Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

4 боб. ГЕТЕРОЗИС ВА САБЗАВОТ ЭКИНЛАРИ СЕЛЕКЦИЯСИДА 
УНДАН ФОЙДАЛАНИШ 
 
1. Гетерозисга дойр умумий масалалар 
Гетерозиснинг 
аҳамияни. 
Қандай 
бўлмасин 
экин 
навлари 
чатиштирилганида биринчи авлод дурагайлари куггинча яшашга кўпроқ 
Қодир ва кўпроқ маҳсулдор бўлиши билан ота-она ўсимликлардан Фарқ 
қилади. Дурагайларнинг ҳосилдорлиги ва бошқа белгцлари жиҳатидан ота-
она ўсимликларининг энг яхшисидан ҳам устун туриш 
х
Усусияни гетерозис 
деб аталади. 
99Гетерозис бир ѐки бир нечта белгилар бўйича, масалан ўсимликлар айрим 
органлари (барглари, бошлари, илдизмевалари мевалари ва бошқалари) нинг 
шакланишида ѐки умумий габитуси яъии бутун шакли-шамойили, 
ахволининг шаклланишида намоѐн бўлиши мумкин. Аксари бу 
ўсимликларнинг ўсиши ва етилишининг тезлашуви, физиологик белгилар 
(ноқулай шароитлар ва касалликҳарга чидамлилиқ сақлаб қўйишга 
яроқлилик ва бошқалар)нинг ўзгариши, биокимѐвий белгиларнинг (қуруқ 
моддалар, қандлар, витаминлар ва бошқа моддалар миқдорининг) ўзгача 
бўлиб қолиши билан намоѐн бўлади, гетерозиснинг нечоғлик намоѐн бўлиши 
эса, чатиштирищ учун каидай навлар танлаб олинганига боғлиқдир. Ота-она 
жуфтлари жуда яхши, мос қилиб танланганида ҳосилдорлиги жиҳатидан энг 
яхши ота-она ўсимликдан 20-50 фоиз устун турадиган, юқори сифатли 
маҳсулот берадиган биринчи авлод дурагайларини олиш мумкин. (23-расм). 
23-расм. Тарвузда гетерозис ҳодисаси: 1- Қорол куби 92; 2 - Белий 
длинний 105; 3 - дурагай 

---

Чатииггирилаѐтган ота-она ўсимликлар ўртасида морфологик ва бошқа 
белгилар жиҳатидан нечоғлик катта тафовутлар бўлса, гетерозис шунчалих 
кучлироқ намоѐн бўлади. Чатиштирилаѐтган ўсимликлар келиб чиқиши, 
вегетация даврининг муддати, турли иқлим шароитларида ўстиришга 
мосланганлиги жиҳатидан ҳар ҳил гуруҳҳарга мансуб бўлган махалларда 
одатда ана шундай ҳодиса кузатилади. Чунончи, помидорда она нав фосфор 
билан ҳалий мул бўладиган озиқ билан, ота нав эса одатдагича озиқ билан 
ўстирилган, шунингдек она нав кўчат қилиб, ота нав эса кўчатсиз 
етиштирилган бўлса, гетерозиснинг ҳосилдорлик бўйича кучлироқ намоѐн 
бўлиши 
Ўзбекистон 
шароитларида 
аниқланган. 
Ҳосилдорликка, 
меваларининг товарлик ҳолати ва таъми-мазасига тааллуқли гетерозис 
тарвузда меваси турли шаклда бўлган ҳар ҳил навлар чатиштирштганида, 
овунда эса, ботаник жиҳатдан ҳар хил тур-хиларга мансуб навлар 
чатиштирилганида кучлироқ намоѐн бўлади. 
Экинлар парваришига қўшимча сарф-даражатлар қилмай туриб, ардан 
юқори ҳосил ва яхши сифатли маҳсулот олиш сабзавотчилик учун амалий 
жиҳатдан катта диққатта сазовордир. Шунинг учун ҳам сабзавот экинлари 
селекциясида янги навни яратиш билан тугалланадиган мумтоз селекция 
билан бир қаторда янги йўналиш - биринчи авлод гетерозис дурагайларини 
етиштириб чиқариш кенг расм будди. Алоҳида танлаб рлинган навлар ѐки 
алоқдда етиштирилгак линиялар бир-бири билан чатиштирилиб, дурагай 
уруғлар олинади ва буларни товар маҳсулот етиштириш учун ишлаб 
чиқаришга берилади. Бу ўсимликларнинг уруғлари йиғиб олинмайди. Ишлаб 
чиқаришни кейинги йилларда таъминлаб бориш учун такрор чатиштириш 
йўли билан янги биринчи авлоднинг дурагай уруғлари олинади. 
Иссиқхона 
сабзавотчилиги 
амалиѐтида 
жаҳоннинг 
Кўпчилик 
мамлакатларида бодринг ва помидор етиштиришда acocan навлардан 
фойдаланилмай, 
балки 
биринчи 
авлод 
гетерозис 
дурагайларидан 
фойдаланилади. Гетерозис дурагайҳардан Ўзбекистан сабзавотчилищца ҳам 
кенг фойдаланилади. Ҳозир иссиқхоналар, яъни теплицалар учун Навбаҳор 

---

деган дурагай нав, очиқ ерларга экиш учун Ҳосилдор деган бодринг, 
Зарчопон деган крвун навлари районлаштирилган. Тарвузнинг Белий 
длинний 105 х Қороль Куби 92, Қорол Куби 92 х Белий длинний 105, 
Кузибой 30 х Белий длинний 105 деган, ковушшнг Ичи қизил х Чугари, Оқ 
этли Шаҳарпалак х Босволди, помидорнинг Волгоградский 5/95 х Талалихин, 
Волгоградский 5/95 х Юсуповский деган истиқболли гетерозис дурагайлари 
етиштирилган. 
Дастлабки линияларни етиштириб чиқариш. Четдан чангла- надиган 
ўсимликларда гетерозис ҳодисаси бир неча авлод мобайнида ўзидан 
чанглатиб, алоҳида етиштириб чиқарилган ва шунинг учун кўпгина генлари 
бўйича гомозигот бўлган ўсимликларни чатиш- тиришда айникса кучли 
намоѐн бўлади. Гетерозис дурагайларни олишга дойр селекция жараѐнининг 
схемаси, моқият эътибори билан айтганда, мана бундай хоссаларга эга бўлган 
линияларни: бир-бири билан табиий равишда чатишиб, 100 фоиз дурагай 
уруғлар 
чиқишини 
таъминлаб 
бера 
оладиган; 
юқори 
даражада 
комбинацияланиш хусусиянига; асосий хўжалик белгиларини назорат 
қилувчи ген аллеллари бўйича гомозиготликка эга бўлган линияларни 
яратишдан иборат. 
Юқори даражада комбинацияланиш хусусиянига эга бўлган линияларни 
етиштириш иши дастлабки материал манбаи сифатидаги навҳарни танлаб 
олишдан бошланади. Бувда иккинчи авлодда ажралиш ўоДисаси рўй беради, 
деб хавотирланишга асос йўк. Бу ўринда ажралиш Ҳодисаси эпистатик ва 
ўтадоминант таъсир билан биргаликда кунинча тетерозиснинг ҳаммадан кўра 
кўпроқ намоѐн бўлишини таъминлаб берадиган бўлгани учун унга йўл қўйиш 
мумкин бўлибгина ҳолмасдац, балки унинг рўй бериши ўринли ҳамдир. 
Навлар ўсиб-униши ва маҳсулотининг иишатилиши жиҳатидан табиатан бир 
гуруҳга мансуб бўлгани маъқул. Бошқа гуруҳга мансуб навлардан ҳам 
фойдаланищ мумкин, лекин бунда ўша бошқа гуруҳиаги нав учун хос 
белгалар рецессив генлар туфайли юзага чиқадиган бўлиши керак. Мазкур 
ҳолда бошқа гуруҳ навларидан фойдаланиш ўринли ҳам бўлади, чунки ота- 

---

оналар бир-биридан нечошик кўпроқ, фарқ, қиладиган бўлса, гетерозис ҳам 
шунча кучлироқ намоѐн бўлади. Ҳар бир нав ўсимликлари ирсий жиҳатдан 
жуда хилма-хил бўлиши туфайли навларни танлашнинг ўзи билангина 
чекланиб қолиш камлих қилади, навнинг ичида ҳам знг қимматли 
ўсимликларни танлаш керак бўлади. 
Селекция 
жараѐнининг 
кўпгина 
схемалари 
линияларнинг 
комбинацияланиш хусусиянини баҳолаш ишини аждодларидан бошлашни 
кузда тутади. Бунинг учун икки нав ўсимликлари чатиштирилади-да, 
дурагайларига баҳо бериб чиқилади. Бу ишни ѐ ҳар бир авлодда ѐки 
авлодларнинг фақат баъзиларида ўтказилади. Баҳолашда ўсимликларнинг 
умумий ва хусусий лаѐхати тафовўт хилинади.