Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N
1920-1930-yillar davomida iqtisodiyot fani umumiy tavsifi
Download 1.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
15.2. 1920-1930-yillar davomida iqtisodiyot fani umumiy tavsifi Umuman olganda, mazkur davrda iqtisodiyot fani rivojlanishining birinchi navbatda marjinalistik yo`nalishni faol kengayishi bilan bog`liq bo`lib, u 1930- yillarning o`rtalarigacha, asosan neomumtoz ko`rinishga ega edi. Mazkur maktab doirasida, zamonaviy iqtisodiyot fani asosini makroiqtisodiy nazariya variantini shakllanishi tugadi. Kapital (pul) nazariyasi o`zgarib, foydalilikni belgilashga nisbatan ordinalistik yondashuv tasdiqlandi, talab nazariyasi modernizatsiyasi amalga oshdi. Neomumtoz nazariya iqtisodiy tizim o`zgarishi ta`sirida o`zgarib, bu haqda yuqorida ham aytib o`tgan edik. Xususan, neomumtoz nazariya doirasida yuz bergan muhim o`zgarishlardan biri, bozorda to`liq raqobatchilik modeli qayta ko`rib chiqilishi bo`ldi. Mazkur model`, individlar ratsional harakatlari, to`liq informatsiyaning mavjudligi, mahsulot o`xshashi, bozor qatnashchilari tomonidan hukmronlik mavjud emasligini ko`zda tutar edi. Mazkur printsiplardan barchasi, asta - sekinlik bilan asr boshi iqtisodiy reallikka muvofiqsizlik sababli qayta ko`rib chiqildi. 1930-yillar davomida, birinchi tizimli monopolistik bozor nazariyalari yuzaga keldi. Garchi, bir yoki cheklangan miqdordagi sotuvchilarni ko`zda tutuvchi bozor modeli oldinroq ko`rib chiqilgan bo`lsa ham (bunday holatni hattoki Aristotel` asarlarida ham topish mumkin), aynan XX asr boshida, monopolistik bozor erkin raqobatchilik holatidan-da ko`ra ko`proq uchraydigan hodisa sifatida talqin etila boshlandi. Yangi muammo rivojlanish tadqiqotiga katta hissani, amerikalik iqtisodchi E. Chemberlin va ingliz iqtisodchisi Dj. Robinson qo`shdi. Bunday sharoitlarda, bozorning tizim sifatidagi mexanistik interpretatsiyasidan voz kechilib, u alohida namoyandalar istagiga bog`liq emasligi isbotlandi. Monopolistik raqobatchilik modeli, yirik tadbirkorlar tomonidan bozor mexanizmi boshqarilishi imkoniyatini ko`zda tutar edi. Demak, insonlar harakatlari bilan iqtisodiyot, bozor mexanizmi, yoki «ko`rinmas qo`llar» emas, balki bozorni insonlar shaxsiy manfaatlari yo`lida boshqarishlari isbotlandi. Inson omiliga ham bundan buyon katta e`tibor berila boshlandi. Birinchi navbatda, bu holat, tadbirkorlikning turli kontseptsiyalarini rivojlanishi bilan bog`liq bo`lib, ularning doirasida inson iqtisodiy harakatlari noaniqlik sharoitidagi harakatlar deb ko`rib chiqildi. Bu harakatlar ratsional hisob - kitobga emas, 131 intuitsiyaga asoslanishi ta`kidlandi (Dj. M. Keyns, F. Nayt, Y.Shumpeter). Shuni ham aytib o`tish joizki, inson harakatlari tabiatiga nisbatan bunday qarashlar ko`p jihatdan XX asr boshida yuzaga kelgan yangi falsafiy oqimlar, hayot falsafasi, ekzistentsializm g`oyalariga o`xshash bo`lib, umuman olganda, inson harakati va hayot ratsionalligiga nisbatan boshqacha qarashlar davriga xos edi. Balanslashtirilgan bozor iqtisodiyoti haqidagi tezis ham tanqid ostiga olindi. Bozor, resurslar optimal taqsimlanishini ta`minlashi haqidagi mumtoz fikr ham, xususan 1920-yillarda xususan, «jamoatchilik ravnaqi» nazariyasi doirasida qayta ko`rib chiqildi. Mazkur nazariya, bozor qulashlarini tadqiq etib, ular natijasida mo„ayyan tovarlarning kam ishlab chiqarilishi yoki aksincha, keragidan ko`proq ishlab chiqarilishi ta`kidlandi. Mazkur nazariya xulosasi, bozor mexanizmlari kamchiliklarini kompensatsiya etish maqsadida, davlat aralashuvi haqidagi talablari bo`ldi. Iqtisodiy muvozanatga nisbatan ishonchga qarshi jiddiy argument sifatida, 1929-1933-yillar davomida yuz bergan buyuk depressiya bo`ldi. YUzaga kelgan chuqur inqiroz, doimiysiz ijtimoiy tizim chuqur depressiv holatga tushib qolishi mumkinligini ko`rsatdi. Neomumtoz nazariya, iqtisodiy depressiyalar imkoni mavjudligini tan olar edi, zero, iqtisodiyotga siklik o`zgarishlar xos ekanligini ta`kidlar edi. Ammo, u avtomatik ravishda muvozanat holatiga keluvchi mexanizm bozor tizimi balanslashtirilishi printsipiga asoslangan edi. Buyuk depressiyani ko`rsatishicha, muvozanatga qaytish mexanizmi doimo ham harakatda emas ekan. Bu holat qator iqtisodchilarni iqtisodiyotda muvozanatni o`rnatishga halaqit beruvchi omillarni qidirib topishga, hamda mazkur omillar faoliyatiga qarshilik qilish imkoniyatini beruvchi davlat siyosati choralarini ishlab chiqarishga majbur qildi. 1920-1930-yillar iqtisodiy adabiyotlarining o`ziga xos xususiyati, bandlik muammosiga nisbatan alohida e`tibor edi. Ko`pchilik iqtisodchilar, ishsizlik hodisasiga tushuntirish berish va mazkur muammoni echish bo`yicha choralarni belgilash zarur deb hisoblashgan (A. Pigu, E. Chemberlin, Dj. Robinson, Dj. Keyns, Dj. Xiks va boshqalar). Bundan – da ko`proq e`tibor, iqtisodiy dinamika muammolariga ham qaratilgan. Ko`pchilik iqtisodchilar, iqtisodiy sikllar tadqiqoti bilan Shug`ullanishgan (neoavstriya maktabi, stokgol`m maktabi, neomumtoza). Iqtisodiy tahlilning Yangi sohasi, iqtisodiy o`sish masalalari bo`ldi. Uning ilk nazariyalari XX asrning 20-yillarida shakllanib, birinchi bosqichda o`ziga nisbatan katta e`tiborni tortmagan. Nima bo`lganida ham, ular iqtisodiy o`sish kelgusi kontseptsiyalari asoslarini yaratib, ham keynchalik, ham neomumtoz kontseptsiyalariga ta`sir etdi. Bunda so`z, avvalambor rus iqtisodchilari V. 132 Bazarov, G. Fel`dman va N. Kondrat`ev amerikalik matematik iqtisodchilar S. P. Remsey (1903-1930) va Dj. Fon Neyman (1903-1957) haqida ketadi. Marjinalizm maktabi doirasida yangi maktablar yuzaga keladi. Ulardan biri, XIX asrning boshida shakllangan Stokgol`m maktabidir. Mazkur maktabning yorqin namoyandalaridan Knut Viksel` va Erik Lindal`ni tilga olish mumkin. Shved iqtisodchilari tomonidan, qator g`oyalar ilgari surilib, keyinchalik ular neomumtoz nazariyaning ko`plab qonuniyatlarini o`zgartirdi. Mazkur maktabning yangi g`oyalaridan biri, iqtisodiyot agentlar va bozorlardagi muvozanat shartlarining ratsional printsiplarini qayta ko`rish bo`ldi. Ular tomonidan kutish nazariyalari ishlab chiqarilib, mazkur nazariyaga muvofiq tadbirkorlar qaror qabul qilishda real iqtisodiy ko`rsatkichlardan emas, prognozlashtirilgan ko`rsatkichlardan chiqib kelishlari g`oyasi ilgari surilgan. Umaman olganda, vaqt omili, mazkur maktab iqtisodchilari tomonidan faol ravishda hisobga olinib, buning oqibatida tahlil dinamik ko`rinishga ega bo`ldi. Ular, vaqtinchalik va vaqtlararo muvozanat tushunchalarini kiritishdi. Iqtisodiy harakatning bunday Yangi tushunilishi asosida, harakat noaniqligi printsipi ilgari surilib, u prognozlashtirilgan va haqiqatdagi kattaliklar orasidagi farq yuzaga kelishi sababli, bozor mexanizm muvozanati harakati murakkablashishi yotadi. Muvozanatning buzilishini yana bir sababini Shved iqtisodchilari pul omili bilan bog`lashgan. Ular, mablag` neytralligi haqidagi mumtoz tezisni tanqid qilishib, ularning fikricha birinchi navbatda nominal iqtisodiy ko`rsatkichlar mavjudligi real ko`rsatkichlar bilan mos tushmasligi sababli, bozor axborotini buzishi, demakki, iqtisodiy agentlar harakatlarini dezorientatsiya etishi mumkinligini ta`kidlab o`tishgan. Xususan bozor rivojlanish qonuniyatlarini buzilishini ta`kidlashgan. Mazkur qonuniyat, talab va taklif tengligini ilgari surib, faqatgina barter iqtisodiyoti doirasida faoliyat yuritishi mumkin. Mablag`ning paydo bo`lishi esa, daromadlarning bir qismini tejab, uning iste`mol qilishga yo`naltirmasligiga olib keladi, demakki muvozanat buziladi. Stokgol`m maktabining iqtisodiyot fanini rivojlanishiga qo`shgan yana bir muhim hissasi, jamoatchilik daromadi va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyatini, siklik to`lqinlarni nazorat etish, tahlil usullarini ishlab chiqarish bo`ldi. 1930-yillar o`rtasiga kelib, yana bir keng tan olingan maktab paydo bo`ldi. Bu maktab, keyinchalik keynschilik maktabi nomini olgan. Uning asosida, ingliz iqtisodchisi Dj. M. Keyns nazariyasi yotadi. Mazkur maktab, neomumtozlarning qator qonuniyatlarini tanqid qilgan holda, marjinalistik yo`nalish doirasida qolgan. bundan tashqari, keynschilik paydo bo`lishi bilan marjinalizm doirasida ham muhim o`zgarishlar sodir bo`ldi. Mikroiqtisodiy yondashuvni qo`llagan neomumtozlardan farqli o`laroq, mazkur maktab, Yangi tahlil turi, makroiqtisodiyot tahlilini shakllantirdi. Garchi neomumtoza doirasida 133 makroiqtisodiy tavsifga ega bo`lgan masalalar ko`tarilgan bo`lgan bo`lsa ham (optimum nazariyasi, umumiy tenglik nazariyasi va boshqalar), bu holat mazkur maktab doirasida mikroyondashuv mavjudligiga ta`sir ko`rsatmadi. Keyns va uning tarafdorlari printsipial ravishda tadqiqot usulini o`zgartirishdi. Ular agregatsiyalangan ko`rsatkichlarni qo`llagan holda tadqiqotlarni yuritishar ekan, ommaviy talab va ommaviy daromad tushunchalarini qo`llashgan. Marjinalizmga parallel ravishda institutsional yo`nalish ham to`liq shakllanib, u tarixiy maktab metodologik yondashuvlarini rivojlantira boshladi. XX asrning boshida, mazkur yo`nalish birinchi navbatda Germaniya eng Yangi tarixiy maktabida (V. Zombart, M. Veber) va amerika institutsionalizmi (T. Veblen, U. Mitchell, Dj. Kommens, 1930-yillarga kelib G. Minz, A. Berl`) asarlarida namoyon bo`ldi. Aynan Shu davrda, (ya`ni 1918-yilda) “institutsionalizm” atamasi kiritildi. Mazkur yo`nalish metodologiyasida ham, muhim o`zgarishlar sodir bo`ldi. Xususan, eng Yangi tarixiy maktab, bundan oldingi oqimlardan farqli o`laroq (Qadimgi va Yangi tarix maktablari), abstrakt usullar, empirik ma`lumotlar unifikatsiyasi usullari, ularni umumlashtirish usullariga alohida ahamiyat bergan. «Iqtisodiy tizim» (V. Zombart), «Xo`jalik yuritish ideal turlari» (M. Veber) kontseptual tushunchalari kiritilib, ular tarixiy usullarga tahliliy tavsif bera boshladi. Amerika iqtisodchilari institut tushunchasini ishlab chiqarishni boshlashdi. XIX asr tarixiy maktabidan farqli o`laroq, XX asr institutsionalistlarni, ularni tadqiq etish lozimligi g`oyasini ilgari surishdi. Institutsionalizm doirasida tarixiy usul pozitsiyalaridan marjinalistik yo`nalish tanqidi rivojlanishni davom ettirdi. Iqtisodiy tizim muvozanati printsiplari, davlatning aralashmasligi, inson harakatlari motivlari tor interpretatsiyasi tanqid qilindi. Institutsionalistlar iqtisodiy tahlil qator Yangi yo`nalishlari asoslarini yaratib berishib, bular doirasiga harakat nazariyasi, iqtisodiy tashkiliylik nazariyasi, menedjerlar inqilobi va boshqalar kiritildi. 1930-yillarda, yosh institutsionalistlar (G. Minz, A. Berl`) paydo bo`lishib, ular yirik korporatsiyalar doirasida turli guruhlar harakatlari motiv va turlari tadqiqoti bilan Shug`ullanishgan. Shuni ham aytib o`tish kerakki, 1930-yillarda institutsionalistlar katta e`tiborni siyosiy - iqtisodiyot masalalariga ham ajratishib, xususan Ruzvel`tning Yangi kursi ishlab chiqarilishida faol ishtirok etishdi. Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|