Режа: кириш инфляциянинг моҳияти ва унинг юзага чиқиш шакллари. Инфляциянинг шакллари ва турлари

Деинфляцион сиёсат. Ушбу сиёсат мамлакатда пулга бўлган талабни пул- кредит ва молия механизмлари ёрдамида тартибга солиб туради. Деинфляцион сиёсат давлат харажатларини қисқартириш, кредитлар учун фоиз ставкаларини ошириш, солиқ юкини кучайтириш (солиқпар сони ва уларни фоиз ставкаларини кўтариш) ва пул массасини чеклашни ўз ичига олади. Шуни таъкидлаш лозимки, деинфляцион сиёсат мамлакатдаги иқгисодий ўсишнинг секинлашувига сабаб бўлади;

Даромадлар сиёсати. Ушбу сиёсат олиб боришда давлат томонидан товар ва хизматларга бўлган нарх-наво ва иш ҳақи устидан биргаликда назорат ўрнатилади, ҳамда уларни ўсишини маълум чегараси белгиланади ёки бутунлай «музлатиб» қўйилади. Даромадлар сиёсати ўз моҳиятига кўра қатъий сиёсат ҳисобланади ва у аҳоли ўртасида норозиликларни келтириб чиқариши мумкин. Шунга қарамасдан инфляция билан курашишда айрим мамлакатларда даромадлар сиёсатидан фойдаланилади.

Халқаро амалиётда ривожланаётган мамлакатларда инфляцияга қарши караш олиб бориш тажрибасида биз таъкидлаб ўтган икки йўналишдан оқилона биргалиқда фойдаланилган.
Иқтисодиёти бозор муносабатларига ўтаётган мамлакатларда инфляцияга қарши курашиш ва миллий пул тизимини мустахкамлаш учун асосан қуйидага чора-тадбирлар амалга оширилмоқда:

• 
  миллий иқтисодиётни соғломлаштириш, инвестиция фаолиятининг тушиб кетишини бартараф этиш ва иқтисодий ривожланишнинг оқилона даражасини таъминлаш;
  
• 
  рақобатбардош, юқори технологик ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва уни ривожлантириш мақсадида давлат стратегиясини ишлаб чиқиш ҳамда уни амалга ошириш;
  
• 
  халқ истеъмол товарларини ишлаб чиқарувчи корхоналарда ишлаб чиқариш фондларининг таркибини ўзгартириш ва унда замонавий техника ҳамда технологияларни жорий этиш;
  

-тижорат банкларининг инвестиция ва кредит фаолиятини рағбатлантириш;

• 
  солиқ тизимини такомиллаштириш ва ушбу йўналишда асосий эътиборни солиқиарнинг рағбатлантирувчи функциясига қаратиш;
  
• 
  давлат томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб- қувватлаш;
  
• 
  мамлакат ичида маҳсулотлар, валюта, кредит ер, кўчмас мулк, меҳнат ва қимматли қоғозларнинг ягона бозорини шакллантириш ҳамда уни ривожлантириш;
  
• 
  пул-кредит сиёсатини иқтисодиётнинг ривожланиш ҳолатига асосан ўзгартириб туриш;
  
• 
  ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш ҳамда товар ва хизматлар экспортини рағбатлантириш; ;
  
• 
  эркин бозор баҳоларини сақлаган ҳолда даромадлар, харажатлар ва нарх- навони давлат томонидан тартибга солиш ва уни назорат қилиш;
  
• 
  давлат бюджет тақчиллигини ноинфляцион йўллар билан қисқартириш;
  
• 
  давлатнинг стратегик олтин-валюта заҳираларини чуқур таҳлил этиш ва улардан оқилона фойдаланиш.
  

Юқорида таъкидлаб ўтилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва уларни амалга ошириш маълум муддат талаб этади. Оқилона ишлаб чиқилган антиинфляцион сиёсатни амалга ошириш пировард натижада миллий пул бирлигини мустаҳкамланишига ва пул тизимини барқарорлашувига олиб келади.
Инфляция пул қадрини тушириб, унинг иқтисодий аҳамиятига путур етказади, шу боис давлат харажатларини қисқартириш, солиқларни ошириш, пул эмиссиясини чеклаш, монопол нархларни тартиблаш, нарх эркинлигини таъминлаш, ортиқча пулларни банкка, қимматли қоғозлар бозорига тортиш ва бошқалардан иборат Инфляцияга қарши сиёсат юритилади. Инфляция жаҳондаги барча мамлакатларга хос ва халқаро тус олган. Macалан, инфляция суръатлари 1980 йилда АҚШда 10,8, Японияда 7,1, Германияда 5,8, Францияда 13,3, Буюк Британияда 16,3% ни, 1990 йилда тегишлича 5,0%, 2,4%, 2,5%, 3,0%, 4,7% ни ташкил қилди. Инфляция шиддати нархларнинг ўсиш индексига қараб аниқланади. Бу индекс Ўзбекистонда 300га яқин товарлар (2000 йил) нархи ўзгаришларини ҳисобга олади.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat narxlar umumiy darajasini barqarorlashtirish inflyatsion keskinlikni yumshatishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Inflyatsiyaga qarshi siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin.Inflyatsiyaga qarshi siyosati o’z ichiga quyidagilarni oladi:
-yalpi talabni tartibga solish;
-yalpi taklifni tartibga solish.
Keynschi iqtisodchilar birinchi yo’nalish tarafdorlari bo’lib, ular davlat buyurtmasi va arzon kredit hisobiga samarali talabni shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini ko’tarish mumkin deb hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlari iqtisodiy pasayishni qisqartiradi va ishsizlikni kamaytiradi. Ammo bunday inflyatsiyaga qarshi siyosati davlat byudjeti taqchilligini yuzaga keltiradi va qo’shimcha pul emissiyasiga ehtiyoj tug’diradi. Keyns davlat byudjeti taqchilligini davlat tomonidan olinadigan uzoq muddatli qarzlar hisobiga qoplashni taklif etgan. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining monetarstik yo’nalishi tarafdorlari keyinchalik, keynschilarning inflyatsiyaga qarshi kurash bo’yicha takliflari doimo samara beravermagach va kamchiliklari yuzaga chiqib qolgach yuzaga keldi. Jumladan, bir qator mamlakatlarda davlat qarzi haddan oshib ketdi. Bunday sharoitda monetaristlar radikal asilinflyatsiya usullarini taklif etishdi. Ular yalpi talabni konfiskatsiya tipidagi pul islohoti o’tkazish hisobiga cheklash va byudjet taqchilligini ijtimoiy dasturlarni qisqartirish kamaytirishni taklif etishdi.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog’liq hodisa bo’lganligi sababli shok terapiyasi pul massasining o’sish sur’atlarini keskin qisqartiradi va inflyatsiya sur’atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi va bandlilik qisqarishi mumkin. Konfiskatsiya tipidagi shok terapiyasi ko’rinishlaridan biri bo’lib daromadlarning va narxlarning nominal darajalarini o’zgartirmagan holda eski pullarni belgilangan nisbatda yangisiga alishtirishtirish hisoblanadi. Bunday tadbirlar aholi tomonidan ohir qabul qilinishi sababli, u qisqa muddatda samara berishi zarur. Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan inflyatsiyaga qarshi siyosatining yana bir ko’rinishi - inflyatsiya sur’atlarini asta sekinlik bilan pasaytirib borish (graduallash ) usulidir. Bu usulda inflyatsiya sur’atlari pul massasini ko’p marotalaba, lekin oz ozdan kamaytirish orqali pul massasining o’sish sur’atini pasaytirishni ko’zda tutadi. Graduallash usuli inflyatsiyani asta sekinlik bilan pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur pasayishni oldini olish imkonini beradi. Graduallash usulini qo’llash pul massasi va narxlar darajasining yillik o’sish sur’ati 20-30 foizdan oshmaganda muvaffaqiyatli bo’ladi, deb hisoblanadi. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining monetar usullarga muqobil bo’lgan variantlaridan biri narxlar va daromadlarni tartibga solish siyosatidir. Bu usul daromadlarning o’sishi va narxlarning o’sishi ni muvofiqlashtirishni (adaptiv siyosat) ko’zda tutadi. Daromadlar va narxlarni tartibga solish siyosatini amalga oshirish hukumat tomonidan narxlar (narxlar) va daromadlar darajalarini muzlatib qo’yish, pul ko’rinishidagi ish haqining o’sishini o’rtacha mehnat unumdorligining o’sishiga bog’lab qo’yish orqali amalga oshiriladi. Soliqlar tarkibini o’zgartirish, yalpi soliq tushumlaridagi to’g’ridan-to’g’ri soliqlarning ulushini kamaytirish, bilvosita soliqlar ulushini ko’paytirish, soliq stavkalarini pasaytirish, ularning rag’batlantirish funktsiyalarini kuchaytirish, davlat byudjeti xarajatlarini pasaytirish kabilar ham inflyatsiyaga qarshi kurash tadbirlari hisoblanadi. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining u yoki bu turini tanlash inflyatsiya jarayonlarining xususiyatiga bog’liq. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat quyidagilarni ta’minlashi kerak: - samarali soliq tizimini va davlat xarajatlari ning baaqarorligini;-pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi o’sish sur’atlarini; - “inflyatsiyani import qilish” ga yo’l qo’ymaslik.

5.