Reja: Moddalar almashinuvi va funktsiyalarning gormonlar ishtirokida idora etilishi

4. Gormonlarning olinishi va amaliyotda qo’llanilishi. Gormonlar amaliyotda 
qo’llanish uchun biologik materiallardan ajratilib, kimyoviy sintez va gen injeneriyasi 
usullarida olinadi. Biologik materiallardan birinchi usulda oshqozon osti bezidan 
insulin va glyukagon mollarning Gipofizidan kortikotro’in va melanotro’in, qon 
zardobidan follitro’in olinadi. Kimyoviy sintez usulida hozirgi vaqtda hamma steroid 
gormonlar ularning analoglari va unumlari, yodtironinlar va boshqa gormonlar- 
aminokislotalar unumlari, oksitotsinga o’xshash peptid gormonlar olinadi. 
Laboratoriya sintezi bilan hamma oqsil tabiatli gormonlar olingan. Gen injeneriyasi 
usuli bilan laboratoriya sharoitida insulin, somatostatin olingan. 
Tibbiyot amaliyotida gormonlar o’RNKini bosuvchi ‘atogenetik davolash 
maqsadida ishlatiladi. ‘atogenetik maqsadda qo’llanilganda gormonlarning ayrim 
xossalaridan (shamollashga qarshi, anabolitik) kasal odamning organizmida ularning 
miqdori kamaymagan bo’lsa ham foydalaniladi. 
5. Qalqonsimon va qalqonsimon oldi bez gormonlari. Qalqonsimon bez 
moddalar almashinuviga turlicha ta’sir etadigan ikki guruh gormonlarni sekretsiya 
qiladi: 1) Yodtironinlar – tiroksin va triyodtironin energiya almashinuvini boshqaradi 
va hujayraning bo’linishi hamda differensiyalanishiga ta’sir etib, organizmning 
rivojlanishini belgilaydi. 2) Kaltsiotonin fosfor-kaltsiy almashinuvini boshqaradi ( u 
qalqonsimon oldi bez gormonlari bilan birga ko’rib chiqiladi.) 
Yodtironinlar sintezi. Qalqonsimon bez qovushqoq kolloid suyuqlik bilan 
to’lgan ko’pgina maxsus bo’shliqlar – follikulalardan iborat. Ushbu kolloid tarkibiga 
yuqori molekulyar massaga ega bo’lgan maxsus yod saqlovchi glikoprotein – yod- 
tireoglobulin kiradi; u qalqonsimon bez follikulyar qismining asosiy gormoni – 
tiroksinning zao’ira shaklidir. Gormon sintezlanishi uchun qalqonsimon bez 
e’iteliysiga qondan faol tashilish yo’li bilan kiradigan yodid va e’iteliyda hosil bo’lib, 
follikula bo’shlig’ini to’ldiradigan tireoglobulin bo’lishi shart. 
Sintez jarayoni bir necha bosqichda boradi: 
1. Yodiddan yodidperoksidaza ishtirokida “faol” yodning hosil bo’lishi: 
I
-
- e
-
(2e
-
) → I
0
(I
+
) 

---

O’
2
O
2
elektronlar manbai bo`lib hisoblanadi. Faol yod tirozinni yodlash xususiyatiga 
ega. 
2. Tireoglobulin tarkibida tirozinni tirozinyodinaza ishtirokida yodlanishi. Bunda 
monoyodtirozin yoki diyodtirozin hosil bo’ladi. 
3. Tireoglobulin molekulasida mono- va diyodtirozinlarning oksidlanishli 
kondensatsiyalanishidan triyodtironin va tiroksinning hosil bo’lishi. Jarayon tirozin-
yodinazaning yuza qismida boradi. 
4. Tireoglobulinning kolloiddan e’iteliy hujayralari orqali o’tishi va uning hujayra 
tashqi suyuqligi yuvib o’tadigan membrananing yuza qismida joylashishi. Bu jarayon 
endositozni eslatadi. 
5. Yodtironinlarning sekretsiyasi – tireoglobulin proteazalari gidrolizi hisobiga 
borib, ulardan qonga tiroksin (T
4
) va triyodtironin (T
3
) ajralib chiqadi. 
Yodtironinlarning ta’sir qilish mexanizmi. Yodtironinlar organizmning ko’p 
to’qimalariga ta’sir qiladi, ammo unga nisbatan jigar, yurak, buyrak, skelet muskullari 
va kamroq darajada yog’ va nerv to’qimalarida sezgirlik bo’ladi. 
Tireoid gormonlar ko’proq hujayraning bo’linishi va differentsiallanishiga hamda 
organizmning energetik almashinuviga ko’proq ta’sir qiladi. Ular moddalar 
almashinuviga 2 tomonlama: sitozol retseptorlari orqali yadro xromosomalariga va 
sAMF orqali. SHuningdek, yodtironinlar mitoxondriyaning oksidlovchi fermentlarini
va vodorodni sitoplazmadan mitoxondriya matriksiga tashuvchi “mokki” mexanizmi 
fermentlarini faollaydi. energetik almashinuvga ta’sir etishi kislorodning ko’p 
miqdorda sarflanib, organizmda issiqlik hosil qilishi ko’rinishida namoyon bo’ladi. 
Qalqonsimon bez funktsiyasining buzilishi. Qalqonsimon bez funktsiyasining 
buzilishi organizmda yodtironinlar miqdorining oshishi yoki kamayishi bilan birga 
kuzatiladi. 
Qalqonsimon bezning gi’erfunktsiyasi yoki gi’otireozda juda ko’p miqdorda 
yodtironin hosil bo’ladi, bunday holatlar tireotoksikoz yoki Bazedov kasalligi nomini 
olgan. Bundagi kasalliklar yodtironinlarning organizmdagi intoksikatsiyasi bilan 
bog’liq.Uglevodlar va triatsilglitserinlarning tezlik bilan parchalanishi tireotoksikoz 
uchun xos belgi hisoblanadi. Yog’ kislotalar, glitserin va glikoliz mahsulotlarining 

---

tez yonishi ko’p miqdordagi kislorodni talab etadi. Mitoxondriyalar kattalashadi va 
bo’kadi.Yodtironinlarning ortiqcha miqdori quyidagi belgilarning yuzaga chiqishiga 
sabab bo’ladi: asosiy modda almashinuvining tezlashishi, haroratning oshishi, vazn 
kamayishi, yurakning tez urishi (taxikardiya) , nerv qo’zg’aluvchanligini oshishi, 
ko’zning chaqchayishi va boshqalar.Qalqonsimon bezning gi’ofunktsiyasi yoki 
gi’otireozda organizmda yodtironinlar yetishmaydi.Yosh bolalarda qalqonsimon 
bezning gi’ofunktsiyasi kretinizm kasalligiga olib keladi. Ushbu kasallikda bo’y 
o’smasligidan tashqari teri, soch, muskullarda maxsus o’zgarishlar, almashinuv 
jarayonlari tezligining keskin pasayishi, shuningdek chuqur ‘sixik o’zgarishlar ro`y 
beradi. 
Katta yoshli odamlarda qalqonsimon bez gi’ofunktsiyasida, gi’otireoidli shish yoki 
miksedema kasalligi kelib chiqadi. Bu kasallik ko’pincha ayollarda uchrab, suv-tuz, 
yog’lar almashinuvining buzilishiga xosdir. Bemorlarda shilimshiq shish, patalogik 
semirish, asosiy almashinuvning keskin pasayishi, soch va tishlarning tushishi, 
miyaning umumiy o’zgarishlari kuzatiladi. Teri qurib qoladi, tana harorati pasayadi, 
qonda glukoza miqdori oshadi, ba’zilarda xotira pasayadi. 
Qaqonsimon bez jaroo’atlanishi bilan bog’liq yana bir kasallik – endemik bo’qoq. 
Odatda bu kasallik suv va o’simliklarda yod yetishmaydigan tog’li joylarda yashovchi 
aopoli o’rtasida ko’proq uchraydi. Yodning yetishmasligi tufayli qalqonsimon bez 
to’qimasi biriktiruvchi to’qima hisobiga kom’ensator kattalashadi, ammo bu 
jarayonda tireoid gormonlar sekretsiyasining oshishi kuzatilmaydi. 
Kattalashgan bez ma’lum noqulayliklar keltirsa ham kasallik organizmning 
funktsiyalarini jiddiy o’zgarishga olib kelmaydi. 
Qalqonsimon oldi bezi gormonlari. ‘aratgormon qalqonsimon bezning orqa yuzasida 
joylashgan ‘aratireoid bezlarda hosil bo’luvchi peptidli (84 ta aminokislota qoldig’i) 
gormondir. Kaltsiy kontsentratsiyasi pasayganda uning sintezi tezlashadi; ortganda 
esa sekinlashadi. ‘aratgormonning yarim yashash davri – 20 daqiqa. Nishon 
hujayralar suyak va buyraklardir, ularda ‘aratgormon bilan bog’lanuvchi retseptorlar 
mavjud. Uning ta’sirida suyakda reabsorbtsiya boshlanib, kaltsiy va fosfatlar qonga 
o’tadi. Buyraklarda esa kaltsiy reabsorbtsiyasi kuchayadi, fosfatlar reabsorbtsiyasi 

---

pasayadi, natijada organizmda kaltsiy tejab qolinadi, fosfatlar esa chiqarib yuboriladi. 
D
3
vitamini gormon sifatida ta’sir etadigan moddaning o’tmishdoshidir. Bu modda 
kaltsitrol deb ataladi. Kaltsitrolning nishon a’zolari ingichka ichak va suyak. Ingichka 
ichakda kaltsiy va fosfatlarning shrilishini, suyaklarda kaltsiy metabolizmini 
jonlantiradi. D
3
vitamini organizmga yuborilganda kaltsiyni biriktirib oladigan va 
uning shrilishida ishtirok etadigan oqsilning sintezi tezlashadi. D
3
vitamini 
yetishmaganda bolalarda raxit kasalligi rivojlanadi. 
Kaltsitonin peptidli gormon (32 ta aminokislota qoldig’ini saqlaydi) bo’lib, 
‘aratireoid bezlar bilan qalqonsimon bezlarning C-hujayralarida sintezlanadi. 
Qondagi kaltsiy miqdori ko’payganda kaltsitonin sekretsiyasi kuchayadi. Suyaklar bu 
gormonning nishon hujayralari hisoblanadi, u suyaklarda kaltsiy safarbar bolishini 
susaytirib turadi.