Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

2 
Koʻrsatish 
olmoshili 
ergash gap 
-ki yuklamasi 
1. Shuni unutmangki, kelajak 
yoshlarning qoʻlida.
2. Shunisi aniqki, mehnatning 
tagida rohat yotadi.
Havola boʻlakli qoʻshma gaplarda har doim ergash gapni bosh gap tarkibidagi 
havola boʻlak, ya‘ni koʻrsatish olmoshi oʻrniga qoʻyish mumkin boʻladi. Natijada 
ergashgan qoʻshma gap sodda gapga aylanadi. 
ERGASHGAN QOʻSHMA GAP TURINI ANIQLASH 
Ergashgan qoʻshma gaplar tarkibidagi ergash gap bosh gapdagi qaysi 
boʻlakning mazmunini aniqlashtirib, izohlab kelsa, ergash gap oʻsha boʻlak nomi 
bilan yuritiladi. Masalan, ergash gap bosh gapdagi eganing ma‘nosini izohlasa, ega 
ergash gap; aniqlovchining ma‘nosini izohlasa, aniqlovchi ergash gap hisoblanadi va 
h.k. 
Ergash gapning bunday turlari quyidagi bir necha sodda yoʻllar bilan 
aniqlanadi: 
1. Bogʻlovchi vositaga binoan aniqlanadi. 
Agar ergash gap bosh gapga ergashtiruvchi bogʻlovchilar, koʻmakchili 
qurilmalar, deb soʻzi va -sa shart mayli qoʻshimchasi yordamida bogʻlansa, bunday 
ergash gaplar har doim hol ergash gaplar sanaladi. Masalan: 
1. Hamisha to„g„rilar yonida bo„linglar, chunki ular hech qachon sizni 
noto„g„ri yo„lga boshlamaydi. 
 
2. Beruniy ilm yo„lidagi hamkorlikni juda qadrlardi, shuning uchun ham o„z 
davrining taniqli olimlari bilan ilmiy aloqalar o„rnatgan edi. (Mirkarim Osim) 
3. Universitetda oʻqiyman deb, qattiq tayyorlandi. 
 
4. Hurmat qilsang, hurmat ko„rasan. (Maqol) 
2. Bosh gap tarkibidagi koʻrsatish olmoshining sintaktik vazifasiga binoan 
aniqlanadi. 
Nisbiy soʻzlar va -ki yuklamasi bilan bogʻlangan ergashgan qoʻshma gaplarda 
ergash gap turi bosh gap tarkibidagi koʻrsatish olmoshi (yoki nisbiy soʻz)ning 
gapdagi vazifasiga qarab aniqlanadi. Masalan:
1. Shuni bilingki, hech bir yangilik bexosiyat bo„lmaydi.
 
Ushbu ergashgan qoʻshma gapning bosh gapidagi koʻrsatish olmoshi (shuni) 
vositasiz toʻldiruvchi vazifasini bajargan, demak, shuning uchun bu ergash gap 
toʻldiruvchi ergash gap sanaladi.
2. Kimning ko„ngli ochiq bo„lsa, uning el 
o„rtasidagi martabasi ulug„ bo„ladi.
Mazkur ergashgan qoʻshma gap nisbiy soʻzlar yordamida birikkan (kimning – 
uning). Bosh gap tarkibidagi nisbiy soʻz (uning) qaratqich aniqlovchi vazifasini 
bajarganligi uchun ushbu ergashgan qoʻshma gap aniqlovchi ergash gapli qoʻshma 
gap hisoblanadi. 

---

280 
Nisbiy soʻzlar yordamida bogʻlangan ergashgan qoʻshma gaplarda ergash gap 
turi bosh gapdagi nisbiy soʻzning sintaktik vazifasiga qarab aniqlanadi, ergash 
gapdagi nisbiy soʻzning vazifasi e‘tiborga olinmaydi. Masalan, Kim astoydil mehnat 
qilsa, unga tole kulib boqadi gapida ergash gapdagi nisbiy soʻz – kim ega vazifasini, 
bosh gapdagi nisbiy soʻz – unga toʻldiruvchi vazifasini bajargan. Bosh gapdagi nisbiy 
soʻz toʻldiruvchi ekanligi sababli ushbu ergashgan qoʻshma gap toʻldiruvchi ergash 
gapli qoʻshma gap sanaladi. Ergash gapdagi nisbiy soʻzning qanday vazifada 
kelayotganligi bunda hech qanday ahamiyatga ega boʻlmaydi. 
Kesim, ega, aniqlovchi va toʻldiruvchi ergash gaplar bosh gapga faqat ikkita 
bogʻlovchi vosita: -ki yuklamasi va nisbiy soʻzlar bilangina bogʻlanadi. Shu sababli 
har qanday kesim, ega, aniqlovchi va toʻldiruvchi ergash gaplar havola boʻlakli 
qoʻshma gaplar sanaladi. Negaki havoli boʻlakli qoʻshma gaplar deyilganda ham 
faqat -ki yuklamasi va nisbiy soʻzlar bilangina bogʻlangan ergashgan qoʻshma gaplar 
tushuniladi. Masalan: 
1. Endi sizlarga muborak topshiriq shuki, har biringiz alohida-alohida ketasiz. 
– kesim ergash gapli qoʻshma gap / havola boʻlakli qoʻshma gap; 
2. Bu savollardan shunisi ma‟lum boʻldiki, aybnoma uydirma emas. – ega 
ergash gapli qoʻshma gap / havola boʻlakli qoʻshma gap; 
3. Siz Hindistonda neniki ko„rgan bo„lsangiz, shularni jam etib, bir kitob 
yozmog„ingiz darkor. – toʻldiruvchi ergash gapli qoʻshma gap / havola boʻlakli 
qoʻshma gap; 
4. Kimning ko„ngli to„g„ri bo„lsa, uning o„zi ham to„g„ri bo„ladi. – aniqlovchi 
ergash gapli qoʻshma gap / havola boʻlakli qoʻshma gap; 
Hol ergash gaplar bosh gapga ergashtiruvchi bogʻlovchilar, koʻmakchili 
qurilmalar, deb soʻzi, -sa shart mayli qoʻshimchasi, nisbiy soʻzlar va -ki yuklamasi 
yordamida bogʻlanadi. Bulardan faqat nisbiy soʻzlar va -ki yuklamasi bilan 
bogʻlangan hol ergash gaplargina havola boʻlakli qoʻshma gaplar hisoblanadi. Qolgan 
vositalar bilan bogʻlangan hol ergash gaplar havola boʻlakli qoʻshma gap sanalmaydi. 
Masalan: 
1. Qayerda ilm-fanga najot sifatida qaralsa, oʻsha yerda taraqqiyot boʻladi.
Ushbu hol ergash gap havola boʻlakli qoʻshma gap ham sanaladi, chunki nisbiy 
soʻzlar bilan bogʻlangan. 
2. Siz aytgan muddatda ulgurolmasam kerak, chunki ko„p so„qmoqlardan 
o„tishga to„g„ri keladi.
Ushbu hol ergash gap havola boʻlakli qoʻshma gap hisoblanmaydi, chunki 
ergashtiruvchi bogʻlovchi bilan bogʻlangan.