24.2. SIFAТ YASOVCHI QO‘SHIMCHALARNING USLUBIY
XUSUSIYAТLARI
Dars maqsadi: sifat yasovchi qo‘shimchalar
sinonimiyasi va ularning
uslubiy xususiyatlari haqida ma’lumot berish.
R e j a:
* Тub va yasama sifatlar.
* Sifat yasovchi qo‘shimchalar sinonimiyasi va
ularning uslubiy xususiyatlari.
Тopshiriq. Quyidagi sifat yasovchi qo‘shimchalarning ma’nodosh-
larini aniqlang. Ular o‘rtasidagi umumiy va o‘ziga xos jihatlarni
ayting. Shirali — ... suvli —...
Sifatlarning tub va yasama bo‘lishidan xabardorsiz. Hech
qanday yasovchi qo‘shimchalarsiz belgi bildiruvchi so‘zlar tub
sifatlar sanaladi. Masalan, go‘zal, hunuk, oq, qora kabi. Yasovchi
qo‘shimchalar yordamida boshqa so‘z turkumlaridan hosil
qilingan sifatlar yasama sifat hisoblanadi. Masalan, suv so‘ziga —
li qo‘shimchasi qo‘shish orqali o‘zak ifodalagan narsaning
mavjudligini, me’yordan ortiqligini (suvli) bildiradi, — siz
qo‘shimchasini qo‘shish orqali esa, aksincha, o‘zak ifodalagan
narsaning yo‘qligi yoki me’yordan kamligini (suvsiz) bildiradi.
Sifat
yasovchi -li qo‘shimchasi
-dor, -kor qo‘shimchalari va
ba-old
qo‘shimchasi bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi, shuning uchun ularni
birining o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin. Masalan,
go‘shtli-go‘shtdor,
gunohli-gunohkor, mazali-bemaza kabi; lekin
doimo ham ularni bir-biri
bilan almashtirish mumkin emas. Masalan,
yurakli, kuchli so‘zlarini
bayurak, yurakdor, yurakkor, kuchdor, bakuch, kuchkor deb bo‘lmaydi.
Sifat yasovchi -
siz qo‘shimchasi
be-,
-no old qo‘shimchalari bilan
sinonimik munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ularni ko‘pincha
birining
o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin. Masalan,
umidsiz, beumid —
noumid;
lekin ularni ham doimo bir-biri bilan almashtirib bo‘lmaydi. Masalan,
aqlsizni beaql deyish mumkin, lekin
noaql deb bo‘lmaydi. Shuningdek,
nomard, noma’lum singari so‘zlardagi
no- old qo‘shimchasini
be- old
qo‘shimchasi va
-siz qo‘shimchasiga almashtirib bo‘lmaydi,
chunki bu
so‘zlar fors-tojik tilidan o‘zbek tiliga tayyor holda o‘tgan. Hozirgi o‘zbek
tilida yasalgan emas.
Shunga ko‘ra sifat yasovchi qo‘shimchalardan o‘rinli foydalanish katta
ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: 
