligi nima? 
3 Sovuqqa chidamlilik va g’ovaklik orasidagi bog’lanish qanday? 

---

3- MA’RUZA 
TABIIY TOSH MATERIALLARINING ASOSIY XOSSALARI 
Reja: 
1. 
Umumiy ma’lumotlar.
2. 
Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar.
3. 
Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish.
4. 
Tabiiy tosh materiallari va buyumlarining asosiy xossalari. 
1.Umumiy ma’lumotlar 
 Tog‘ jinslari deb, bir yoki bir necha mineraldan tashkil topgan jinslarga 
aytiladi.
Mineral deb, kimyoviy tarkibi bir xil, fizik xossalari bir xil bo‘lgan tabiiy jinsdir.
Bitta mineraldan tashkil topgan tog‘ jinsiga monomineral, bir necha mineraldan 
tashkil topganiga polimineral deyiladi.
Tog‘ jinsi muayyan tarkibga va tuzilishga ega bo‘lib, geologik jarayonlar natijasida yer 
qatlamida hosil bo‘lgan. Minerallar (ma’danlar) fizik va kimyoviy bir jinsli tabiiy jism 
bo‘lib, yer qatlamida yuz bergan fizik kimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lgan.
Tabiatda minerallar turi 2000 ortiq bo‘lsada, tog‘ jinslari 50 yaqin minerallardan 
tashkil topgan.
Tog‘ jinslari monomineralli va polimineralli bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tosh materiallari qurilishda mexanik qayta ishlangan holda va hom ashyo 
sifatida ishlatilishi mumkin. Sement ishlab chiqarishda ohaktosh, beton tayyorlashda esa 
qum va chaqilgan tosh millionlab kub metr ishlatiladi. Marmar, granit, ohaktosh kabilar 
arralanib, tekislanib bezak material sifatida qo‘llaniladi.Tabiiy tosh materiallari zaxiralari 
ishlatilganda ekologik muxitni asrash qonun qoidalariga albatta rioya qilish zarur. Bunda 
chiqindi kam hosil bo‘ladigan texnologiyalarni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Insoniyat tarixi toshdan yasalgan qurollar va asbob uskunalar orqali belgilangan tosh 
davridan boshlangan deb aytiladi. Bundan muqaddam, insoniyat bilan hayvonlar 
o’rtasidagi tafovut jismoniy tomondan bo’lgan. Ammo insonlar toshdan foydalanishni 
boshlagan paytlardan boshlab ikkalasining ham dunyosi butunlay o’zgarib ketgan.
Tosh - qoyalarda mavjud bo’lgan yer ashyolari,materiali va minerallardan 
shakllanadigan tabiiy va qattiq modda deb aniqlab kelinadi.. Qoyani esa xech qanday 
aniq shakl va strukturaga ega bo’lmagan yerning ustki qatlamining qismi deb atash 
mumkin. Deyarli barcha qoyalar ma’lum kimyoviy tarkibga ega va organik moddalardan 
paydo bo’ladi. Qoya toshni shaklga keltiradigan minerallar esa : chaqmoqtosh,felspar, 
mika, dolimit va hokazolar. Qoyalardan qurilishga foydalaniladigan granit, basalt, trap, 
marmar, shifer, qumlitosh va ohaktoshlar olinadi. Xatto ularning narxi ishlatilishidagi 
ayrim cheklovlarga qaramasdan,bino qurilishida toshlardan foydalanish qayerda ishlab 
chiqarilishiga qarab an ‘anaviy bo’ladi. Qurilish maqsadlari uchun ishlatiladigan 
toshlarning tanlovini idora qilib turadigan holatlar: narx, usul, bezakning qiymati va 
chidamliligidir. Tarixdan ilgari davrdan beri toshlar ko’plab strukturalarning qurilishida 
foydalanilgan.
Dunyo bo’ylab ko’plab qal’alar, Toj Mahal, Misrning mashxur piramidalari va Buyuk 
Xitoy devori, bularga ba’zi misollar bo’la oladi xolos. Shuningdek, toshlardan bino 

---

qurilishining barcha elementlarida qismlarni ko’tarib turagan yuk sifatida,shuningdek, 
binoning ko’rkamligi va go’zalligini yuksaltirishda keng foydalanilgan. Qurilish materiali 
sifatida toshlar sement va temirning rivojlanishi natijasida sekin asta o’z o’rnini yo’qotib 
borgan. Ikkinchidan, toshlardan qurilgan strukturaviy elementlarning kuchini muvofiq 
tarzda tahlil qilish mumkin emas.Bulardan foydalanishda to’siq bo’ladiga bshqa katta 
omillar: ularni yetkazib borish, hamda qurilishning sust sur’atidagi ko’p vaqtni oladigan 
bog’log’ich muammo qilib ko’rsatiladi.
Qoyani shakllantiruvchi minerallar: 
Minerallarni agregatsiya bo’lishi va qoyalarning xususiyati bularni yuzaga keltiruvchi 
moddalarning xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqdir. Ular fizikaviy xususiyatlariga 
ko’ra o’rganilib chiqiladi va bunda bir qancha belgilar masalan qattiqligi, 
yorilishi.xususiyati,rangi,yaltiroqligi,o’ziga xos tortishish kuchi va kristallarning shakllari 
tekshirib chiqiladi. Ba’zi minerallarning xususiyati juda kuchlidir, xususan qattiq va 
kimyoviy qarshiligi juda kuchlidir (kvarts), ba’zilariniki esa kuchsiz va suvni shimish 
xususiyati juda kuchli (gips), ba’zi minerallarni yorilish tendensiyasi juda kuchli bo’lib 
tezda bir yoki bir necha shakllarga bo’linib ketadi ((sluda) shunday qilib qoyalar 
kuchining pasayishiga tom ma’noda ularning ham hissalari bor albatta.
Minerallarning muhim xususiyatlari quyida batafsil berilgan:
Qattiqlik ehtimol minerallarni baholashni muhim xususiyatlaridan biridir.Bu sinov 
odatda qattiq modda sifatida mashhur bo’lgan bir necha moddalarni tirnatish orqali 
baholanadi.
Yorilishi ba’zi minerallarning Kristal yuzalar bo’ylab parallel yorilish qobilyatini 
belgilash orqali aniqlanadi.Minerallarda yorilishning turli xil ko’rinishlari uchrab turadi 
masalan prizmatik tarzda yorilish, kubik shaklda Yorilish,rom shaklda va boshqa 
ko’rinishlari mavjud.
Rang xususiyati ham minerallning muhim xossalaridan biridir.
Kukun shakli: B’zi minerallarni rangi ularning kukunidagi rangidan butunlay farq 
qiladi lekin bu ayrim holatlarda ruda-minerallarini aniqlashda qo’l keladi.
Rang metal minerallarda qimmatli xususiyatlardan biridir, lekin metal bo’lmagan 
minerallar uchun kamroq xususiyatga egadir.
Yaltiroqlik minerallning yuza qismini yaltirashi va uning oynaga o’xshagandek, 
marvariddek va ipakday yorug’likda aks ettishida ko’rinadi.
Kristal: Mineralning tabiiy shakli rivojlanishi va o’sishi uchun imkoniyati bo’lganda 
uning shakli muhim ahamyatga ega bo’ladi.Bu qoyalarning shakllanishida noramal holat 
emasdir.