Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

1. Бош пиѐз 
Ботаник таснифи, морфологик ва биологик хусусиятлари. Бош пиѐз 
(А. сера L.) нинг хили жуда Кўп (Бутунроссия ўсимликшунослик 
институтининг жаҳон коллекциясида 50 дан Кўпpoқ мамлакатлардан 
келтирилган 2000 дан зиѐдроқ, нав намуналари бор), шу нарса уни тур ичида 
таснифлашни қийинлаштиради. 
МДХ мамлакатларида тарқалган навлар учун А. В. Кузнецов ва 
H. 
X. Трофимец томонидан таклиф этилган таснифни татбш; этиш мумкин, 
бу таснифга Кўpa бош пиѐз иккита кенжа турдан иборат: ўpтa рус пиѐзи ва 
жануб пиѐзи. 
Ўрта рус кенжа тури (subsp. medio rossicmn Trof.) нав-типлар- нинг учта 
географик гуруҳини: москва, ростов ва курск гуруҳларини бирлаштиради. Бу 
кенжа турга мансуб экинлар икки-уч йиллик бÿлиб, аччиқ; мазали ўpтaчa ва 
қўп уяли пиѐзлар беради. 
Жанубий кенжа тури (subsp. australe Trof.) нинг тўpттa географик гуруҳи - 
нав-типлари: испан, Навказ, жанубий украин ва ўpтa осиѐ пиѐзлари бор. Бу 
кенжа тури икки йиллик экин тариқасида экилади, чучук ѐки сал аччиқ; 
бÿлaдигaн кўп уяли йирик пиѐзлар беради. 
А. А. Казаков таклиф 'этган тасниф Кўпpoқ қўлланилади, шу таснифга 
мувофиқ; бош пиѐз тури учта кенжа турга бÿлинaди: Ғарбий -% subsp сера, 
жанубий - subsp. australe Trof, Шарқий - subsp. orientale Kaz кенжа турлари. 
Бу кенжа турларнинг ҳар қайсиси бир нечтадан нав-типларни ўз ичига 
оладиган экологик гуруҳҳарга бÿлинади. Тарбий кенжа тури ўpтa Оврупо, 

---

ўpтa рус ва шимолий америка гуруҳ,ини, жанубий кенжа тури - ўpтa денгиз 
ва осиѐ гуруҳини, шаркдй кенжа тури - шимолий ва жанубий-шаркий 
гуруҳҳарни бирлаштиради. Ўзбекистонда жанубий кенжа тўрнинг осиѐ нав-
типига ва ўpтa денгиз гуруҳидаги испан нав-типига мансуб навлари экилади. 
Бош пиѐз пояси ниҳоятда калта бўлади. Унга аксари мумсимон рубор 
билан хопланган, турлича тусдаги яшил рангда бўладиган найсимон барглар 
бириккаи. Барг хултикҳарида куртаклар ѐки мўртаклар пайдо бўлади. Ҳар 
бир кейинги барги алоҳида тешик орқали олдингисининг ичидан чиқади. 
Натижада соҳта поя юзага келади. Барг хинларининг асосида захира озиқ 
моддалар тупланиб боради. Барглари қалинлашиб, пиѐз ҳосил қилади. 
Пиѐз тубча (бунинг халоқ бўлиб кетадиган иастки қисми товончаси деб 
аталади), қуруқ, ва серсув (очих ва ѐпих) пўстлар, мўртак ва бўйинча 
(пиѐзнинг бир-бирига зич тахалиб турадиган барглардан иборат учки қисми) 
дан ташкил топган. Пиѐзнинг шахли яссидан то сигарасимон шаклгача 
боради, катта-кичиклиги экиш ва етиштириш шароитларига боғлиқ бўлади. 
Қуруқ; пўстларининг ранги оқ, сариқ, жигаррангдан тортиб ҳар ҳил тусдаги 
бинафша ранггача боради. Мазаси жиҳатидан чучуқ ярим чучук ва аччих 
навлари тафовўт хилинади. Пиѐзда қуруқ; моддалар нечопшх кўп тупланиб 
борса, эфир мойлари ҳам шунчалик кўп тупланиб, пиѐзнинг мазаси шунча 
аччих бўлиб боради. 
Пиѐзларнинг мўртакларидан тегишлича саклаш шароитларида ѐ янги 
пиѐзлар ҳосил бўлади ѐки гул поялар чиқади. Мўртакларнинг сони 
ўсимликнинг нечоғлик шоқланишини кўрсатиб берадиган мезондир. 
Ўзбекистонда экиладиган жанубий кенжа тур навларида мўртакҳар кўп 
бўлмайди ва биринчи йили экилганида улар шоқланмайди ѐки ҳамдан-кам 
ҳолларда иккинчи тартибгача шоклар чиқаради. Бир мунча шимолий 
мамлакатларда экиладиган Ғарбий кенжа тур навлари кўп мўртакли бўлиб, 
биринчи йилида тўртинчи, бешинчи тартиб укларига хаҳар шоклар чиқариши 
мумкин. 
Мамлакатимизда экиладиган навлар майсалари пайдо бўлганидан то товар 

---

пиѐз берадиган булгунича орадан 130-200 кун ўтишини талаб қилади. 
Вегетация даври 150 кунгача давом этадиган навлар тез пишар, 150-180 кун 
давом этадиганлари - ўрта пишар, 180 кундан ортиқ чузиладигаьшари - кеч 
пишар бўлиб ҳисобланади. 
Бош пиѐз совуқха чидамли ўсимлик бўлиб, иссиқха унча талабчан эмас. 
Пиѐзда органлар ҳосил қилиш жараѐнлари 1-16°С ҳароратда вегетация 
фазасидан репродуктив фазага ўтиб бораверади. Паст ҳароратлар таъсир 
эттириб туриладиган давр муддати турли гуруҳларга мансуб навларда бир 
хил эмас: шимолий аччих навлар учун 55-60 кунни, салатбоп жанубий навлар 
учун - 40-50 кунни ташкил этади. Бундай таъсир кўрсатиш учун энг қулай 
температура шимолий навлар учун 4-6 ва жанубий навлар учун - 9-10°С дир. 
Бош пиѐз хисха кун ўсимлигидир. Жанубий навларнинг нормал 
ривожланиб бориши учун шимолий навлардан кўра бир мунча хисҳароқ кун 
талаб этилади. 10 соатли хисха кунда пиѐзнинг ҳамма навлари фақат 
йўғонлашган соҳта поя чиқаради ва пиѐз тугмайди. 13 соатли кунда жанубий 
навлар 2-2,6 фоиз нормал пиѐз ҳосил қилса, шимолий навлар - фақат 
йўғонлашган соҳта поя ҳосил қилади. Шимолий навлар одатдаги экиш 
муддатларида экилганида пиѐз туга олмайди. Жанубий навлар шимолда 
экилганида, вегетация даври етарлича бўлиб турса, пиѐзлар ҳосил қилади.