«sharq» n a sh r iy o t -m a t baa a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh tahr ir
Download 124.23 Kb. Pdf ko'rish
|
|
xayol la rn in g uchini!
« N im a b o ‘ldi? Z eb ix o n n i keltirdik: q a n c h a q iy in ch i- lik la rd a n s o ‘n g u n in g q ay sa rlig in i sin d irib , q o ‘z id ay y u m sh o q -y u v o sh va m u lo y im qilib, m ingboshiga to p - shirdik. M ingboshi e n d i u n d a n xursand: Z e b ix o n n in g h a m xafa b o ‘lgani m a ’lu m em as. N e g a xafa b o ‘lsin? M ingboshi o ‘zi qari b o ‘lsa ham q u w a ti jo y id a: u o ‘zi b ir xo tin g a q a n o a t qiladigan b o ‘Isa, x o tin kishi, a lb a tta , q a n o a t qiladi. U n d a n keyin, «Yosh x otin q ari erk ak n i y ash a rtirad i» , d eg an g a p la r bor: q ari- g an d a u y lan ad ig a n e rk a k la r shu h ik m a tg a am al qilar em ish . M ingboshiga teg m ag an i b ilan Z eb ix o n n in g baxti k u larm id i? M a ’lum em as. M ingboshi qari b o ‘lsa, u ning o ‘rniga m u tlo q yosh b ir yigit kelishiga kim kafolat b e ra r di, deysiz? Z eb ix o n n in g otasi q izin in g n oziga qaray d ig an 261 kishim i? Y o ‘q, aslo y o ‘q! M in g b o sh i b ilan o ralari tu z a l- g a n d a n keyin m u n i Z e b ix o n n in g o ‘zi iq ro r q ilm a d im i? Bir kuni k u n d o sh larig a n im a d ed i u? «O v, — d e d i, — qiz b o lan in g p esh o n asi qursin! 0 ‘zi x o h lab erga tega o la rm i di? M en i o ta m sh u q ari o d am g a b e rd i, d eb koyiym an: m u n g a b erm a sa kim ga b erard i? 0 ‘zim suygan yigitga b e - ra rm id i, qalay? T an tilig i tu tib k etg an d a , esh o n b o b o g a b erib y u b o ra rd i... U m u n d a n b esh b attar! X o ‘sh , m in g b o sh in in g o ‘zi, o d a m la r ay tg an d ay , ju d a x u n u k va b a d - b ash a ra o d a m m i? A lb atta, k o ‘p e rk a k la rd a n x u n u k ro q ... 0 ‘lgudek q o ‘p o l... A m m o -le k in d u n y o d a u n d a n ham x u n u k , u n d a n h a m q o ‘p o l e rk a k la r b o r-k u ! M u n g a b erm a salar, o ‘sh alard an birig a h a m b erm a s ed ilar, d eb kim ay ta o lad i? H e c h kim!» P o sh sh o x o n n in g o ‘tk ir o ‘yi, o ‘rg im ch a k in id a y h a r to m o n g a yoyilib, m iyasini g ‘ov latd i. T in im y o ‘q u o ‘ylar- dan! « S u lto n x o n n in g o ‘rn in i Z eb ix o n egalladi. M ingboshi Z e b ix o n n in g uyiga b u tu n la y к ар а tikib oldi. U u y d an goh yosh k elin n in g qu v n o q va b o la la rc h a kulish i, g o h qari k u y o v n in g x u rs a n d q iy q iris h la ri, g o h b o ‘lsa, y an g i qay liq n in g y o ‘rg‘a zarbli d u to ri b ilan sh irin va sh irin lik o v o z i, g o h b o ‘lsa, y an g i k e ltirilg a n g ra m o fo n d a N e ta y x o n n in g q ic h iq yallalari esh itila d i... A na, turm u sh ! A na, kuyov-qayliq! P o sh sh ax o n b ilan S u lto n x o n qayliq b o ‘libdim i? Z eb ix o n g a elch i q o ‘yib y u rilg an v aq tlard a m ingboshi b ir s o ‘z d eg an em asm id i: « S h u n i q o ‘lga k eltir- sam , b o r-y o ‘g ‘im ni tu ta m a n . B o r-y o ‘g ‘im sh u n ik i b o i a di. B ittagina b o la t u g i b bersa, m e ro sx o ‘rim b o ia d i. B oshqalarga h ec h narsa y o ‘q!» Y a q in d a h a m H a k im - jo n g a a y tg a n em ish : « M e n e n d i to p d im b a x tim n i. H a m m a y o g im sh u n ik i. B o shqalarga b e s h - to ‘rt ta n o b y erni tirik lig im d a o i k a z i b b erib, q o lgan d av latim n i b a ta - m o m sh u n g a q o ld iram an » . M in g b o sh in in g k a tta d av lati- d an k a tta m ero s kutgani u c h u n g in a q o ra k o ‘zli M iry o q u b P o sh sh ax o n n i q u c h o g ig a o lg an e m asm id i? O ra d a v a 'd a b erish lar b o i g a n e m asm id i? M iry o q u b d ay q o ra va c h i- royli k o ‘zli, ta n ijo n i sog‘, o ‘zi b a rd a m , b a z m c h i, ay sh -u ish ratn i h a m m a vaq t sh irin su h b at b ilan bosh lay d ig an , o z o d a va sh irin s o ‘zli erk ak n i q an d a y to p ib b o ia d i? 262 M in g b o s h in in g h a m m a d a v la ti q o lm a g a n d a h a m , k o ‘p ro q qism i P o sh sh ax o n g a q o lg an d a, M iry o q u b y an a quchogN ni o c h ib k elard ik u -y a. B ir o ‘ris x o tin b ilan al- laq ay o q q a k etg an em ish . Bu erk ak xalqi sh u n a q a itm ijoz boMadi. B ittaga ilashsa e rg ash ib k e ta v e ra d i... M ayli, o ‘y n ab keladi. M in g b o sh in in g k a tta davlati tin c h q o ‘ya- di, deysizm i?» P o sh sh ax o n n in g k u ch li o ‘ylari sh am o ld ay u c h a d i, b a- la n d -p a s tn i ay lan a d i. Q an i e n d i u larn i tu tib b o ‘lsa! «M iryoqubga v a ’d a q ilin g an k a tta d avlat y aq in o ‘rta - d a Z eb ix o n g a te g a d u rg ‘o n g a o ‘xshaydi. M ingboshi, axir, h a m m a x o tin la rid a n qari. S o ‘ng v aq tlard a a ro q q a y o m o n b erildi. Bu xilda ich a bersa, b irid a b o ‘lm asa, b irid a y u ra - gi kuyib o ‘ladi. 0 ‘lim i h a m y aq in e n d i uning! Y urt b e- sa ra n jo m ... M ing b o sh ig a em as, u n d a n k a tta ro g ‘iga h am s o ‘z b erm a y d i. Q u m a riq d a g i to ‘p o lo n m in g b o sh in in g oshiga z a h a r q o ‘shib q o ‘yd i, o ‘tira r jo y in i to p o lm a y d i. M ingboshi bu k etish d a oM m aganda h a m yo b e k o r boMa d i, yo b o sh q a. AchchigM kelsa, «vayna >ga k etib qo lad i... B o rd i-y u , b ir k u n e rta b ilan m ingboshi jo n taslim qildi. D avlati n im a boMadi? D avlati qursin! H a m m a n i yeb ado q ilad ig an g a o ‘xshaydi. Ilgari t o ‘rt kishi o ‘rtasid ay d i, en d i b esh kishi o ‘rtasiga tu sh d i. Ilgari h e c h boM m asa, h a r kim ga o ‘z hissasi tu sh a d i, d eg an u m id b oridi: e n d i u ch x o tin g a b ir h o v u c h d a n yer, q o lg an h am m asi Z ebixonga. D u n y o d a o ‘z oyogMga o ‘zi b o lta ch o p a d ig a n a h m o q ham boM adimi?» O ynaga qaray d i P o sh sh ax o n : « M an a , m an a, o ‘sha ahm oq!» d ey d i, yigMashga h o zirla n g an ovozi b ilan q a h - q a h solib kuladi. P o sh sh ax o n n in g ja h lig a te k k a n y a n a b ir narsa — S u lto n x o n n in g beparvoligi! S hu bep arv o lik , sh u o ‘y n ab - kulib y u rish lar P o sh sh ax o n n i sil q ilad i, sil! « N im a boMdi bu ju v o n g a ? E rta d a n -k e c h g a c h a k u n - d o sh lari b ilan o ‘y n a sh a d i, g ap ira d i, ash u la qiladi, kuladi, k u ld irad i, teg ish ad i, hazil qiladi, q itiq lay d i, q o c h a d i, q uvlaydi, q uvlashadi. Q o r y o q q a n id a n beri q ish lo q n in g y arim x o tin -q iz la ri b ilan q o r o tish ib c h iq d i... U c h ta b ilan « q o r xati» o ‘y n a b y u td i... N im a balo boMdi bu juvonga! K ech kirsa, x u fto n d ay o q o ‘zi uyiga ch e k ilib , eshikni ichi- 263 dan b erk itib oladi: to n g o tg u n c h a d o m -d a ra k siz y o kq b o ‘lib singib k etad i... Eng ash a d d iy d u sh m a n i Z ebixon edi: eng yaqin o^rtog6! Z eb ix o n b o ‘lib qoldi. Ikkalasi sir- dosh , m ah ra m ...» Bir z a m o n S u lto n x o n n in g b o sh id an o ‘tg an uyqusiz k ec h a la r en d i P o sh sh ax o n n in g k o ‘zini y u m d irm ay d i. H a r kuni sh o m d a n to rtib , a z o n g a c h a y o tgan jo y id a u y o q -b u y o q q a ag ‘a n a b o ‘y o ‘ylaydi. K o ‘p o ‘ylash n atijasida, S u lto n x o n 0 ‘zin in g m a ’lu m q a ro rin i b erib d a rh o l ishga kirishgan edi, e n d i P o sh sh ax o n h a m , o ‘z in in g q o ‘rq in ch q aro rin i b erd i va ishga bosh lad i. « E n d i b ir o ‘q bilan ikki q u sh n i ag ‘d arish kerak». * * * P o sh s h a x o n n in g q a ro ri q a n d a y q o ‘rq in c h b o 'ls a , u n in g bajarilishi shu q a d a r tez va o so n b o ‘ldi: b aq q o ld an y a sh irin c h a old irilg an k u ch a la k ich k in ag in a d e k c h a d a er- ta d a n -k e c h g a c h a q ay n ad i: e rta la b u n in g suvi b ir ch o y - n ak k a solin ib , Z eb in in g uyiga olib kirilishga m o ‘ljallan- d i... Bu v a q td a m in g b o sh in in g q o lg an u c h a la xotin i D ad ab o y b a q q o ln in g k a tta qizinikiga ziyofatga chiqib ketgan edilar. M ingboshi esa sh o sh ilin c h s u r’a td a s h a harga c h a q irilg a n , yashirib boN m aslik d arajad a b e sa ra n - jo m lik va talv asa k o ‘rsa tg a n h o ld a e rta la b sh a h a rg a j o ‘nab ketgan edi. P o sh sh ax o n n in g uyida a lla q a n d a y b ir q arin d o sh i o ‘tirg an lig id an k u n d o sh lari un i q istam ad ilar. X a d ic h a x o n k elib u n i ta s h q a rig a c h a q ir ib o lg a n va « M e h m o n in g izn i j o ‘n a tg a n d a n keyin ch iq in g . K e ch g a c h a o ‘y n ash ib o ‘tiram iz» , d eg an edi. S h u n d ay qilib, o ‘zi yolg‘iz q o lgan P o sh sh ax o n b e m alol Z eb in in g uyiga kirdi... T o k c h a d a b ir k ich k in a ch o y n a k d a « tabarruk» suv b o r e d i, u suvga R azzoq so ‘fin in g iltim osi b ila n esh o n n in g o ‘zi d u o o bqib d am solgan, un i ich g an d a n so ‘ng tez fu rsa td a Z eb i h o m ila d o r b o ‘lib, bo la tu g is h i kerak edi. C h o y n ak d ag i «tabarruk» suvni h o i obrezga t o ‘kib tash lab , o ‘rn ig a o ‘z ch o y - n ag id ag i su v n i t o i d i r d i . T a m o m . « Z eb i k e c h q u ru n ch iq ib suvdan ic h a d i-d a , til to rtm a y o i a d i . T o ‘rtin ch i x o tin n in g u c h in c h id a n b o s h q a k u n d o s h i b o i a d i m i? M u n i yosh bo la h am biladi...» 264 U y d an to ‘p p a - to ‘g ‘ri b a q q o ln in g qizinikiga chiq d i. A n c h a g a c h a k u n d o sh lari va o ‘rtoqlari bilan g aplashib, o ‘y n ash ib , kulishib o 'tird i. 0 ‘zi z a h a r b eray o tg an k u n - d o sh in i b ir q u c h o q la b o ‘p ti... Z eb in in g o 'p ish la ri issiq va astoydil b o ‘lsa h am , P o sh sh ax o n n eg a d ir h alitd an un i oMikning sovugan lab larid an o lg an d ay b o ‘lar va n ish ab suvga tegib tu rg an m aysa u c h id a y yengilgina q a ltira rd i. Q a h q a h a la r bilan d u n y o n i boshiga k o ‘targan v aq tlarid a h a m o ‘z qoM ining b eix tiy o r k o ‘kragiga borib q o lg an in i p ay q a r, allaq a n d ay sovuq b ir tu m a n p ar- ch a sin in g k o ‘k ragida ivirsib, u y e r-h u yerga qadalib y u rg a n in i s e z a rd i. S h u q a d a lg a n n arsan i c h iq a rib y u b o rm o q u c h u n o ‘zin i z o ‘rlab b o 'ls a h a m , bir-ik k i m a rta q a ttiq -q a ttiq y o ‘tald i. F aqat bu y o ‘tal uning o g 'z id a n e m a s, a lla q a n d a y y e tti yot b e g o n a la rn in g o g ‘z id a n c h iq d i, bu y o ‘tal ovozidagi oriy at shu q a d a r o c h iq ed ik i, y o ‘ta ld a n s o ‘ng P o sh sh ax o n yan a k o ‘ksi- ni gM jimlashga m ajb u r b o ‘ldi. — N im a b o ‘ldi jo n im , sizga? S h a m o lla b -n e tib q o ld in g iz m i? — d eb s o ‘radi Z ebi. Z eb in in g sh u m e h rib o n , shu so d d a, sh u b o lalarch a m a ’su m k o ‘z la rid a sam im iy a td an bosliqa h ec h q an d a y m a ’n o b o ‘lm a sa -d a , P o sh sh ax o n u n d a quyidagi so ‘zlarni o ‘qidi: «B ir m en i o ‘ldirganing b ilan m aqsadingga y eto - larm id in g ? B ekor m en in g yosh jo n im n i ju v o n m a rg qil- g an in g qoladi». S h u n d a n k ey in , haligi tu m a n p a rc h a si k o ‘krak teg ra sid a o t q o ‘yib, c h o p q illay boshladi. B utun a ’z o i- b a d a n id a n y alm o g ‘iz k am p irn in g m u zd ek sovuq qoNlari o 'rm a la g a n d a y b o 'la rd i. Y osh ju v o n n in g rangi o ‘c h - di. K u n d o sh la ri u n in g tegrasini oldilar: — N im a b o ‘ldi, P o sh sh ax o n , sizga? — Sovuq o ld irib m a n , shekilli... — C h iq ib yo tin g , b o ‘lm asa. O vqatga h am q a ra m a sd a n , uyiga c h iq ib ketdi. S hu b o ‘y ich a ertasi k u n i h a m b oshini k o ‘ta ro lm a d i... 265 XVIII — A kbarali, sen sh u n d a y b ir ish qilib san k i, — d ed i n oyib to ‘ra, — e n d i m u n d a n nari m en seni h im o y a q ilo l- m asm an. M ingboshi n im a d eyishini b ilm a sd an yerga q arab jim g in a o ‘tirardi. N oyib t o ‘ra d av o m etdi: — Ikkala b o y b ir b o ‘lib eng yaxshi ad v o k atg a ikki q u lo ch ariza yo zd irish ib , t o ‘p p a - to ‘g ‘ri h o k im t o ‘raga tu tib d ilar. H o k im t o ‘ra telefo n b e rd i, m e n d a n b ir oz koyidi. A rizani k o ‘rd im . Y o m o n n a rsa la r b o r u n d a ... Seni en d i h ec h kim h im o y a q ilo lm as, d eb q o ‘rq a m a n ... M ingboshi b eix tiy o r b o sh in i k o ‘ta rib , noyib to ‘raga q arad i, so ‘ngra y an a b u ru n g id a n k o ‘ra p a stro q engash ib , am irk o n etig in in g b ukilgan b o ld irlarig a tikildi. N o y ib d av o m etdi: — H o z ir, sen k elm asd a n b ir o z b u ru n , b ir o d a m n i Q u m a riq q a y u b o rd im . U c h a stk a pristavi h am o ‘sh a y e r da. M a c h itd a ikki boyga qarshi m u sh t k o ‘ta rib c h iq q a n - larning h a m m a sin i q a m o q q a o lad i. B oshqa c h o ra y o ‘q. I m o m d o m lag a b izn in g n o m im iz d a n ra h m a t aytishga b u y u rd im . J u d a yaxshi s o ‘z qilg an , deydilar. M ingboshi ch id ay o lm ad i: — T a q sir to ‘ra, m en h a y ro n m a n : haligi q a m o q q a o li- n ad ig an la rd a z a rra c h a g u n o h y o ‘q -k u . Bu q a n d a y boMa di? A gar o ‘zingiz o ‘sh a y erd a boM sangiz, ikkala boyni o tard in g iz... — B ilam an , — d ed i n oyib, — ju d a yaxshi b ilam an . U n a q a m in g ta a riz a d a n se n in g b ir o g ‘iz s o ‘z ingga k o ‘p ro q e ’tib o r q ila m a n . B oylarning q u tu rg a n i ro st, su - rishtirib k o ‘rd im . U la r o ‘z q ilm ish larin in g ja z o sin i to rt- g an lar... M ingboshi dad illan d i: — U n d a y b o ‘lsa, m u n d a y a d o la tlik p o d sh o vaq tid a o c h iq d a n -o c h iq n o h a q lik qilishga q a n d a y y o ‘l q o ‘yiladi? N o y ib kuldi: — S o d d asan , A kbarali. P o d sh o lik h a m m a v aq t y u rt- ning o b ro ‘ylik o d a m la rin i h im o y a qiladi. O b ro ‘y d avlat b ila n to p ila d i, m u n i b ilasan . U n d a n k ey in , q ish lo q 266 o d a m la rin in g sh u n a q a o ‘z b o sh im c h a h arak atlarig a y o ‘l q o ‘yib b ersak , o z vaqt ic h id a q ish lo q d a n q o ‘l yuvishim iz k erak boMadi. S en x o m san siyosatga... — M en b ir o m i o d a m m a n , — d ed i m in g b o sh i, — siyo satin g izn i b ilm a y m a n . Q oM im dan k elg an ic h a p o d - sh o lik k a x izm at q ilib keldim . S h u n c h a za m o n q ilgan xiz- m a tim n i n az arg a o lm asm ik in ? — M en h a m sh u n i o ‘y lay m an . A kbar, sen h o z irc h a b oraver. M e n h o k im t o ‘ra n in g o ld id a seni o z b o ‘Isa h am h im o y a q ilib k o ‘ra m a n . BoM masa, sen in g o ‘rn in g g a b o sh q a o d a m q o ‘yarm iz. D a v latin g k a tta , yeb y o ta b e- rasan . 0 ‘zing h a m q arib qolding. — M ayli, ta q sir, — d ed i m ing b o sh i b ir o z yengil to r tib , — a m a ld a n tu sh irin g iz , m ayli. Q arig an v aq tim d a so ‘roq b erib yurishga nafsim q o ‘ym aydi... — M en g a qo lsa, senga teg m as e d im , A kbar. Ish ho k im t o ‘rad a. H o k im t o ‘rani yoMga solish qiyin boMadi, unga b ir n arsa d eg an i q o ‘rq a m a n ... c h u n k i, ish ju d a x u nuk. X ayr, b o ra v e r, iloji boMsa, o ‘sha ikkala k o ‘p p a k b ilan o ‘zing b itish. B alki, a riz a n in g b e o q ib a t q o ld irilish in i so ‘rab, ariza b erarlar. M iry o q u b boMsaydi, senga o son boM ardi... S h u b ilan m ing b o sh i k o ‘ngli buzilib m ah k am a d an c h iq d i. M in g b o sh ilik d an b e k o r qilsalar, u n c h a qayg‘u r- m as ed i; m u n g a o ‘z nafsini b ir ish qilib k o ‘n d ira olardi. L ekin «A kbarali m ingboshi a m a lid a n b e k o r boMibdi», d e g an x u n u k g ap n i haligi ikki boy b ilan A b d isam at k ap tarr la m in g q a n o tig a ilib, s h a m o ln in g qoMtigMga q istirib, yom gM rning to m c h isig a jo y la b , b u lu tn in g q o ‘yniga solib u c h ira d i; h a r b ir u ch g a n q a rg ‘a sh u n i aytib qagMllaydi, shu b ilan ikki ku n ic h id a u shum li x a b a r y er y uzini ay lan ib , M ak k a tillo g ach a yetib b o ra d i. U y erd a m in g b o sh in in g eski k u sh an d asi N a srid d in b a q iro q K a’bayi sh arifn in g b a la n d to m ig a c h iq ib , arab tilida ay y u h a n n o s to rta d i... U n d a n k o ‘ra oMgani yaxshi em asm i? Z u n n u n bilan birga noyib t o ‘ra n in g uyi o ldidagi p a st- g in a sk am eykaga oM irdilar. — M en h a m e sh itd im , o ta , x u n u k g ap boMibdi, — d e di Z u n n u n . — Y o m o n boMdi b u ish, sh u sab a b d an sen in g y o n in g - ga keldim . Y a q in d a M iry o q u b ak a n g d an xat kelib edi. 267 «B a’zi b ir n o zik ish la m i Z u n n u n b ilan gap lash in g lar, u o ‘zi noyib t o ‘ra n in g bekasiga aytib to ‘g ‘rilaydi», degan ek an . S h u n g a kelib edim . — Jo n im b ila n , ota! M iry o q u b ak a m ay tm asa h am qilib b e ra m a n . B em alol b u y u ra bering. — H a m m a g ap ho k im to ‘ra d a , deydi. H a y ro n m a n . Века bilan g a p la sh g in -c h i, n im a m aslah a t b e ra r ekan. — Siz Eski sh ah a rg a tu sh ib , k e c h g ach a b ir aylanib keling. M en bek a b ilan gap lash ib q o ‘y a m a n . K ech pay ti- d a jav o b in i ay tam a n . S h u n g a q a ra b ish qilasiz. M ingboshi o ‘sh a k u n n i z o ‘rg‘a o ‘tq azd i. N a m o z g a r b o ‘lm asd an tu rib Z u n n u n n in g o ld id a edi. — K atta pul kerak e m ish , — d e d i Z u n n u n b irdaniga. M ingboshi h a m u stid an to g 1 tu sh g a n d a y yengil nafas oldi. — Pul b ilan b itad ig an b o ‘lsa, m ayli. Pul to p ilad i. M in g b o sh in in g yengil nafas o lg an in i k o ‘rib, Z u n n u n h am o c h ila tu sh d i, u n in g k o ‘z larid a b u ru n g i a n d ish a q o l m agan edi. — B ekam iz b u n d a y d edilar: « H o k im t o ‘ra n in g xotini b ilan o ‘zim gap lash ib k o ‘ra m a n , ish q altis, b ir narsa c h iq a d im i, y o ‘q m i — o ld in d a n a y to lm a y m a n . H a r qalay, b ir m ing, b ir yarim m ing pul kerak», deydilar. « 0 ‘zim ga b o ‘lsa, A kbarali q a d rd o n o d a m , ish e p la n a d ig a n b o ‘lsa, key in ch a b ir narsa qilar», deydi. «A m m o, d ey d i, ish ju d a nozik, b ir narsa c h iq a rib b o ‘larm ik in , y o ‘q m ik in — h ay ro n m an » , deydi. «P ulni olib kela b ersin yotib q o lg u n c h a o tib q o lay lik » , d e y d i. « A m m o m e n g a is h o n ib o ‘zi harak atsiz yurm asin » , deydi. — Q u llu q , Z u n n u n , q u llu q senga. Bu ish — tu z a l- m aydiganga o ‘xshaydi. X ayr, m ayli, e r ta -in d in p ulni ep lab olib kelayin. Bir u rin ib k o ‘raylik. C h iq sa -c h iq a r, ch iq m asa o tasin in g g o ‘riga... — Ichk arig a kiraylik, o ta . B itta -y a rim ta c h o y qilay. — Y o ‘q, Z u n n u n , to m o g ‘im d a n h e c h narsa o ‘tm ay d i. M ingboshi Z u n n u n b ilan x ay rla sh m a sd an o q o ‘rn id an tu rib ketdi. U y erdan c h iq ib , o d d iy b ir m ayxonaga kirdi. Bir shisha a ro q n i jin d e k k abob bilan ich ib oldi. S o ‘ngra m iyasi x am ird ay k o ‘p c h ib , o t u stid a qiyshay a-q iy sh ay a o rq a sid a ikki yigiti bilan q ish lo q q a j o ‘nadi... 268 * * * U yd ag ilar a lla q a c h o n y o tgan edilar. D o v d ira g an ch a q o q ilib -y iq ilib Z eb in in g uyiga kirib b o rd i. M iyasi h ec h n arsa an g lam a sd i, sh u n d a y boMsa h a m erta g a yo indinga b ir ish qilib loaqal u c h m ing s o ‘m pu l to p ish g a ja z m q il di. M u n in g u c h u n h e c h q a n d a y ta d b ird a n c h e k in m a y a - ja k edi. — T u r, hay! — d ed i Z ebiga. Z ebi y o tgan jo y id a n tu rib , fo n a rn i b a la n d la td i. — D a stu rx o n n i yoz! Y egulik n arsang b o rm i? — H a , kosada osh bor. — B er b u y o q q a. Z eb i erin in g m ast ekan lig in i b ilsa -d a , u n in g o v o z id a gi b u g ‘ayritab iiy q o ‘rslik va q attiq lik k a h ay ro n boMdi, b o sh in i k o ‘ta rib , unga tik ild i, «o‘zim i. b o shqam i?» d e - gan d ay ... — N im a g a m enga q aray san ? Y o m astm isa n , sin - ta lo q ? — d e d i m ingboshi. Z e b i in d a m a s d a n d a s tu rx o n n i y o y ib , o sh n i q o ‘ydi. — O c h m uni! — M ingboshi y o n id a n b ir sh ish a aroq olib uzatdi. — M en o c h ish n i b ilm a y m a n , — d ed i Z eb i, k o ‘z yoshlari qavog‘iga kelib tizilgan edi. — M en in g x o tin im boMib aro q o c h ish n i bilm ay san - m i? — d ed i m in g b o sh i, xoxolab kuldi. — O brgan! M ana, q a ra b tur! — S h ish a n in g tagiga y o ‘g ‘o n sh a p a lo g ‘i bilan ikki m a rta u rd i, p o ‘kak sac h rab c h iq ib , shiftga tegdi, so ‘n gra u y erd an sac h rab , to k ch ad a g i k atta jo m g a kelib tu sh d i, « jar-r-ra n g » ... etd i jo m . — H a - h a - a ! ..— d e d i m in g b o sh i. — J o m la rin g n i ja ra n g la td im , sintaloq! B ir-b ir k etin ikki piyolani to ‘latib ic h d i, yengi bilan o g ‘zin i artd i. S o ‘ngra b ir piyolani c h o c h q ilib Z ebiga uzatdi: — M a , ich! O d a m b o ‘lasan! — V oy, o ‘la qolay! A roq ic h a m a n m i? Q o ‘ying, g ap ir- m ang! — O d a m boM asan, deym an! 01! O-ol!!! 269 Z ebi orqasiga ch ek ilib yig‘lab y ubordi. — Q o ‘y, m ayli, ic h m asa n g ic h m a , — d e d i m in g b o sh i.— 0 ‘zim icham an! B ir sh ish an i ta m o m qilib, yuvuqsiz q o ‘li b ilan oshga c h a n g soldi. O sh n in g yarm i b arm o q la ri o ra sid a n d a stu r- xonga, k o ‘rp a -to ‘sh ak k a, o ‘zin in g liboslariga to ‘kilardi. Z ebi devorga suyanib bu q o ‘rq in c h kuyovni to m o s h a q i lardi... M ingboshi o g 'z id a t o ‘la o sh bilan: « N e ta y x o n , ay - lanay, y o d im g a tu s h d i-е ...» d eb xirgoyi qildi. O shli o g ‘iz b ilan b o sh lan g an xirgoyi to m o q q a tiq ild i, m ingboshi q alqib ketdi va o g ‘zidagi o sh n i kosaga p u rk a b y an a o sh ga q o ‘l u za td i. Z eb in in g k o ‘ngli ay n id i, shekilli, sekingi- n a tisarila-tisarila dah lizg a ch iq d i. D a h liz d a b ir piyola sovuq suv ich d i. Y uragi ku y g an i b o silm a d i sh ek illi, y an a q u y m o q c h i b o i d i . Suv y o ‘q edi. Bir q a n o ti o c h iq esh ik d an uyga q arad i. M ingboshi y an a b itta sh ish an i o c h ib , piy o lag a t o ‘ld ira y o tg a n e d i... Z eb i ta sh q a rig a ch iq ib , to z a q o r b ilan q o ‘lin i yuvdi, to z a q o m i yuzlariga surk ad i, jin d a k yedi. A n c h a sh am o llab va yengillab k ir g an v aq tid a, m ingboshi d a stu rx o n y o n id a ag ‘n ab uchib q o lgan edi. U n i q o ‘zg ‘a tib o ‘tirm a s d a n , d a stu rx o n n i sekingina y ig ls h tirib o ld i-d a , b ir ch e k k ag a b ir yostiqni tash lad i, ustiga b ir t o ‘sh a k c h a n i y o p in d i, fo n a rn i p astla- d i, shu bilan uyquga yotdi. O ra d a q a n c h a uxlag an d ir, o ‘zi h a m b ilm a y d i, b e s a ra n jo m b ir q ic h q iriq b ila n uyg‘o ndi: — Suv! Suv! — d eb q ich q ira rd i m ingboshi. Z e b i u y q u sira b k e lib , y a n a fo n a rn i b a la n d la td i. U n g a ch a m in g b o sh in in g q o ‘rq in c h ovozi y an a k o ‘tarila tushdi: — S in ta lo q d i qizi, suv, deym an! Suv! Y uragim kuyib k etdi... Y onib ketdi!.. Suv! Suv!!! Z ebi sh o sh ib q o ld i, te z bo rib ch o y n a k d ag i ta b a rru k suvni q o l ig a oldi va — h ec h narsa o ‘ylashga fursat y o ‘q — d a rh o l m ingboshiga u za td i... M ingboshi ch o y n a k d ag i suvni b ir sh im irish d a ta m o m qildi. Z ebi e n d i u n in g tin c h ib uyquga ketish in i k u tard i. Y oniga y u m sh o q b o lish la rd a n ikkitasini q o ‘ydi, ustiga 270 k ich k in ag in a b ir t o ‘sh ak n i y opdi. M ingboshi h a m tin c h ib q o lg an d ay b o ‘ldi. Z eb in in g kipriklari e n d i b ir-b irig a te k k a n d a , m in g b oshi b ird an ig a d a h sh a tli b ir to v u sh ch iq ard i. 0 ‘rn id an tu rib k am arlarin i, to ‘n larin i ap il-ta p il yech ish g a b o sh la di. Z eb i b u tu n bu h a ra k a tla rn i boyagi singari m astlik a sa rlari, d eb o ‘yladi. U n in g k a m a r va to ‘n larin i b ir-b ir o lib , q o z iq q a ildi, ikkalasi u c h u n solin g an jo y n i tu z a t- di — erin i sek in g in a o lib b o rib y o tq izm o q ch i b o ia r d i... M in g b o s h in in g k o ‘z la ri c h a n o g l d a n c h iq ib k e ta b o sh lad i. U e n d i k o ‘ylak larin i yirtib, k o ‘ksini, to m o q - larin i tin ta la y b o sh lad i... B or k u ch i b ilan z o ‘r b erib nafas o lishga tirish ard i. S o ‘ngra b u z u q ovoz bilan z o ‘rg‘a- z o ‘rg ‘a: — B o‘g ‘m a, b o ‘g ‘m a m eni!.. — d eb q ich q ird i. B ir-ik k ita q a d a m bosib, dev o rd ag i jav o n g a suyandi, b ir nafas tin c h q o lg ach , y an a b o ‘g ‘ziga q o ‘l u za tib , e tla - rini c h o ‘zdi. K o‘ksiga m u sh tla d i. U n d a n keyin b ir q o 'li- ni y u q o ri k o ‘ta rib , b oshiga q o ‘ydi. K o ‘z ida ik k i-u ch to m c h i y irik -y irik yosh k o ‘ringan edi. G ‘a lati, yuvosh, m u lo y im , b e o z o r va a y a n c h n a z a r b ilan Z eb ig a q arad i va ikkala q o l i n i q o ‘yib y u b o rib , b o sh in i b ir to m o n g a shilq e tib ta s h la d i-d a , o ‘zi h a m dev o rg a su y k a n a -su y k a n a sek in g in a yerga o ‘tird i, b ir nafas o ‘tirg a n d a n keyin b ir tarafg a qiyshayib, o h istag in a yonginasiga yiqildi va shu b o ‘y ic h a q im irla m ay qo ld i... N afasi ichiga tu sh g an i h o ld a devorga o rq a sin i b erib b u tu n bu fojiani k u za ta y o tg an Z ebi b o ig a n ishni an g la- d im i, y o ‘q m i — h a rh o ld a , qish k u n id a , y u g u rg an ich a k o ‘y lak ch a n tash q arig a ch iq d i va ixtiyorsiz faryod soldi. K u n d o sh lari h a m b irin -b irin uyg‘o n ib c h iq d ila r va m in g b o sh in in g keng ich k arisid a azo n g a yaqin to ‘rt x o tin n in g a z an i bildirgan y i g l ovozi k o la r ild i. U la r o ra s id a o ‘q o tib m o l ja lig a te g iz o lm a g a n P o sh sh a x o n h a m b o rid i. K im b ilad i. m in g b o sh in in g o li m ig a y ig la y d im i u ju v o n , yo M iry o q u b n in g b evafo- ligiga, yo b o im a s a h a y f ketgan kuchalaga... 271 X I X K u n d o sh lik o rq a sid a y uz b ergan bu jin o y a t z a m o n - ning nozikligi o rq a sid a olovga ta sh lan g a n jiz z a d e k boMdi. K ich k in ag in a uyezd sh a h rin in g k ich k in a va to r m iyali am ald o rla ri — ham m asi ask a rd a n yetishgan « az am at- lar» — kelish m ag an b ir taso d ifn in g to ‘rt c h a q ag a a rz im a - g an bu q u rb o n in i z a m o n n in g z o ‘r q a h ra m o n i darajasiga k o btarib y u b o rd ilar. S hu b ilan u la r yangi fa th etilgan o ‘lkada va y angigina b o 'y su n g a n «vahshiy» xalq o rasida ju d a yaxshi va ziyrak siyosat yurgizib, o ‘sh a xalq o ra sid a n sh u n d ay eslik va tad b irlik , to j-u taxtga n isb atan sh u n d ay sodiq va astoydil m a ’m u r y etish tirg an lik la rin i o ‘zlarid an y u q o ri a m a ld o rla rg a k o ‘rsa tm o q istard ilar. B ularn in g sh u n c h a y illa r z o ‘r b erib z o ‘rg ‘a - z o ‘rg ‘a y etish tirg an ziyrak d avlat o d a m la rin i m u n a q a o so n g in a (k u c h a la b i lan!) oN dirib k eta bersalar, o 'lk a d a tu tilg an siy o satn in g va ham u siyosatni am alg a o sh iru v c h ila rn in g b ir chaq alik o b r o ‘si q o la d im i? A y n iq sa y erli x alq o ‘rta sid a ? S iyosatning obro^sizligi n im a d em ak ? Id o ra usulining o b ro ‘sizligi em asm i? H in d isto n g a q o 's h n i va darvoza b o ig a n b ir m u stam lak ad ag i siyosatga to ‘kis-tugal o b ro ‘ t a ’m in etilg an b o ii s h i kerak. Y o ‘qsa n a tija y o m o n . Q o ‘rqinch!!! M an a sh u v a h im a va ta sh v ish la r b ilan liq t o i i b T o sh k cn tg a to m o n q a n o t q o q q a n d e p e sh a la r (rasm iy teleg ram m a lar) v o q ea n in g u c h in c h i k u n id a T o sh k e n td a n O i k a harb iy su d in in g sayyor h a y ’atin i u ch irib keldi. S o‘ro q n in g o ‘zi esa su d n in g yetib k elish id an h am tez o i d i . « M u n d ay sh o sh ilin c h sud u ru sh m a y d o n la rid a b o im a s a , b o sh q a jo y d a b o iis h ig a aq lim yetm aydi!» d eb pich in g qilib g apirdi tilm o ch ... Bu o d a m eskidan beri su d la rd a ishlab, m u tta h a m lik - ka g u v o h n o m a olgan q a d rd o n tu lk ilard an em as, neg ad ir c h e td a n , xolis kishilar o ra sid a n ch a q irilg a n edi. U ni sh a- h a r o d a m la ri, ayniqsa, yerli xalq kam tan iy d i. N ih o y a ti, p o c h ta d a ishlovchi ( o ‘zi yerli x alq d an yetishib qolgan!) pastro q b ir m a 'm u r... A m m o z a k u n c h i... Z a k u n c h i — b o sh q a odam ! Bu 272 o d a m , y o ‘q, bu zot T u rk isto n oN kasining qaysi b ir olis jo y id a (Z a k a sp iy d a e m a sm ik a n ? ) d a v la t x az in a sin in g k o ‘p g in a p u lin i yeb q o ‘ygan askariy b ir t o ‘ra. A gar h aq iq iy q o n u n la rg a am al q ilin g a n d a , un i yo o tish , yo u m rlik surgun q ilish sh art edi. F a q a t u o ‘zi ju d a issiq m a m la k a td a yashasa h a m , b o sh id a q a lin -q a lin so y ab o n - lari b o r e k a n , u la r o ‘z kish ilarin i b u tu n la y kuydirib ta sh - lashga y o ‘l q o ‘y m ag an la r. U la m in g so y alarid a bu zot askariy ru tb a la rid a n g in a ajrab, kissasi k o ‘p h a m q o q la n - m a sd a n , oN kaning u c h e k k a sid a n bu ehek k asig a «sur gun» boMib, o ‘z istagi bilan «surgun» boNib kelgan va m u n d a ... xususiy z a k u n c h ilik kasbiga kirishgan. D avlatni ald ab o ‘rin latg an kishi b o sh q a la m i ald ab 0 ‘rin la to lm a y - d im i? T ajrib a — z o ‘r, d avlat — o ‘zi! Bu o d a m n in g c h o ‘p q a tla ri ju d a k o ‘p. 0 ‘z - o ‘zini h u rm a tla y b ilgan h ech b ir za k u n c h i to m o n id a n o lin m a y d irg a n h a m m a « g u m o n - lik ishlar»ni sh u kishi o la d i va k o ‘p in c h a y u tib ch iq ad i. X ullas, m u stam la k a o ‘lk asin in g n o d o n yerlilari o ra sid a uyezd m iqyosiga y arash a ish k o ‘rad ig an k ich k in ag in a b ir P le v ak o 1. M ah a lliy terg o v c h in in g «tergov p rotokoli» b ilan h a r biy sud p ro k u ro rin in g ay b lash q o g ‘o z i z a k u n c h in in g q o ‘liga to p sh irilg a n v a q td a , u b o sh q a k a tta b ir ishni olish to ‘g ‘risida o ‘ziga o ‘x shagan b ir kishi b ila n gaplashib o ‘tirg an edi. K im e k a n u — «o‘ziga o 'x sh a g an » kishi? S h a h a rd a b o ‘lsin, u y ez d d a b o ‘lsin, un i ta n im a g a n o d a m y o ‘q, o ‘zi y erlilard an . Yerli xalq u n i — «O brezqora» deb atay d i. 0 ‘rta b o ‘yli, q o p q o ra ta n li arv o h , q o tm a b ir kishi... Bu za k u n ch i — ru sla rd a n c h iq q a n «advokat» b o ‘lsa, O b re z q o ra — y erli x a lq la rd a n c h iq q a n « ad vokat»... Q aysi b ir sud m ajlisida «yolg‘o n guvoh»ga h o jat k o ‘rilsa, O b re z q o ra tayyor. U n in g bu xislati h am h a m m aga o tn in g q ash q asid ay m a ’lu m . K a tta -k a tta q o zilar, bo y lar, o b ro ‘lik o d a m la r sh u O b re z q o ra b ilan olishib... yer b ilan yakson boMishgan! M u n i h a m h a m m a biladi. S h u u c h u n h a m m a q o ‘rq a d i... «Bu O b re z q o ra «bosm a»2 1 R u s iy a d a in q ilo b d a n b u r u n d o n g i c h iq q a n a d v o k a t. 2 B o s m a c h ilik , b a n d itlik . 10 - 4 8 3 0 2 7 3 q ilis h d a n h a m to y m ay d i!» d e b g a p iris h a d i s h a h a r o d am lari. S h u n d a y az iz b ir c h o ‘p q a t «xizm at haqi» besh m ing s o ‘m larga y etib b o ra d ig a n b ir «ish» to p ib kelib, shu t o ‘g ‘rid a q a y m o q la sh ib o ‘tirg a n d a , a lla q a n d a y harb iy su d n in g befoyda ishiga vaq t s a r f qilish — za k u n ch ig a a n c h a o g ‘ir keldi. K elgan q o g ‘o zlarg a u stid a n g in a b ir k o ‘z yugurtirib o ld i-d a , b ir ch e k k ag a tash lab q o ‘ydi. U la r o ‘z m u n d a rija la rid a zik r etilgan shaxslar singari, to s o ‘roq k u n ig ach a , y o ‘q la n m a sd a n va esga o lin m a sd a n ta s h lan d iq h o ld a q olib k etd ilar. S o ‘ro q k u n ig ach a za k u n ch i ularn i x o tirlab q o ‘yishga h a m fursat to p o lm a d i. K ich k in a s h a h a rn in g k ic h k in a P le v ak o sid a ik k ita g in a q o g ‘o z n i k o ‘rib ch iq ish g a fursat to p ilm a y d im i? V okzal q arsh isid a- gi k o lc h a d a b ir salq in tak y a b o r, u n i e rta d a n -k e c h g a c h a s h u n d a o ‘tirib , O b re zq o ra b ila n q im o r o ‘y n ay d i, d e y d i lar. D e m a k , fu rsa ti e m a s, h a fsa la si b o ‘lm a g a n . A rziydigan ish b o ‘lsa, hafsala h a m to p ila rd i-k u y a . S o ‘ro q kuni e rta b ilan haligi ikki « y etim ch a» n i to p ib o ld i va n o n u s h ta c h o g ‘ida a lla n e c h u k b ir ixlossizlik b ilan tezg in a k o ‘rib c h iq d i. Bu ish shu q a d a r tez bajarildiki, n o n u s h ta d astu rx o n ig a za k u n ch i kelib o ‘tirm a s d a n b u ru n roq quyilgan b ir stak an ch o y ikkala q o g ‘o z o ‘qib c h iq ilg a n d a n keyin h a m so v u n ib y e tm a g a n e d i, shu u c h u n u n in g so v u n ish in i y an a b ir o z k u tish g a t o ‘g ‘ri k e l di. Ikkala q o g ‘o z n in g m a z m u n i h a m , z a k u n c h ig a x uddi g o ‘d a k la r falsafasidek tu y u ld i. Q o g ‘o z la m i o ‘qib tu rib h a m d a u la rn i o ‘q ib b o ‘lg a n id a n k e y in a d v o k a tn in g c h o ‘ziq yuzlariga b ir kulgi yoyildi, u n in g m o sh b irin c h m o ‘ylovlarini ikki to m o n g a k erib y u b o rg an b u kulish d a c h in a k a m o ta n in g b o la d a n kulganiga o ‘x sh ag an b ir narsa boridi... A m m o p ro to k o lg a sovuq q a ra sh d a fa q at z a k u n c h in i- gin a ayblash m u m k in . Y ozuv m ash in asi b o ‘lm ag an te r- govchi m ah k a m a sin in g m irzasi b e c h o ra p ro to k o ln i ju d a z o ‘r d iq q a t va hafsala b ila n k o ‘c h irg a n . O ri ro st, yerli x alq n in g n o m la rin i y o zish d a u h a m ch a la sav o d b o la la r n in g ishini q ilad i, y a ’ni «A kbarali» d eg an s o ‘zni b ir jo y d a «U m arali» , yan a b ir jo y d a A m ir o ‘g ‘li», y a n a b ir jo y - 274 d a « Q a m b a r vali» d eb y u b o ra d i... Z o ta n , b u n in g n im a ah a m iy a ti h a m b o r? T il k elm agan narsaga q a la m q an d ay kelsin? «Akbar» boMdi n im a , « Q a m b a r•> b o ‘ldi n im a — b a rib ir e m asm i? Bir sa rtn in g nom i! In s o f q ilish kerak: p ro to k o l n ih o y a td a ch iro y lik xat b ilan yozilgan. Q o g 'o z b e tid a xuddi p o e z d n in g izlari- d ay te p -te k is ketadi. H a m m a d a n h a m «d» va «b» harf- larin i k o ‘ring! H a y ro n qolasiz! Q a y erd a «d» u c h ra sa , q u y ru g ‘i c h a p g a q a y rilg a n ; q a y e rd a «b» u c h ra s a , quyrugN o 'n g g a qayrilgan. Ikkovining h a m quyrugN b a - la n d d a ; ikkovining h a m quyrugM k u lch a b o ‘lgan ilo n - d ay b u ra lib -b u ra lib yotadi! P ro to k o l em as, tom osha! T om osha!.. U n d a m a n a bu n a rsa la r bor: B o‘lib o ‘tg an v o q ea, oM dirilganning kim ligi, uning R usiya davlatiga sa d o q a t b ilan qilgan k o ‘p yillik x izm at- la ri, id o ra ish la rid a k o T sa tg a n ziyrakligi va ustaligi batafsil b ay o n q ilin a d i; oN diruvchi ay o ln in g kim ligi esa b ir n e c h a o g ‘iz s o ‘z b ilan aytib o ‘tilad i. G u v o h la r (m in g b o sh in in g u c h x o tin i) b ir o g ‘izd an o ‘zlarin in g ara la sh m a - g an lik larin i so ‘zlab , « Z e b in isax o n d a n b o sh q a h e c h kim q ilm aydi», deydilar. X olis ta riq a sid a so ‘ralgan q o ‘n i- q o ‘s h n ila r b u n d a y d e y d ila r: « M in g b o sh in in g b o sh q a x o tin la ri k o ‘n ib q o lgan ed ilar; Z eb in isax o n b o ‘lsa a n c h a g a c h a m in g b o sh in i xafa qilib, x o tin boMgusi kelm ay, o ‘zin i kasallikka solib yurdi. S o lnggi v a q tla rd a m ingboshi b ilan u m r qilishga k o ‘n g an d e k b o ‘lib ed i; b ir n e c h a kun yaxshigina y ash ad ilar. Bu keyingi m u o m ila la r, bizn in g fik rim izch a , k o ‘z b o ‘yash u c h u n q ilingan b o ‘lsa kerak. E n d i b ilsa k , q iz oM g u m in g g ‘a ra z i b o s h q a e k a n » . M in g b o sh in in g ik k in ch i xotini P o sh sh ax o n o ‘sh a vo- q e a d a n b ir ku n b u ru n sh am o l o ld irib q o ‘yib, n o to b y o t g an ek an ; tergovni u n in g y o tgan y erida o ‘tk azishga m aj- b u riy at koT ilgan. A y b d o rn in g o ‘ziga b erilg an savollar va u n in g javoblari sh u n d a y z o ‘r p ro to k o ld a h a m m a d a n o z jo y o lad i. S hu q a d a r o z k i, m irz a n in g q a la m u c h in i siyohga b o tirib o ‘tirishiga arzim ay d i. T ergovchi b e c h o ra sh u n g a h am u m r s a r f q ilg a n -d a , s h o ‘rlik! 2 7 5 B o r-y o ‘g ‘i ikkita savol, ikkita jav o b . S avollar k alta- k alta, ja v o b u n d a n h a m kalta: — M ingboshiga suvni kim berd i? — M en berdim . — D e m a k , m in g b o sh in i oM dirgan — siz? — Y o‘q... «Ayblash q o g ‘ozi» esa p ro to k o ld a n b ir y u tim , y a ’ni shu q a d a r kalta! U n d a , p ro to k o ld ag i m a 'lu m o tn in g x u - losasi: m in g b o sh in in g ziyrakligi va tadb irk o rlig ig a old k a lta -k a lta , lekin ku ch lik va h ay b atlik iboralar. S o ‘ngra talab: « F alo n ch i falon m o d d a b ilan falon ja z o g a m u s- tah iq d ir» . Xullas: q o n hidi!. Sud m ajlisiga yarim so at q o lg a n d a , za k u n c h i keldi. Sud b o ‘lad ig an b in o n in g b o q c h a sid a tik k a tu rib a y b d o r bilan gap lash d i. Bu gap lash u v h a m k altag in a savol-javob- d an ibo rat b o ‘ldi. Bu d a F a sav o llarn in g ad a d i ikkidan beshga chiqdi: — M ingboshiga suvni kim berdi? — M en berdim . — Suv ch o y n a k d a ek a n ; ch o y n a k kim niki edi? — M eniki edi. — Ic h id a q an d a y suv borligini bilarm id in g iz? — B ilardim . — C h o y n ak d ag i suv zah arlik ek an ; d e m a k , eringizga z a h a rn i siz bergansiz? — C h o y n a k d a z a h a r borligini b ilm a d im . E rim n i m en o ‘ld irg an im y o ‘q... Z a k u n c h i yelkasini q o q ib , yiroqlashdi. V o q ean in g yuz b erg an ig a b ir n e c h a k u n g in a b o ‘ldi. Bu t o kg bridagi d o v ru g ‘ hali sh ah a rg a eshitilgani y o kq. B itta-y arim ta sh a h a r o d am lari esh itg an boN salar ham Z eb in in g o ta -o n a s i bu g ap lard an b ex a b ar boM salar kerak. U la r hali qizlariga m ingboshi d o d h o d a n avlod tilab, esh o n b o b o n in g tab arru k n afaslarid an y an a ta b a rru k suv h o zirlab q o ‘yg an d ilar... Ju m a n i o ‘tk azib , c h o ln in g o ‘zi b ir borib h a m kelar... U m id kattadir! B asharti u lar bilgan b o ‘lsalar h am , za k u n ch i solish yoki b ir jo y g a arz qilib bosh urish n i na ch o l biladi va n a kam pir! G a p n in g k altasi, u la r « o ‘rus m a h k a m a la rig a b o rib , b ir n arsa 276 ch iq aro lm a y d ila r» . J u d a ch id a m a y ketsa, R azzoq soTi t o kp p a - to ‘g lri e sh o n b o b o n in g yonlarig a b o ra d i; o ‘zini k o ‘tarib u rib yig‘laydi... Shu! Z ebi b o ‘lsa, o ‘sh a z a h a rla n ish h o d isasid an b eri d o im karaxt b ir h o ld a boMardi; u n in g m iyasi b ird an falajga yoM iqqan kabi edi. U b u tu n b ir s o ‘ro q , terg o v , konvoy, sud va z a k u n c h ila rg a ajib b ir loqaydlik bilan — xuddi jo n siz o d a m d a y q arar; n im a la r d ey ish n i, o ‘zin i n ech ik m u d o fa a q ilish n i, n im a d eb g ap q ay tarish n i o ‘ylam asidi. U n in g m iyasida, m iyasin in g h am allaqaysi olis b ir b u r- ch a g id a xira va tu m a n li b ir fikr; u fikr sh u n c h a olisda va x ira k i, u n in g n im a lig in i a n g la y o lm a y d i b e c h o ra ... M iyasini tu g u m la b ju d a z o ‘r b ergan v a q td a u tu m a n li fikr m a n a bu k ep atag a kirg an d ay b o ‘ladi: «M en o ‘ldirganim y o ‘q... Bu a n iq ... M en i q o ‘yib y u b o ra d ila r... Y a n a o ‘sha y erg a q a y ta m a n m i? .. N im a k eragi b o r... O y im -c h i? O y im n in g y o niga q a y ta m a n ... E rim o ‘lib q o ld i, d ay m a n ... Y ig‘laym an...» Sud m ajlisi b o ‘lad ig an keng z a ld a sh a m o lla r uchib o ‘y n ard i. Q a to r -q a to r ch izilg an V ena kursilari haftalik u y q u larid a n hali h am u y o n m ag an edilar. E ng oldingi q a to rd a h o k im , n oyib, g a rn iz o n boshlig i, p olitsiya b o sh - lig‘i, p o p ; u c h in c h i q ato rd ag i eng c h e k k a kursid a o p p o q va z o ‘r sallali c h o l — jo m e m a c h itn in g in g ich k a ovozli im o m i o ‘tira rd i. Bir to m o n d a — z a k u n c h i, b ir to m o n - da — tilm o c h ; b o sh q a h ec h kim y o ‘q. Z eb i ikki k o n v o y n in g y a la n g ‘o ch qilich i o ‘rtasida zalga kirib keldi; u stid a q o ra b a rq u t p aran ji, q o ra c h im m a t, o y o g ‘ida q o ra am irk o n m ah si-k av ish bilan sud q arshisiga kelib to ‘xtadi. Bu o m o n siz su d d an va bu y altirag an y alan g ‘o ch q ilic h la rd a n k o ‘ra u n in g o ‘sha q o ra qiyofasi q o ‘rq in c h edi: o ‘rta asrlardagi Ispaniya inkvizitsiya m ah k a m a la rin in g q o ra aboli va sirli kar- d in a lla rig a o ‘x s h a rd i... P o p q a ra d i, b o sh in i c h a y - q ad i; d o m la q a ra d i, «asta furullo» o ‘qib, soq o lin i sil- kitdi. S ud raisi, n ih o y at, tilm o c h g a yuzlandi: — A ytingiz, ay b d o r yuzini o ch sin . T ilm o c h bu b u y ru q n i Z eb ig a tu sh u n tirib berdi. 2 7 7 — V oy, o ‘la qolay! S h u n c h a n o m a h ra m n in g o ld id a y u z im n i o c h a m a n m i? U n d a n k o ‘ra o ‘lg an im yaxshi em asm i? Bu s o ‘z ta rjim a qilib b erilg ach , p astd ag ilarn in g h a m - m asi deyarlik, sud h a y ’a tid a n b ir n e c h a kishi yengilgina kulib o ldilar. U la rd a n ikki kishi ayrildi: b irin ch isi — ni- h o y a td a sem iz va y o ‘g ‘o n gavdali g a rn iz o n b o sh lig ‘i; bu o d a m , to v u q n in g q aq a g ‘lashiga yaqin b ir to v u sh bilan ovozi b o ric h a va b ird an ig a q a h q a h soldi. H a m m a u n g a to m o n o ‘girildi. S ud raisi c h in q iro q c h a ld i. G a rn iz o n b o sh lig ‘i yonidagi ro ‘m o lc h a sin i olib, y u z -k o ‘zlarin i a rta b o sh la d i... Ikkin ch isi — im o m d o m la ; bu kishi o ‘zlari- n in g ingichka — h u sh tak singari o vozlari b ila n , ixtiyorsiz « m asha-ollo!..» d eb y u b o rd ilar. H a m m a u kishiga to m o n evrilgach, q ip -q iz a rib va h a m ... q o ‘rqib b o sh larin i quyi soldilar. — Siz bu ayolga tu sh u n tirib aytingiz; yuzini o ch m asa b o ‘lm aydi. S u d n in g qoidasi shu. P aran ji o stid a ay b d o r- d a n b o sh q a k ishining h o z ir b o ‘lishiga y o ‘l q o ‘ym aslik u c h u n biz u n in g yuzini o ch tirish g a m ajburm iz. A ytingiz, q arsh ilik d an foyda y o ‘q! Z ebi xuddi o ‘y in d a sherigiga a c h c h iq q ilgan bolad ay teskari burilib oldi. U in d a m a y tu rg an lig id an sud raisi y an a s o ‘z oldi: — Y axshilab tu sh u n tirin g iz , y u zin i o c h m a sa , sud m ajlisini o lib b o ro lm ay m an . — O lib b o rm a sa m ayliga... — d ed i Z ebi. — B ilganini qilsin! T ilm o c h o ‘zi kulib, q ip -q iz a rib tu rib , ta rjim a qildi. S ud raisi ov o zin i k o ‘ta ra tushdi: — H a rb iy su d m a sx a ra m i b u k ish ig a? A y tin g iz, yaxshilik b ilan o ch sin lar. B o‘lm asa k u c h b ilan o c h ti- ram iz! — V oy, s h o ‘rim! S h u n c h a e rk a k o ‘tirsa-ya! 0 ‘lganim m ing m a rta yaxshiroq! S o ‘n gra ovozini p a s a ^ irib ro q tirkadi: — O ta m n in g p irid ay k a p -k a tta sallalik d o m la o ‘tirib - d ilar. Q a n d ay y u zim b ila n q aray m an ?.. 278 S u d raisi e n d i bu safar m u lo y im gapirdi: — A ytingiz, sud to m o n g a q a ra b , do m lag a orq asin i o ‘girib tursin! Z ebi y an a in d a m a d i. D o m la o ‘tirg;m jo y id a n b ir oz k o ‘ta rila tushib: — H e c h q isi y o ‘q , qizim ! — d ed i. — M e n q a ra m a y - m an! — M a n a b u la r-c h i? — d e d i Z ebi. S ud h a y ’atini k o ‘rsatdi. E ndi b u safar d o m la o ‘m id a n tu rib tilm o c h g a y u z la n di: — E sh o n i m irzo! M en g a ijozat berilsa, sh u ayolga ik ki o g ‘iz n a sih a t qilsam . — M a rh a m a t, taqsir! D o m la Z eb in in g y o niga bo rib , n a sih atg a boshladi. Z eb i, b o rg a n sari susayib b o ‘lsa -d a , d o m la n in g h a r b ir so ‘ziga jav o b q a y ta ra rd i. O x ird a , d o m la o ‘z d in d o sh - lari o ‘rtasid a m a sh h u r b o ‘lgan b ir e 'tiq o d m asalasini o ch d i: — K o fir b ilan itn in g farqi y o ‘q. Itd a n q o ch m ay siz m i? S h u n d a y b o ‘lsa, k o fird a n h a m q o c h m a sa n g iz b o ‘ladi. Bu joiz. D o m la sh u n d a y jo y d a bu xil g a p la rn i g a p irish d a n j u d a q o ‘rqadi. S h u n in g u c h u n b o sh d a b o sh q a s o ‘z la r bilan Z eb ig a ta ’sir qilishga u rin d i. U u rin ish la rd a n te z ro q b ir n atija c h iq m a g a n d a n keyin m ajlis a h lin i m a h ta l qilib q o ‘ym aslik u c h u n b u m asalan i o c h ish g a m a jb u r b o ‘ldi. M ajbur!.. S h u u c h u n s o ‘ngi so ‘zlarn i ju d a past ovoz bilan ay tg an edi. Z ebi unadi: — B o ‘lm asa, siz o ‘zingiz n a riro q q a b o rib o ‘tiring! — X o ‘p , q izim , x o ‘p, — d ed i d o m la . T o ‘rt-b e sh q a - to r o rq a g a b o rib o ‘tirdi. H a m m a n in g k o ‘zi d o m la d a e k a n , Z ebi c h im m a tin i y u z id a n o ld i va sudga to m o n evrilgan h o ld a b ir q o ‘lini y an a yuziga p a rd a qildi. — M a n a , q ila qol s o ‘ro g ‘ingni! H o z ir b o ‘lg an lar o ‘rtasid a «bu so d d a m u su lm o n q izi- 279 ni uyaltirm aslik u ch u n » k o ‘zin i b o sh q a to m o n g a bu rib o ‘tirg a n la r b ilan birga ikki k o ‘zin i u n d a n u zm ag a n va al- la n im a la r d eb o ‘z ich a s o ‘zla n ib , lab larin i te z - te z q im ir- latg an lar h a m b o r edi... A y b d o rn in g kim ligi s u ris h tirilg a c h , su d d a rh o l o ‘rn id a n tu rib , a y b n o m a n i o ‘qidi. U n d a n keyin yan a kalta sav o l-jav o b lar ketdi. Bu d a f a u larn in g ad a d i o rta tushdi: — A y b n o m an i esh itd in g iz m i? — H a... — M ingboshi suvni o ‘zi s o ‘radim i? — H a , o ‘zi so ‘radi... — M astm id i? — K o ‘p aro q ichib edi. — S uvni kim b erdi? — M en b erd im . — C h o y n a k d a m id i? — H a... — M a n a bu c h o y n a k m i? — H a... — K im n in g ch o y n a g i bu? — M eniki. — S iznikim i? — H a , m en ik i. — Ic h id a q a n d a y suv borlig in i b ilarm id in g iz? — B ilardim . — Q a n a q a suvidi? — Irim suvidi. — K im ga q ilin g a n irim . — M enga... — N im a u c h u n irim q ild irard in g iz? — F a rz a n d b o ‘lsin, d eb ... P astd a o ‘tirg a n la m in g d o m la d a n b o sh q a la ri, s o ‘ngra su d h a y ’a tid a n b ir-ik k i k ish i, z a k u n c h i va tilm o c h yengilgina kulib q o ‘ydilar. — N eg a u suvni m ingboshiga berd in g iz? — J u d a ta s h n a b o ‘lib s o ‘ra g an e d i, sh u n d o q q in a to k c h a d a n olib uzatd im . 280 — C h o y n a k d a z a h a r b orligini bilarm id in g iz? Z eb i kuldi. — Q iziq ek a n san ( o ‘rusni sizlab boM m aydi), m en q a y e rd a n bilay? — D e m a k , erin g izn i o ‘zingiz oM dirdingiz? Z ebi q a ttiq ro q va c h o ‘zib ro q ja v o b berdi: — Y o ‘- o ‘- q L 0 ‘lib m a n m i o ‘z erim n i o ‘ldirib. U n in g b u s o ‘nggi ja v o b id a n q iz b o la n in g o ‘z o ‘rto g ‘iga o ‘zin i o q la b g ap ira d ig an so d d a g aplaridagi g u n o h siz o h a n g b o rid i: V oy, o ‘la q o lin g , m e n sh u n a q a d erm id im ?» Z eb i sud raisin in g b o la em asligini q a n d a y bilsin? Shu y e rd a o ‘tirg an sh u n c h a e rk a k n in g o y d ay ravshan b ir n arsan i an g lam a slik larin i q ay d a n bilsin? « 0 ‘ru s-m u su l- m o n b o ‘lib sh u n c h a o d a m o ‘tirib d i, axir. M ingboshini oM dirgan Z ebi em asligini h am m asi biladi. Bilib turib y an a q ay tala b s o ‘ray berg an i qiziq! Y o o ‘sm o q ch ilab s o ‘rarm ikin?» S ud raisi g a p irm o q c h i boMib o ‘m id a n tu rg an v aqtda Z ebi — «A na, s o ‘ro q ta m o m boMdi. E ndi u y im n i q a n d o q q ilib to p ib b o ra m a n ?» d eb o ‘yladi. — 0 ‘tirin g , — d e d i sud raisi Z ebiga S ek in g in a va e h tiy o t b ila n g in a oMirdi. S ud raisi s o ‘z oldi; — V oqea sh u q a d a r o c h iq , m asala shu q a d a r rav sh an - ki, m e n in g c h a , m ajlisni d avom ettirish g a h a m h o jat y o ‘q. A y b d o r o ‘zi h a r b ir savolga b ergan javobi b ilan jin o y a tin i iq ro r qildi. S h u n d a y boM gach, biz h u k m c h iq a rish u c h u n ich k arig a kira b ersak , d ey m an . S ud m ajlisda faqat aybdorga berilgan savollar, s o ‘ngra tergov p ro to k o li b ilan h u k m n o m a n in g eng kerak jo y lari ta rjim a q ilin ar; b o sh q a s o ‘z la r o ‘ru sc h a ketard i. Shu u c h u n til b ilm a g an Z ebi oMirgan jo y id a g ap irg an to ‘ra - n ing y uz h a ra k a tla rin i to m o sh a qila bosh lad i. S ud raisi p ro k u ro rg a qaradi: — Siz n im a deysiz, zo ti m u h ta ra m ? P ro k u ro r o ‘rn id a n tu rib , ikki qoMini stolga q o ‘y d i-d a , yarim en g a sh ib tu rib , dedi: 281 — M en bu taklifga q arsh i e m a sm a n . A lb a tta , m en in g bu m asala d a b o sh q a m u lo h a z a la rim bor. M en u ru sh vaq- tin in g n o z ik p a y tla rid a b o ‘lgan b u o ‘ld irish g a o d d iy o ‘ldirish kabi q aray o lm ay m an . 0 ‘ldirilgan o d a m R usiya davlatiga va p o d sh o g a sad o q a ti b ilan tan ilg an o d a m edi. U n i «yosh sart» m axfiylari, ay n iq sa, u la rn in g d u sh m a n i- m iz b o ‘lgan T u rk iy a b ilan fikran b o g ‘lan ish g an u n su rlari y o m o n k o ‘rard ilar. M e n bu «sodda» va «guvohsiz» sart a y o lin in g sh u n d a y u n su rla r qoMida o ‘y in c h o q b o ‘lm a- g a n id a n a m in e m a sm a n ... Biz sart xalqiga a lla n e c h u k b eparvolik b ila n q a ra b o ‘rg an g an m iz; q o ‘yday «yuvosh ular!» d ey m iz. A lb a tta , u la rn in g m a m la k a tla rin i q o n t o ‘kib o lg an fo tih la r sifatida bu q a ra sh im iz b ir nav to ‘g ‘ri h am b o ‘la biladi. F aq at bizga e n d i b u n o to ‘g ‘ri q arash n i tash lash kerak! T urk iy ad ag i 1908-yil in q ilo b i, o ‘z im iz d a - gi sh u m lik — b esh in c h i yil to ‘p o lo n i, E ro n d a g i s o ‘nggi m ash ru tiy at h arak atlari sa rtla m in g k o ‘zin i o c h a y o tir... Z o h ird a rus m a d an iy a tig a yop ish ib kelgan O v ro ‘p a q i- yofali ja d id la r, aksari k u la r yuzli yosh sav d o g arlard an ib o rat b o ‘lgan «yosh sart» k adrlari — im p eriy ag a qarshi tish q ay rash d a T urk iy a ittih o d c h ila rid a n q o lish m a y la r... D u ru st, sart x alq in in g k o ‘p chiligi m u a z z a m d av latim izg a, sevim li p o d sh o h im iz g a so d iq ... Eslik, tajrib a k o ‘rgan k a t- ta sav d o g a rlar; q is h lo q n in g o b r o ‘li b o y la ri; a y n iq sa , u la m o toifasi «yosh sa rt» la m in g n u fu z in i qirq ish u c h u n z o ‘r b e rm o q d a la r; b u la rn i b ila m a n . L e k in h a d d a n tash q ari e h tiy o t b ila n , sergaklik b ilan ish o lib b o rm asa k , b ir ku n em as, b ir ku n haligi k o ‘p ch ilik n in g «yosh sartlar» b a y ro g ‘i o stid a b o sh k o ‘ta ris h i ju d a m u m k in n arsa. 0 ‘zingiz bilasiz, d e k a b ristla r xuruji c h o g id a d avlat va d av latc h ilik k a, p o d sh o va V a ta n g a q arsh i b o ‘lgan u n su rla r b u y u k P y o trn in g u lu g ‘ sh a h rid a b irg in a m ay d o n n i z o ‘rg‘a to ‘lg‘azgan edilar; 1906-yilda o ‘sh a xilda bo g ‘o - vot m a y d o n la rin in g s o n i-sa n o g ‘i b o ‘lm ad i. H o lb u k i, biz y aq in d ag in a e sh o n to ‘p o lo n i b o ‘lib o ‘tg a n jo y d a n u n c h a o lisd a e m a sm iz ... U v a q td a m u h ta ra m m u tta fiq im iz A ngliya biz b ilan tegishgan b o ‘lsa, e n d i d u sh m a n im iz G e rm a n iy a va u n in g q o ‘g ‘irc h o g ‘i b o ig a n T u rk iy a biz 282 b ila n u n a q a h azillash ib o ‘tirm ay d i. M u n i bilish kerak! K e ch ag in a b o ‘lib o ‘tg a n to g ‘ v o q ealari, Q u m a riq h o d i- salari n a z a rim iz d a n q o c h m a sin , taqsirlar! M a n a sh u n u q ta la rd a n q a ra b , m e n b u «soddadil», «yuvosh» va «gunohsiz» sart qiziga eng oliy ja z o talab qil- m o q c h i b o ‘lam an . M o d o m ik i, m asala o ‘zi bu q a d a r ravshan va ay b d o rn in g o ‘zi o ‘z o g ‘zi bilan iq ro r qilib tu rib d i, m ayli, m u z o k a ra o c h ib o ‘tirm a sa k h a m b o ‘ladi. M en o ‘z fikrim ni m u h ta ra m sud h a y 'a tig a arz qilib, m asala n in g b u to m o n ig a h a m d iq q a t q ilin m o g ‘ini so ‘ray- m an. Z a k u n c h i, su d ra isin in g m u ro ja a tin i k u tm a sd a n o q o ‘m id a n tu rg a n edi: — M en h a m so ‘z ay tish d an voz k echam an! — ded i u, y an a d a rh o l joyiga o ‘tirdi. S ud h a y ’a ti o ‘m id a n tu rib , ich k arig a chekildi. «A na, — d eb o ‘yladi Z e b i, — o ‘zim aytgan. H a m m a g ap oyday ra v sh an ... E ndi u y im n i to p ib k e ta la rm ik in - m an?» C h o ra k so at o ‘tm a sd a n , h u k m n o m a n i esh ittird ilar. U n d a b u ish n in g aso san siyosiy b ir ra n g d an xoli em asli- gi iq ro r q ilin m o q b ilan birga, bu so ‘ro q q a t o ‘g lrid a n - t o ‘g ‘ri aloqasi b o ‘lm ag an lig i, ishning u jih a tin i alo h id a te k s h irib , lo z im k o ‘rilg a n i ta q d ird a , q a y ta d a n ish q o ‘zg ‘a tm o q tegishli m a h k a m a la rn in g vazifasi ekanligi; e n d i bu o ‘ldirish hodisasi to ‘g ‘risiga k elg an d a , m asala n in g ju d a a n iq a n g la sh ilg a n lig i, a y b d o rn in g o ‘zi to m o n id a n n e c h a m a rta la r iq ro r q ilin g a n i, sh u u c h u n g u voh jalb ig a va m u zo k arag a lozim k o ‘rilm aganligi ayti- ladi. U n d a n keyin: «A ybdorning q ilgan g u n o h i o g ‘ir b o ‘lib, hozirgi u ru sh v aq tid a va n o zik s h a ro itla r ich id a d avlat o d am ig a qasd qilgani u c h u n falon m o d d a la r b o ‘y ich a oliy ja z o g a h u k m q ilish kerak b o ‘lsada, bovujud 0 ‘lka h arb iy su d in in g sayyor h a y ’ati ay b d o rn in g m adan iy atsiz yerli xalq ayoli e k a n in i, o ‘zin in g y osh va tu rm u sh d a tajribasizligini va h a m h a m m a g u n o h la rin i n o m u s b ilan iq ro r q ilib b o ‘yniga o lg an in i n a z a rd a tu tib , fa lo n , falon 283 m o d d a la r b o ‘y ich a yetti yil surgunga h u k m qildi. Bu hukm u stid an tegishli jo y larg a shik o y at q ilish m u m k in » , deyiladi. T ilm o c h h u k m n o m a n i to ‘rt o g ‘izgina q ilib esh ittird i: — A y b d o r Z eb in isa R azzo q so ‘fi qizi H arb iy su d n in g hukm i bilan y etti yil S ib ir q ilindingiz. N o ro z i b o ‘lib ariza b ersan g iz m u m k in . H u k m n o m a o ‘q ilib b ita r-b itm a s , z a ld a g ila r c h iq a b oshlagan edilar. 0 ‘qilib ta m o m boM gach, sud raisining ish o rati b ila n , qilich y a la n g ‘o ch lag a n k o n v o y lar yan a boyagi tax litd a Z eb in i olib ch iq ib ketishdi. S h u n d a n keyin sud h a y 'a ti h am c h iq ib ketdi. Z a ld a faqat tilm o c h , z a k u n c h i; u n d a n keyin n im a u c h u n o ‘z in in g bu yerga c h a q irilg a n in i b ilm a g a n im o m d o m la q o lg a n e d i. T ilm o c h d o m la im o m n in g y o niga keldi: — T aq sir, siz jin d a k sa b r qiling. M en h o z ir k elam a n , u n d a n keyin gaplasham iz. D o m la yuragini qoNiga o lib , rangi o ‘ch g a n , lablari b ir o z q altirag a n i h o ld a... sud zalid a qoldi. Z a k u n c h i tilm o c h n i olib tash q arig a — Z eb in in g y o niga c h iq d i, Z ebi c h im m a t o stid a h o ‘n g u r - h o ‘n g u r yig ‘la m o q d a edi. Z a k u n c h i s o ‘radi: — N im a deysiz? A riza yozib b eray m i? Z ebi x o ‘rsingan ovoz b ilan yig‘lab tu rib , u z u q -u z u q jav o b qildi. — K im ga? — Y uqoriga. — U n d a ... n im a boN adi? — N im a boN aridi: e h tim o l, y a n a so ‘roq b o ‘ladi; ishni q ay tad a n k o ‘radilar. — K im ... k o ‘radi? S h u la r... k o ‘radim i? — B oshqa sud k o ‘radi. — B aribir... o p -o c h iq tu rg an n arsan i... b u la r tu sh u n - m ay d i-y u , u la r tu sh u n a rm id i? — A riza yozib beraym i? — Q o ‘yaqol!.. M en u c h u n ... o vora b o ‘lib o ‘tirm a... Z a k u n c h i k u lu m sirab tilm o c h g a q a ra d i, u yelkasini 284 q o q d i. Z a k u n c h i b o q c h a d arv o zasid an ch iq ib ketm ak u c h u n o ‘sha to m o n g a q a ra b yurdi. — H a y , s h o s h m a , — d e d i Z e b i. — S h a h a rd a ... S h a h a rd a ... o ta -o n a m ... b o r... k o ‘rsa ta im ik in ? — A vaxtaga o lib b o rg a n d a n keyin k o ‘rsatadi. Z a k u n c h i d arv o zag a q a ra b ketdi. T ilm o c h u bilan xayrlash g ach , y a n a d o m la n in g y o niga kirdi. — E sh o n i m irza , — d e d i d o m la im o m un i b e sa ra n - jo m lik bilan q arsh i o lib , — m en i n im ag a c h a q irg a n e k a n - lar? T ilm o c h kuldi: — S izni, ta q sir, sud sadri ch a q irtirg an edi. B asharti q asa m b erish lozim b o ‘lib qo lsa, m u su lm o n shariatiga m uvofiq qasam b erish u c h u n . — Q asam b e rm a d ila r-k u ? — L ozim boM m adi, taqsir. Ayol o ‘zi iqror... D o m la a n g la y o lm a d i, sh e k illi, m irz a n in g s o ‘nggi s o ‘zin i savol sh ak lid a qaytardi: — O lzi iqror?! T ilm o c h y an a kuldi: — H a , o ‘zi iq ro r... E sh itm a d in g iz m i? — O lzi iq ro r em as, in k o r q ild i, sh ek illi-k u ? — D a m in g iz n i c h iq a rm a n g , taqsir. B u n o zik m asala... — H a , a lb a tta , a lb atta... — E n d i, taq sir, sud raisining sizd an iltim osi bor: o ‘zingiz esh itd in g iz , bu ayol R azzoq so ‘fi d eg an o d a m - n in g qizi, o ‘z eriga z a h a r berg an . Eri xizm ati singgan m in g b o sh ilard an ek an . P ro k u ro r o tib o id ir ils in , degan e d i, sud qabul q ilm a sd a n , y etti yilga Sibirga kesdi. E rtaga ju m a d a n keyin m a c h itd a ikki o g ‘iz g ap irib q o ‘ysangiz, dedilar. — N im a t o ‘g ‘rid a, m irza? — Y a’ni oq p o d sh o n in g sodiq o d am larig a kim q o ‘l k o ‘ta rsa , o q ib ati m a n a sh u n d a y b o ‘lad i, d eg an m az- m u n d a ... — X o ‘p, e sh o n m irza , x o ‘p. A lb atta, a y ta m a n , a lb a t ta. E ndi m en g a ruxsatm ikin? D o m la n in g bu savolida xuddi g u n o h qilgan o d a m n in g 285 o c h iq bezovtaligi sezilardi: « M en i q am am a sm ik in ?» d e - gand ay ... T ilm o c h m u n i payqadi shekilli, q u ru q va sovuq jav o b berdi: — B ora bering. D o m la , m a k ta b id a n «ozod» b o ‘lgan eski m a k ta b b o - lalari singari, o ‘zini eshikka urdi va o ‘sh a o n d a k o ‘zdan y o ‘q b o ‘ldi. T ilm o c h kuldi: «im o n y o ‘q taq sirim d a» , d e di o ‘z - o ‘ziga. S o ‘n g ra b itta -b itta q a d a m bosib eshikka to m o n b o ra rk an , ay lan ib orq asig a q arad i; keng zal b o ‘m - b o ‘sh, xuddi y e tim c h a d e k k o ‘rin ad i. S u d d a n s o ‘ng u y o q -b u y o q d a tartib siz q o lib k etg an kursilar, b o z o rc h ila r- ning k arv o n saro y d a b o g ‘lagan o tlari sin g ari, b ir-b irla rig a teskari evrilganlar... K o ‘k yopiqli u z u n stol u stid a sud a ’- z o la rid a n b irin in g k o ‘zo y n ak q u tich asi q olib ketg an ; zal o ‘rtasidagi o g ‘zi o c h iq p e c h d a n o 'tin n in g ch a rsilla b y o n - gani eshitiladi. T ilm o c h y an a o ld in g a yurd i va b o sh in i ch a y q ay - chayqay. — B ezobraziye, b ezo b raziy e!1 — d eb so ‘zlandi. XX J u m a n a m o z id a n so ‘ng tash q arid a g i ja m o a t duv eta o ‘m id a n tu rd i va fo tih an i k u tm a sd a n , o ‘z ishiga ketdi. A yvondagilar ham u larga q o ‘shildilar. U n d a -m u n d a yak- k a-y arim k ish ilarn in g b o ‘y n ilarin i quyi egib-egib, fo ti h an i kutg an lik lari k o T ilard i. N a m o z d u o si, u n d a n so ‘ng « duoyi xolis» o ‘tg a c h , ay v o n b ila n ta s h q a ri to m o n b o ‘sh ad i; x o n a q o ic h id a n h a m y o ‘ta la -y o ‘ta la b ir n ec h a kishi ch iq ib ketdi. U la r h a m ch iq ib b itg a c h , im o m tu rib , so ‘z bosh lad i. U m u m a n , ja m o a t o ld id a g ap irish n i sev- m aydigan o ‘z in in g im o m lik vazifasiga h a m ju d a rasm iy ravishda qaray d ig an ; u y idan jo m e g a kelib, jo m e d a n uyi- ga q a y tg u n c h a sa lo m -a lik d a n b o sh q ag a o g ‘iz o c h m a y d i- g a n , o n d a - s o n d a y an g i k e lin c h a k d a y m u lo y im va yu m sh o q y o ‘ta lib q o ‘y ad ig an , in g ich k a ovozli d o m la 1 S h a r m a n d a lik , s h a r m a n d a lik . 286 im o m b ir n e c h a o g ‘iz s o ‘z qilib, sud raisining iltim osini ra sm a n o ‘rniga q o ‘ydi va q aytib joyiga o ‘tird i. S h u n d a n k e y in x o n a q o d a g ila r a s ta - s e k in c h iq a b o s h la d ila r. H a m m a c h iq ib boM gandan s o ‘ng, b ir-ik k i m a rta in g ich ka y o ‘talib d o m la h a m o ‘m id a n tu rd i va eshikka to m o n yurdi. X o n a q o ic h i yarim q o ro n g ‘i edi. E sh ik o ld id a q o ro n g ‘ilik d an b ird an ig a b ir ovoz keldi: — T aq sir, arzim b o r ed i... S o ‘ylovchisi q o ro n g ‘id a q olib k o ‘zga k o ‘rin m ag a n - ligi u c h u n d o m la bu k u tilm ag a n s h a rp a d a n c h o ‘chib tushdi: — A stagT urullo! — d ed i d o m la sho sh ilib va orqasiga tisarilib , q o ‘lini k o ‘ksiga olib bordi. Q o ro n g ‘idagi o d a m y o riq q a c h iq ib k elib , s o ‘zid a d av o m qildi: — K e ch irin g , taq sir. A kbarali m in g b o sh in i qaysi x o ti- ni o ‘ldiribdi? — Q a n a q a o d am siz? A w a l b ir y o ‘ta lib , з Ь а ф а q ilsan - giz b o ‘lm ay d im i? H ay v o n ekansiz-ku! — K e ch irin g , ta q sir, b ilm a b m a n . — B ilm ab m a n ... Q a c h o n g a c h a bilm aysizlar, axir? — K e ch irin g , taq sir, ayb m e n d a . A kbarali m in g b o sh in in g to ‘r tta x o tin i bor. B itta x o tin i m e n in g ojizam b o ‘ladi. S h u n g a so T o v d im , taqsir. D o m la o ‘zin i t o ‘x tatd i va b itta -b itta bosib u o d a m n in g y o n ig a keldi, «е aftin g qursin!» d eg an m a ’n o d a u o d a m g a q arad i. S o ‘ngra dedi: — N o m in i u n u tib m a n ... Q o ra p a ra n jisi b o rid i... V allohi a ’la m , o tasin in g n o m i... b ir narsaki soT i... ha, R azz o q soT i... R azz o q s o ‘fi... S o T m in g n o m in i b ir n e c h a m a rta ta k ro rla b , x o n aq o esh ig id an ch iq d i. R a z z o q s o ‘fi esa rangi o ‘c h g a n va q alti- ragan h o ld a esh ik k a su y a n g a n ic h a qoldi. N ih o y a t, o ‘ziga kelib, m a c h itd a n c h iq q a c h , uyiga h a m x a b a r b e rm a sd a n , o ‘tk in c h i b ir aravaga y arim s o ‘m b erib , q ish lo q q a j o ‘n ad i. U y e rd a H a k im jo n d a n b o sh q a h ec h k im y o ‘q edi. H a k im jo n b o ‘lgan voq ean i an g latd i va Z eb in in g terg o v c h ila r va d o k to rla r kelgan k u n n in g 287 o ‘zid ay o q sh ah a rg a olib ketilganligini s o ‘zladi. S ud h u k - m id an H a k im jo n h a m b e x a b a r edi. — N im a q ila m a n e n d i m en ? — d eb so ‘radi s o ‘fi. U n in g o v o zid a ojizlik va a la m z a d a lik d a n kelgan b ir q altirash b o rid i. 0 ‘lgudek a y a n c h q a ltira sh ... H ak im jo n soT iga tikildi. B urungi so T id a n , y a q in d a g in a kelib b ir h afta y otib ketgan so T id an a sa r y o lq. U n in g ran g i, m a c h itn in g jay d ari sh a m id e k , sap sa riq ... g o 'y o k asaldan y aq in d ag in a b osh k o ‘targ a n . F a q a t H a k im jo n sipolikni qoMdan b erm a y , o g ‘ir va keskin jav o b qildi: — N im a q ilard in g iz? U y er, bu yerga arz qilib k o ‘ring. Bu n o zik z a m o n d a arz q ilish d a n b iro n natija c h iq a rm ik in ? N e v la y -d a. B ir su d n in g h u k m in i y u q o - riroq b ir sud b u za o la d i-k u -y a . Z a m o n n o zik , ish nozik; sh u n d a n q o ‘rqam an! S o T m in g u n d a n keyingi s o ‘zi H a k im jo n n i b u tu n la y sh o sh irib q o ‘ydi: — 0 ‘rusga h a m qiyin, — ded i soT i. — U n d a y usta a m a ld o rn i en d i C h in - M o c h in d a n to p ib k elm asa , bu y u rtla rd a to p ilm as... H a k im jo n , h ay ro n b o ‘lg a n id a n , q o 'lin i yoqasiga olib bord i va «soTi g a p ira y o tirm i, yo b o sh q am i?» d eg a n d ay qilib, y an a so T in in g yuziga tik ild i. D a rh a q iq a t, soT ining o ‘rnida u n in g k o ‘lagasi yo arv o h i singari b ir n a rsa k o ‘ri- n ard i. H a k im jo n bu d a f ’a soT iga a c h in g a n b o ‘lsa-d a, jav o b b e rish d a o ‘sh a sipolik yoMini b u zm ad i. — O d a m tay in boMgan. In d in g a kelib m an sab ig a o ‘tirad i. — 0 ‘rusga o d a m q a h a t em as e k a n b o ‘lm asa, — dedi y an a soTi. S h u n d a n k e y in g in a , H a k im jo n , so T in in g n im a la r g ap ira y o tg an id an o ‘zi b e x a b a r boN ganini pay q ad i. S oT i dav o m etdi: — K im u kishi? M a n a bu savol H a k im jo n n i y an a sh o sh irib q o ‘ydi. « R o st a y td im i b u o d a m y o m e n i m a y m u n q ilib o ‘y n atad im i?» d eb o ‘yladi u, sh u sab a b d an q o ‘rsroq va je rk ib ro q ja v o b berdi. 288 — Siz tanim aysiz! Z u n n u n b o y degan! O ld in N oyib to ‘ra n in g x iz m a tid a b o 'lg a n kishi! — T ad b irlik e k a n b o ‘lm asa, — ded i y a n a soTi. H a k im jo n soT iga e n d i o c h iq b ir jirk a n ish bilan q arad i. S oT i esa yig‘iga o ‘x shagan b ir kulim sirash b i lan u n d a n k o bzini olm asd i. Y osh >igit c h id a y o lm a d i, s h e k illi, te z - te z b o sib ic h k a ri e sh ik o ld ig a b o rib q ich q ird i: — F azilatxon! M e h m o n g a d a stu rx o n chiqaringlar! Ic h k a rid a n ja v o b b o i i s h i n i k u tm a s d a n , h a q o ra t k o lrgan kishiday, ta p p a -ta p p a bosib k o ‘c h a g a ch iq ib k et di. F azilat ic h k a rid a n b ir m is to v o q d a n o n b ilan m ayiz k o ‘ta rib c h iq q a n d a , ta sh q a rid a na H a k im jo n b o rid i va na s o ‘fi! * * * S o T m in g arz qilib b o ra d ig a n b ird a n -b ir m ah k am asi y an a e sh o n b o b o n in g x o n aq o lari edi. D a stu rx o n n i k u t m a sd a n d a rh o l y o ‘lga c h iq d i va yarim y o ‘lni arava b i lan b o sib , t o ‘p p a - to ‘g ‘ri x o n aq o g a b o rd i. E sh o n y o bq edi. « T o ‘yga k etdi», ded ilar. K utib o ‘tirdi va o ‘yga to l- di: «E sh o n b o b o n im a qilsin? U kishi za k u n c h i ed i- m iki, ariz a b itib bersa? 0 ‘rus tilin i b ilarm id ik i, a m a l- d o rla r, s u d la r b ilan ch iq ish sa? B ash arti, zak u n ch ig a, a m a ld o rg a , sudga b o rilad ig an b o ‘lsa, h am m asig a pul kerak, m o ‘m a y -m o ‘m a y pul kerak, m e n d a u n a q a pul y o ‘q. Z e b in in g o rq a sid a e n d i q o i g a pul tu sh a rm ik in , d eb u m id q ilard im ; e n d ig in a kaftim q ic h ish a b o sh la g an ed i. Bu h o d isa k aftim n in g q ic h ig ‘ini v a q tid a n il- gari bosib q o ‘ydi... E sh o n b o b o x o tiija m , b ir c h a q a h a m b erm a y d ila r. U kish i, a lb a tta , b e ra m a n d e sa la r-k u , q o ‘llarid an keladi; h a r qalay k a tta z a k u n c h in in g ish tah asin i q o n d irad ig a n d u n y o lari b o r. F a q a t n e c h o ra k i, u kishi b erib o ‘rg a n m a - g a n la r, o lib o ‘rg an g an lar; « 0 ‘rgangan k o ‘ngul o ‘rtansa q o ‘ym as», deydi. U kishini berishga o ‘rgatish qiyin! U 289 kishi sh u n c h a badav lat b o ‘lib tu rib , esh ik d an g ad o y k ir- sa, q o ‘liga q aray d i, «nazri y o ‘q m ikin?» deb. Bu xab arn i q izn in g s h o ‘rlik o n asig a esh ittirish kerak hali! M en in g k o ‘nglim to sh -m e tin ! F a q a t o n a n in g yolg‘iz bolasiga b o ‘lgan m eh ri sh u n d a y k u ch lik n arsak i, u n d a q a to sh -m e tin la rg a q arshi o ‘z to s h -m e tin in i irg‘itad i; balki b ir irg‘itish d a p a rc h a -p a rc h a qilib tash lay d i... Y o‘q , bu k ec h a uyga borib b o ‘lm as. Bu k ec h an i shu y e rd a tu n a y - m an . E shon b o b o m g a arz qilib, m aslah a t so ‘ra y m a n . Bir narsa d e r, axir... U n d a y d esa m , ikki k u n d a n beri uyga q a y tg a n im y o ‘q. U y d a n « ju m ag a b o ra m a n » , d eb c h iq q a n m a n . K a m p ir n im a o ‘ylaydi? H aligi sh u m xabar q u lo g lg a kirg u n d ay b o ‘lsa, tu rg a n jo y id a q o tib q o lm ay - dim i? Y o ‘q, borib k o ‘nglini k o ‘ta ra y ... Y o‘q! H a r n im a b o ‘lsa h a m , e sh o n b o b o m kelsinlar. B ir o g ‘iz aytib o ‘tay, n im a d e r ekanlar». N ih o y a t, e s h o n b o b o k e ld ila r. K a y flari c h o g ‘, n a s h ’alari b a la n d , o v o zlarid a allaq a n d ay b ir s h o ‘xlik bor. «T o‘y d a q im iz ich g an g a o ‘x sh ay d ilar, — d eb o ‘yladi s o ‘fi. — K o ‘p ichsa, u h a m o d a m n i ay n i- ta rm ish . Q ish d a q im iz n im a q ila d i? H a y ro n m a n ... X ayr, o ‘zlari biladilar». E sh o n b u v o q ea n i eshitgan ed i; lekin u n g a o ‘z m uridi R azzo q so T in in g aralash g an in i bilm asidi. S o ‘fi k o ‘zlarida m arv arid d o n a la rid a y y irik -y irik y o sh la r k o T in g a n i h o ld a , b ilg an ich a aytib berd i. P ir kulib tu rib (kulib turib!) esh itd i. Bu n a s h ’a lik k u lish , b u kayfi c h o g ‘lik , b u o v o zd a g i s h o ‘xlik h e c h n a ri-b e ri b o ‘lm a d i. S o T i v o q e a n in g eng q o ‘rq u n c h jo y larin i aytib b erg an v aq tid a h a m esh o n n in g y u z -k o ‘zlarid a h a m o n o ‘sh a s h o ‘x va o ‘y n o q kulish jil- v alan ard i. «M en to sh g a g a p ira y o tib m a n , shek illin » , degan o ‘yni o ‘ylab o ld i soTi: o rq a sid a n d arro v istig T o r aytdi... S o ‘zini b itirg ach , S o ‘fi esh o n n in g o g ‘ziga tik ild i va «m u - b o ra k » s o ‘z la rig a m u n ta z ir b o ‘lib q o ld i. E sh o n n in g sh o ‘xligi y an a o rta tu sh g an edi. X o n a q o k u y la rin in g en g s h o ‘x in i o lib , b o s h in i to ‘lg‘a y - to ‘lg‘ay, b u tu n vujudi b ilan silk in a -silk in a kuyla- di: 290 F o n iy d u n y o b e -e sh k u n d ir, b e -e s h k u n d ir, h o -o v , S o T ilik a h d i-in sin d u r, a h d in sin d u r, h o -o v . B illur q a d a - a h la r b irla m a y sungil, s o q e -e , X o n a q o q a r o - o tu n d u r, q a r o - o tu n d u r , h o -o v ... S o T in in g k o ‘zlari olayib ketdi; b u — m u rid n in g piri- ga b irin c h i m a rta k o ‘z o laytirishi edi. — T aq sir, b iro n m aslah a t... — M aslah at? — d e d i e sh o n , xoxolab kuldi. — O d am o l d i r g a n b o la n in g o tasig a q a n d a y m a sla h a t boN adi, soT i? B olasining yoniga n im a u c h u n o tasin i j o ‘n atm ay d i b u a h m o q о ‘rus? A d o lat b o rm i kofirda?! S o T in in g tan larig a b ird an ig a o ‘t tu ta sh g a n d a y b o ‘ldi. B u tu n v u ju d i q iz ig a n ta n d ir d a y to b ig a k e lg a n ed i. Q o il a r i ixtiyorsiz b ala n d g a k o ‘ta rik ii, m u sh tla ri o ‘z- o ‘z ic h a tu g u m la n d i... Bu m u sh t p ir r in g b oshiga tu sh - m o q c h i edi. F a q a t q arsh id ag i kim ? Fir! Eshon! E shon! E sh onbobo! Y o ‘q , u n g a q o ‘l k o ‘ta rib b o ‘lm aydi! Y a n a b ir o n d a soTi suvday suyuldi, q o rd a y erid i, oriy at oyoqlari b ilan o m o n a t yerni bosib, tash q arig a ch iq d i... U yga bo rib , in d a m a sd a n y o to q q a c h o ‘zildi; k a m p ir- n in g savollariga jav o b b erm a d i. «Y ana fe ’li aynibdi c h o l ning!» d eb o ‘yladi k am p ir. U b e c h o ra hali v o q ea d an xabarsiz edi. E rta b ilan n o n u s h ta c h o g i d a b u tu n b o ig a n voqeani y o tig ‘i b ilan k am p irg a ay tg a n id a n keyin soT i k ec h a p i n n in g b oshiga tu sh m o q u c h u n k o ‘ta rilg a n m u sh tn in g bu k u n o ‘z b oshiga tu sh a y o tg a n in i k o ‘rdi. U m u sh t shu q a d a r d a h s h a tli e d ik i, « k e c h a n in g o ‘z id a o ‘z joyiga tu sh irsa m b o ‘la r ek an » , d eb o ‘yladi soT i, a c h c h ig ld a n m u sh tin i tish la d i. P iy o la d ag i c h o y m y arim q o ld i rib, k o ‘c h a g a c h iq q a n v aq tid a soT i o ‘z - o ‘zini tan iy o lm a y qoldi. O y o q lari xuddi to v u t k o ‘ta rib b o ra y o tg a n m u su l- m o n n in g o y o g ld a y b ir-b irig a tegm asidi. B arm oqlari biri och ilib , biri y u m ila r, ic h id a n kuchli b ir ovoz to l q in i ch iq ib k elib , k o ‘c h a o ‘rta sid a to m o g ‘iga y o p ish a rd i. S alo m b e rg a n la r aliksiz, so T ash g a n la r javobsiz qoldilar. U n in g y a q in id a n o ‘tg a n la r m u tlo q tu rtild ila r, d astu rx o n 291 ko‘targ a n x o tin la r h am m asi d eyarlik q a rg ‘ab o ‘tdilar. « Jin n im i, n im a balo?» d eg an o v o zlar esh itild i, bu o v o zlar soT ining q u lo g ‘iga «K im jin n i? 0 ‘rusm i yo o ‘zlarim i?» degan sh ak ld a borib kirdi. A rav ak ash la rn in g « p o ‘sht, p o ‘sht» d eg a n ovozlari — «о‘1а, o ‘l!» d eg an kabi, t a ’na shaklida esh itild i va x uddi yelkasi o ld id a to ‘xtagan o tn in g k o ‘pikli tu m s h u g ig a q a ra b tu rib , «o‘zlari o ‘lsin, o ‘zlari!» deb so ‘z la n d i, arav ak a sh la r arav alarin i u n in g y o n id an sekingina b u rib o ‘ta r edilar. B ozor o ‘rtasid a b ir nonvoy o b in o n savatini tu td i, soT i ixtiyorsiz q o ‘l u za tib , ikkita n o n n i o ld i, s o ‘n gra b ir nafas o ‘tm a y , n o n n i y an a savatga q o ‘ygach, n o n voyga q a ra b kuldi: «M en o la m a n h a m , b e ra m a n h a m , u kishi fa q at o lish n i biladilar!» d e d i, yan a y o ‘lga tushdi. S h u n d a n keyin y urishini sek in latd i: o g ‘ir-o g ‘ir o ‘y surardi: «X udo, xudo boNib tu rib — h a m o lad i, h a m b erad i, y o ‘q -a , u ilgari jo n b e ra d i, keyin jo n o lad i. Y er, yer boNib tu rib ilgari rizq b erad i, keyin jo n oladi. O lgan b e - radi-da! S en n im a sa n , p irim , sen? X u d o d a n z o ‘rm isan ? Y erdan k u ch lim isa n ? O lasan — b erm a y san . O lasa n — berm aysan...» X o n a q o d a n a m o z d a n keyin «sukut»ga ketib, m u d - rab o ‘tirg an esh o n n i R azzoq so T in in g te lb a h ay q irish - lari uyg‘o tib y ubordi. E shon seskanib ketdi. K o ‘zini o c h ib , u y o q -b u y o q q a q a ra g u n c h a boM m asdan, esh ik d an b a la n d ovoz b ilan s o ‘zla n ib , R azzo q soT i kirib keldi. O g‘zid a n k o ‘pik so ch ib , b o sh larin i jerk ib -je rk ib s o ‘zlanardi: — X udoy x u d o b o ‘lib tu rib a w a l jo n b erad i, u n d a n keyin oladi. S en k im san? X u d o d a n z o 'rm is a n , taqsir? — Bay-bay! T ilin g kesilsin, badbaxt! Kofir! S oT i o ‘sha xilda g a p irg a n ic h a p irn in g boshiga kelib to ‘xtadi. — Y er jo n id a n — ilgari b erad i, keyin oladi. Y erdan ham k u ch lim isa n , taqsir? — N im a boNdi senga, soTi? J in n i boN dingm i? — 0 ‘zlari jin n i, taq sir, o ‘zlari! E shaklari jin n i, itlari!.. 2 9 2 — H ay, kim b o r? B olalar! — d eb q ich q ird i esh o n , o ‘rn id a n tu rib o rq a g a tisarilib: — Q o c h m a , taqsir! H o v u ch in g n i och! M en gadoy b o ‘lsa m h a m x u rju n im n in g ikki k o ‘zi t o ‘la d ir... S e n d a q a la rn i n e c h a yil boqish g a y aray m an ... — Bolalar! — d eb b aq ird i y an a esh o n . 0 ‘zi tisarilib - tisarilib b o rib , x o n a q o n in g b ir b u rc h ig a qisilgan edi. — Q o ‘rq u tm a n g , taq sir, b e c h o ra m uridingizni. M en n im a q ild im sizga? SoTi b ird an ig a yig‘lay bosh lad i. T a sh q a rid a n m u rid la r yugurib kelishdilar. — Q ay d a q o ld in g h a m m a n g ? C h a q ira b erib to m o g ‘im q irildi. O lib c h iq bu jin n in i! Suvga pish! M u rid la r h am m asi soT iga yopishdilar. — T e g m a m enga! — d eb b o ‘kirdi so ‘fi. — M en o krus su d id an q o c h ib q u tilg an kishi b o l a m a n . E sh o n in g n i sog‘ q o ‘y a m a n m i m e n ? A? M u rid la r istig‘fo r ay tib soT ini q a rg ‘adilar. — T ilin g q u rsin , tilin g uzilsin! Download 124.23 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|