Reja: Fonetika

TILDAGI TARIXIY -FONETIK O’ZGARISHLAR VA FONETIK-
FONOLOGIK QONUNIYATLAR
Til taraqqiyoti va rivoji ma’lum qonuniyatlar asosida yuzaga keladi.Til
murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib,undagi birliklar barcha jihatdan
uzviy bog’langan.Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq
hisoblanadi.Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar
asosida ro’y beradi.Fonetik – fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari
bilan bog’liq hodisadir.Tildagi tarixiy- fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy-
tarixiy tilshunoslik sohasi qiyosiy-tarixiy fonetikadir.Qardosh
tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar
natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan
o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy –fonetika aniqlab beradi. Qardosh va
qardosh bo’lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida
tipologik, qiyosiy –tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi.
Til taraqqiyotidagi fonetik o’zgarishlarni tahlil etuvchi fonetik-fonologik
qonuniyatlar quyidagilar:
1. Umumiy fonetik qonuniyatlar barcha tillarga xos umumiy holdagi tartib va
qoidalarni tilning boshqa qonuniyatlari bilan bog’liqlikda aks ettiradi. Masalan,
singarmonizm(tovushlarning uyg’unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik
qonuniyatdir.
2. Xususiy fonetik qonuniyatlar muayyan til uchun xos bo’lgan
qonuniyatlarni ifodalaydi.Masalan, turkiy tillarga mansub o’zbek tilining keyingi
taraqqiyotidagi ichki o’zgarishlar hamda yondosh tillar ta’sirida yuzaga kelgan
hodisalar shu tilning o’ziga xos rivojlanish omillari bilan bog’liqdir.
Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtai nazardan ikkiga bo’linadi.
1) tarixiy fonetik qonuniyatlar tillar yoki muayyan bir tilning tarixiy
taraqqiyotida yuzaga kelgan tarixiy-fonologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi.Til
tarixining tarixiy tovush o’zgarishlarini o’rganuvchi bo’limi tarixiy fonetika va
fonologiya deb yuritiladi.
2)davriy fonetik qonuniyatlar muayyan til doirasida hozirgi davrda sodir
bo’layotgan fonetik o’zgarishlarni izohlaydi.
Tarixiy-fonetik va fonologik o’zgarishlar turli murakkab jarayonlarni o’z
ichiga oladi.Fonetik va fonologik o’zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni
kamayishi yoki ko’payishi mumkin.bunda ikki hodisa ro’y beradi.
1.Ikki fonemaning yaxlit bir fonema sifatida birlashishi konvergensiya
deyiladi.O’zbek tili tarixida bo’lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho’ziq fonemalar
keyinchalik birlashib, o’rta cho’ziqlikka ega bo’lgan 6 ta unli fonemani hosil
qilgan.
2.Bir fonemaning ikki mustaqil fonemaga ajralishi divergensiya deyiladi.
Masalan, qadimgi turkiy tilda bitta a fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan:
a va o.
Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o’zgarishlari
ham kiradi.
Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida
o’rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega.