T. C. MİMar sinan güzel sanatlar üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih anabiLİm dali ortaçAĞ tariHİ programi
II.1.3.7. Mitropolitlere Verilen Yarlıkların Analizi
Download 3.07 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- II.1.3.7.b. Mitropolitlere Verilen Yarlıklar ve Moğolların Hristiyanlara İyi Davranma Meselesi
- II.2. Knezlerin Han’ın Yanına Seyahatleri
- II.2.2. Yarlık Alma Amacıyla Yapılan Seyahatler
|
II.1.3.7. Mitropolitlere Verilen Yarlıkların Analizi II.1.3.7.a Yarlıkların Şekli Yarlıkların en eskisi olan Mengü-Timur’un yarlığı da dahil olmak üzere yukarıda yer verdiğimiz altı yarlıkdan üçü, “Bezsmertnogo Boga Siloyu” (Ebedî Tanrı’nın Gücüyle) cümlesiyle başlamaktadır. Nitekim Moğol diplomasisine ait neredeyse bütün belgeler, “Möngke Tegriynın küçundury” (Ebedî Tanrı’nın Gücüyle) cümlesiyle başlamaktadır. 544 Bu giriş cümlesinden sonra “.... sözüdür” ibaresi yer almaktadır. Bu ibareden yarlığı kimin verdiğini anlamaktayız. Yarlıkların ikisi Altın Orda Devleti tarihinde önemli rol oynayan Mengü-Timur ve Berdibek hanlar tarafından verilmiştir. Yarlık veren bir başka han ise pek tanınmayan Bülek Han’dır. Yarlığın verildiği tarih 1379 olduğuna göre, Bülek Han’ın tanınmaması, hatta adının başka kaynaklarda geçmemesi doğaldır. Zira fetret devrinin yaşandığı o dönemde Altın Orda tahtı çok sık el değiştirmiştir. Diğer üç yarlık ise Canibek Han’ın annesi Taydula’nın farklı mitropolitlere verdiği yarlıklardır. Bu husus bir kez daha Altın Orda’da kadınların önemli rol oynadığını göstermektedir.
Taydula’nın Mitropolit İvan’a verdiği yarlık hariç bütün yarlıklarda “.... sözüdür” ibaresinden sonra yarlığın hitap ettiği meslek sahipleri sıralanmaktadır. Bunların başında askerler, sivil ve mali görevliler, saray görevlileri ve memurlar gelmektedir. Her ne kadar yarlıklarda görevlilerin sırası aynı olma sa da, bütün yarlıklarda genellikle aynı görevlilerin adı geçmektedir. Ardından mitropolit ve bütün din adamlarına verilen imtiyazlar sıralanmaktadır. Yarlıkların bu kısmı, Altın Orda hanlarının Ruslardan topladıkları vergilerle ilgili önemli bilgiler içermektedir. Son olarak da yarlığın kaleme alındığı tarih, yarlığı kaleme alındığı zaman ordanın bulunduğu yer ve yarlığı kaleme alan şahıslar belirtilmektedir. Söz konusu yarlıklar Moğolca ve Türkçe olup, Uygur alfabesiyle kaleme alınmış, günümüze ise ancak bu yarlıkların Rusça çevirisi ulaşmıştır.
544
V. Grigoryev, O Dostovernosti Yarlıkov, Dannıh Hanami Zolotoy Ordı Russkomu Duhovenstvu, s. 58.
138
Davranma Meselesi
Günümüze kadar ulaşan söz konusu altı yarlıktan beşi aynı mahiyettedir. Ancak, Taydula Hatun’un Mitropolit Aleksey’e verdiği 11 Şubat 1354 tarihli yarlık farklılık arz etmektedir. Bu yarlık, Aleksiy’in Konstantinopol’e gittiği takdirde kendisine yolda iyi davranılmasına dair bir belgedir. Diğer altı yarlık ise Rus ruhban sınıfına çeşitli hak ve imtiyazlar tanımakta, onları vergiden muaf tutmakta, mitropolitlere itaatlerinde olan herkesi yargılama ve cezalandırma hakkı vermekte, onlara kilise ve manastır mallarını istedikleri gibi kullanma hakkı tanımaktadır. Yarlıklarda, Tatarlardan Hristiyanlık dinîne saygı göstermeleri istenmektedir. Han’ın bu emirine uyulmamasının cezası, ölüm olduğu yarlıklarda açıkça belirtilmiştir. Rus ruhbanilerine verilen bütün bu imtiyazlar karşısında hanlar ancak kendilerine ve soylarına dua etmelerini istemişlerdir. Bu durum, Müslüman hanların Rus ruhbanlarına neden bu kadar müsamahalı davrandıkları sorusunu akla getirmektedir. Nitekim Altın Orda Devleti yıkıldıktan sonra ruhbanlar Altın Orda devleti dönemindeki imtiyazları arar duruma gelmişlerdir. Nitekim, 1500 yılında Çar İvan Vasilyeviç, kiliseye ait köy ve topraklarına el koymak istediği zaman, Mitropolit Semön bütün Rus ruhbanların adına Altın Orda Devleti döneminde dahi kendilerinden tek bir kuruş vergi alınmadığını ve kendilerine geniş imtiyazlar tanıyan yarlıklar verildiğini belirten bir mektup yazmıştır. 545
Rus yıllıklarında da ruhbanların sayıma tâbi tutulmadıkları ve kendilerine yarlık verildiği kaydedilmiştir. 546
Altın Orda hanlarının başta Rus ruhbanları olmak üzere bütün dinlere karşı bu kadar müsamahalı davranmaları konusunda bugüne kadar birçok görüş ortaya atılmıştır. Tanrı korkusu, diğer dinlere saygı, siyasî hesaplaşmalar, hanların kiliseyi ve dolayısıyla kilisenin etkin olduğu toplumu kendi tarafına çekme isteği bunların
545
V. Grigoryev, O Dostovernosti Yarlıkov, Dannıh Hanami Zolotoy Ordı Russkomu Duhovenstvu, s. 30.
546 PSRL, XII, Lavrentyevskaya Letopisy, s. 496. 139
başlıcalarıdır. 547
Bütün bu görüşlerin yanı sıra bizim görüşümüze göre, Moğolların bütün dinlere müsamahalı davranmalarının nedeni, kendilerinin bir dine ait olmamalarıdır. Nitekim, Çengiz Han kendisi bir dine mensup olmadığından ve boş inancın verdiği korkudan dolayı bütün dinlere karşı eşit ve iyi davranmış ve bu davranışını kendisinden sonraki hükümdarların da benimsemelerini istemiştir.
Diğer taraftan başlangıçta Moğolların Hristiyanlığa diğer dinlere nazaran daha fazla önem verdikleri ileri sürülmektedir. Bunun birkaç nedeni vardır. Moğolların Bağdad’ı yerle bir edip halifeyi öldürmeleri üzerine, 548 özellikle Arap tarihçileri Moğolları İslam düşmanı olarak nitelendirmişlerdir. Ancak, Hülagü’nun halifeye savaşmadan teslim olmasını teklif ettiğini biliyoruz. 549 Tarihçilerin Moğolların Hristiyanlara karşı daha iyi davrandıklarına dair düşünmelerinin bir başka nedeni daha vardır. Çengiz Han öncesi Kerait ve Uygur gibi bazı Türk ve Moğol kabilelerinin bir kısmının Hristiyanlığı kabul etmeleri ve Moğol hanlarının eşleri arasında Hristiyan kadınların sayısının fazla olması ve bunların kendi dindaşlarını himayeleri altına almaya çalışmaları, sanki Moğolların Hristiyanlığa karşı daha iyi davrandıkları izlenimin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Nitekim Altın Orda Devleti’nde hanlarınkiyle aynı yetkiye sahip olan Nogay, Bizans İmparatoru’nun evlilik dışı kızı Euphrosyne ile evli iken, 550 Toktâ Han II. Andronik’in kızı, 551
Özbek Han ise III. Andronik’in kızı ile evliydi. 552
Bütün bu evlilikler siyasî nedenlerden dolayı yapılsa da, hanların eşlerinin Hırtistiyanlığa karşı müsamahalı davranılmasında payları olduğunu söylemek mümkündür.
547 İ. U. Kudovnits, Obşestvenno-Politiçeskaya Mısly Drevney Rusi, Moskova 1960, s. 328. 548 Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2000, s. 38-39; el-‘Ayni, İkdu’l-cumân, I, neşr. Mahmud Muhammed Emîn, Kahire 1987, s. 329; Aknerli Grigor, A. G. Galstyan, Armyanskiye İsyoçniki o Mongolah - İzvleçeniya iz Rukopisey XIII-XIV vekov, İzdatelystvo Vostoçnoy Literaturı Yayınları, Moskova 1962 , s. 28-29; İz Letopisi Sebastatsi, A. G. Galstyan, a.g.e., s. 27; İz Letopisi Stepanosa Episkoposa, A. G. Galstyan, a.g.e., s. 35; İz Letopisi Smbata Sparapeta, A. G. Galstyan, a.g.e., s. 50-51; Vardan, Umumî Tarih, Ermeni Müverrihine Göre Moğollar, Türkçe terc. M. Ed. Dulauer, TM, S. 5, İstanbul 1935, s. 37. 549
Bkz. İz Letopisi Smbata Sparapeta, A. G. Galstyan, a.g.e., s. 50-51. 550
G. Ostrogorskiy, Bizans Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 1981, s. 424; İ. Kamalov, “Altın Orda-Bizans Münasebetleri”, Karadeniz Araştırmaları, S. 4, Çorum 2005, s. 3-21. 551 B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, Leipzig 1943, s. 79. 552 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 202.
140
Moğolların Hristiyanlara karşı iyi davranmaları, Batı’da onların Hristiyan olmak istediklerine dair düşüncelerin ortaya çıkmasına da neden oldu. Bu nedenle Papa ve Batı ülkeleri misyonerlerden oluşan çok sayıda elçilik heyetini Moğolların yanına gönderdi. Ancak, bu heyetlerin hiç biri bir netice elde edememiş, tam tersine hem Altın Orda’da, hem de İlhanlılar’da hanlar çoğunlukla İslamiyet’i seçmişlerdir. Bununla birlikte hanlar İslamiyet’i seçmelerine rağmen, Çengiz Han’ın yasası gereğince bütün dinlere eşit davranmaya devam ettiler. Hiç bir dine mensup olmayan Batu Han, Hristiyan olduğu ileri sürülse de Rubruck’un aksini ıspatladığı Sartak Han 553
ve İslamiyet’i kabul eden Berke Han zamanında 554
Rus mitropolitlerine yarlıklar verilmeye devam edildi. Altın Orda’nın resmî olarak İslamiyet’i kabul etmesini sağlayan Özbek Han, kızkardeşi Konçaka’yı Moskova Knezi Yuriy Daniloviç’a vermiş ve onun vaftiz olmasına karşı çıkmamıştır. 555 Diğer taraftan Canibek Han da Müslüman olmasına rağmen rahatsızlandığı zaman annesi Taydula, mucizevî yardımlarıyla dikkat çeken Mitropolit Aleksiy’den yardım istemiştir. 556
teşekkür mektubu dahi göndermiştir. 557
Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Sonuç olarak Altın Orda hanları hangi dine mensup olurlarsa olsunlar, Çengiz Han’ın geleneklerini devam ettirerek bütün dinlere karşı eşit ve müsamahalı davranmışlardır.
553 Rubruck, Puteşestviye v Vostoçnıye Stranı, İstoriya Mongolov, İzdatelystvo AST Yayınları, Moskova 2005, s. 342. 554
Ötemiş Hacı, Berke Han’ın doğuştan Müslüman olduğunu zikrederek, şöyle devam etmektedir: “Berke doğunca, annesinin ve Müslüman olmayan diğer kadınların sütünü emmemiştir. Bundan dolayı Yoçi, onu büyücü ve sihirbazlara göstertir. Onlar da, “O Müslümandır ve Müslümanlar, Müslüman olmayan kadınların sütlerini emmezler” şeklinde cevap vermişlerdir. Daha sonra Berke için bir Müslüman kadın bulmuşlardır”. (Bkz. Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme,
Yudin, Kazakistan Bilim Akademiyası, Alma-Ata 1992, s. 96.) Aynı bilgileri Cuzcânî de vermektedir. (Bkz. Cuzcânî, Tabakât-ı Nâsirî, neşr. Abdülhayy Hâbîbî, II, Tahrân 1363/1984, s. 149.) Arap tarihçisi el-‘Aynî ise Berke’nin İslâmiyeti kabul etmesini şöyle yazmaktadır: “... (Berke) İslâmlığı Necmeddin Kübra’nın öğrencilerinden Şemseddin el-Baherzî’den kabul etmişti... El-Baherzî Buhârâ’da oturuyordu; Berke Han’a İslâmlığı kabul etmesi için teklifte bulundu. Berke İslâmlığı kabul etti ve gönderdiği bir yarlıkla ona başka alanlarda dilediği şekilde hareket etmek serbestliğini verdi ... Bunun üzerine şeyh ona İslâmığı yaymak görevini verdi.” (Bkz. el-‘Aynî, İkdu’l-cumân, I, s. 90-91; Jean Richard, “Berke Han’ın İslama Girişi ve Altın Orda Hanlığında İslamiyetin Yayılışı”, Çev. Abdulkadir Yuvalı, TK, S. 306, İstanbul 1988, s. 21-23. Ayrıca Altın Orda Devleti’nde İslâm dinî için bkz. D. De Weese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tukles and
555
PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 250; PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 414; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 142. 556
PSRL, VI, Rogojskaya Letopisy, s. 67; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 151. 557
A. P. Grigoryev, Sbornik Hanskih Yarlıkov Russkim Mitropolitam, s. 46. 141
Bu politikalarına karşılık olarak sadece dua istemeleri de bu nedenle açıklanmaktadır. Çünkü onlara göre, bütün dinler eşitti.
Rus knezlerinin Altın Orda hanlarının karargâhı olan Orda’yı ziyaret etme zorunlulukları, Rus knezliklerinin Altın Orda’ya olan bağlılıklarının bir başka önemli göstergesidir. Rus knezleri iki asır boyunca hanların yanına seyahatler yapmışlardır. Rus knezlerinin hanları ziyaretlerini kurultaya katılma, iktidarlarını onaylatarak yarlık alma, iç sorunların çözümünde Han’ın yardımına başvurma gibi nedenlerle gerçekleştirdiklerini söylemek mümkündür.
II.2.1. Kurultay’a Katılma Amacıyla Yapılan Seyahatler Çengiz
Han’ın ordusuna baş eğdikten sonra Rus toprakları Atlantik Okyanus’dan Akdeniz’e kadar yayılan Büyük İmparatorluk sistemine dahil edilmiştir. İmparatorluğun ölçüsünü Moğol kurultayına katılanlar çok açık bir şekilde yansıtmaktadır. Kurultay Moğol hanı, beyleri ve idarî görevlilerin yanı sıra Rus knezleri, Gürcü ve Ermeni kralları, Selçuklu sultanı, Kirman ve Musul atabekleri ve Moğol hâkimiyeti altındaki diğer yabancı hükümdarların katılımı ile gerçekleşmiştir. 558
Bununla birlikte bu tür kurultayların ömrü uzun olmamıştır. Daha Berke Han zamanında Altın Orda, Moğol İmparatorluğu’ndan bağımsız hareket etmeye başlamış ve dolayısıyla bundan sonra Altın Orda’ya bağlı Rus knezleri de Moğol İmparatorluğu’nda düzenlenen kurultaylara katılmamışlardır. Kaynaklarda Altın Orda içerisindeki kurultaylara Rus knezlerinin katılımı ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Ancak kurultaya katılanların ve bu kurultayların amacına bakacak olursak,
558
G. V. Vernadskiy, “Mongolyskoye İgo v Russkoy İstoriyi”, E. Hara-Davan, Rusy Mongolyskaya, s. 273-274. 142
Rus knezlerinin de kurultaylara katıldıklarını tahmin etmek mümkündür. Han, hanın eşleri, hanedan mensubu olan prensesler, Ak Orda ve Gök Orda hanları, han oğulları, tümen beğleri ile bin beğleri, noyanlar, yasa emirleri kurultaya katılanların başında gelmektedir. 559 Kurultaya katılanların farklı bölgelerden bir araya gelmesi zor olduğundan, toplantının nâdiren yapılabildiği, ancak hanların seçimi, büyük muharebelerin yapılması ve önemli devlet meselelerin konuşulması gibi önemli durumlarda toplantı kararının alındığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar kurultaylarda savaş başlatma gibi ciddi kararlar alınsa da, bazen aylarca süren bu kurultaylar zaman zaman bayram havasında geçmiştir. Ermeni tarihçisi Vardan’ın yazdığına göre, bu bayram sırasında tâbi han ve sultanlar büyük hediyeler getirmişlerdir. 560
söz konusu kurultay sırasında Saray’da hazır bulunduklarını söyleyebiliriz.
II.2.2. Yarlık Alma Amacıyla Yapılan Seyahatler
Rus knezlerinin Han’ın sarayını ziyaret etmelerinin en önemli nedeni hiç şüphesiz, kendi iktidarlarını onaylatma isteği olmuştur. Nitekim, Altın Orda’da iktidar değiştiği zaman, daha önce yarlık alan Rus knezleri dahi yeni hanın onayını almak zorundaydılar. Yine Rus knezliklerinde de iktidar değiştiği zaman, knez Han’ın onayını almak zorundaydı. Rus tarihçisi Pohlebkin, Rus kroniklerine dayanarak yaptığı çalışmasında 1242 yılından 1430 yılına kadar, yani 188 yıl içerisinde Rus knezlerinin 70 kez Saray’a seyahat ettiklerini yazmaktadır. 561
Altın Orda Hanı’nın yanına giden ilk Rus knezi, Aleksandr Yaroslaviç olmuştur. 1242 yılında Büyük Knez Yaroslav Vsevolodoviç’in oğlu Aleksandr Yaroslaviç, Batu Han’ı ziyaret etmiştir. Aynı tarihlerde Ryazan Knezi Oleg de
559 Manghol-un Niuça Tobça’an, s. 190-191; M. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 120-123. 560
Müverrih Vardan, “Türk FütuhatıTarihi”, çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, S. 2, İstanbul 1937, s. 237. 561 V. V. Pohlöbkin, “Tatarı i Rusy. 360 Let Otnoşeniy”, Mejdunarodnıye Otnoşeniya Yayınları, Moskova 2001, s. 27. 143
Büyük Moğol İmparatoru’nun yanına başkent Karakurum’a gönderilmiştir. 562
Knezlerin Orda’ya seyahatleri dönemin Rus siyasî tarihinin önemli bir bölümü olduğundan, Rus kronikleri bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir. Kronikler göre, bir Rus knezinin Orda’ya son ziyareti 1434 yılında gerçekleşmiştir. Bu tarihte Kosoy lakablı Knez Vasiliy Yuryeviç, bir ay hüküm sürdükten sonra tahtı Vasiliy Vasilyeviç’e terk etmek zorunda kalmış ve Orda’ya gitmiştir. 563 Yaklaşık iki asır boyunca yapılan seyahatlerin listesi ekler bölümünde yer aldığından, burada hangi tarihte hangi knezin Saray’a seyahat ettiği konusuna yer vermeyerek, knezlerin Han’ın yanındaki durumlarına kısaca değineceğiz.
Knezlerin Han’ın yanına seyahet etmeleri ve Han’ın yanında kalmaları genellikle yıllar sürmüştür. Altın Orda’nın kuruluşunun ilk yıllarında Altın Orda hanları yanlarına gelen Rus knezlerini ayrıca Moğol İmparatorluğu’nun başkenti Karakurum’a da göndermişlerdir. Örneğin Ryazan Knezi Oleg, memleketinden 10 yıl uzak kalmış (1242-1252) ve hayatının bu yıllarını Moğol hanlarının yanında geçirmiştir. 564 Yine Rostov Knezi Gleb Vasilyeviç de Han’ın yanında dört yıl (1253- 1257) kalmış, hatta bu sürede bir Tatar kızı ile evlenmiştir. 565
Altın Orda Hanı’nın yanına seyahatin en az altı ay sürdüğünü göz önünde bulundurursak, Rus knezlerinin uzun süre memleketlerinden uzak kaldıklarını söyleyebiliriz.
Knezlerin Han’ın karargâhındaki durumları ise çok zordu. Rus knezleri Han’ın sarayında Moğol soylularına gösterilen saygıdan mahrum oldukları gibi, knezlerden Moğol geleneklerinin yerine getirilmesi de istenmekteydi. Meselâ, Çernigov Knezi Mikhail Vsevolodoviç’ten iki ateşin ortasından geçmesi, putlara tapması istenmiştir. Knez Mikhail, Batu Han’a, hatta kölelerine dahi tapabileceğini, ancak ölü bir insana tapamayacağını, çünkü Hristiyanlıkta bunun günah olduğunu
562
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 112. Rus knezlerinin Altın Orda Hanı’nın yanına ilk gidişleri hakında bkz. PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 42-43. 563 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 195.
564 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 405; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 117. 565
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 118. 144
bildirmesi üzerine Knez Mikhail idam edilmiştir. 566
Ancak knezler genellikle Moğol ritüellerini yerine getirmişlerdir.
567 içmeliydiler. Bu içkiden nefret eden Ruslar, kımız içmenin Hristiyanlıktan çıkma anlamına geldiğine inanmışlardır. Bazen aylarca, hatta yıllarca hanın yanında kalmak zorunda olan knezlerin buradaki yaşam şartları da iyi değildi. İlk yüz yılda Orda’da 6 Rus knezi rahatsızlanarak ölmüştür. Aynı dönem içerisinde ayrıca hanın emriyle ondan fazla Rus knezi öldürülmüştür. 1246 yılında Orda’da Çernigov Knezi Mikhail Vsevoldoviç, Andrey Mstislaviç, Yaroslav Vsevoldoviç katledilmişlerdir. 568 Carpini, Andrey Mstislaviç’in ölümü ile ilgili ilginç bilgiler vermektedir. Ona göre, Knez Andrey, Batu Han tarafından Moğolların atlarını çalmakla ve bu atları başka yerlerde satmakla suçlanmıştır. Her ne kadar Knez Andrey’in iddia edilen suçu işlediği ispatlanamasa da Knez Andrey idam edilmekten kurtulamamıştır. 569
Sonraki tarihlerde Orda’da knezlerin öldürülmesi siyasî nitelik kazanmıştır. Moskova ile Tver arasındaki Büyük Knezlik için verilen mücadelede Özbek Han’ın Moskova tarafını tutmasına Moskova knezlerinin kışkırtması da eklenince Saray’da birçok Tver knezi katledilmiştir. Örneğin, Tver knezlerinden Mikhail Yaroslaviç (1318),
570 onun oğulları Dmitriy Mikhayloviç (1325) 571 ile Aleksandr Mikhayloviç (1339) 572
ve Aleksandr Mikhayloviç’in oğlu Fedor (1339) 573
hayatlarını Orda’da kaybetmişlerdir. Yine Roman Olygoviç (1270) 574 ve İvan Yaroslaviç (1327) 575 adlı
Ryazan knezlerinin de Orda’da öldürüldüklerini kronikler kaydetmiştir. Rus kronikleri her ne kadar Rus knezlerinin dinî sebeplerden dolayı öldürüldüklerini ileri
566
Carpini, İstoriya Mongolov, İmenuemıh Nami Tatarami, İstoriya Mongolov, s. 246; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 113. 567
Moğollar arasındaki kımızın yeri ve kımızın hazırlanışı için bkz. Carpini, İstoriya Mongolov, İmenuemıh Nami Tatarami, s. 255; Rubruck, Puteşestviye v Vostoçnıye Stranı, İstoriya Mongolov, s. 329-330, 332-333. 568 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, 113-115. 569 Carpini, İstoriya Mongolov, İmenuemıh Nami Tatarami, İstoriya Mongolov, s. 247. 570 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 414. 571 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 417. 572 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 420. 573 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 420. 574 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 123. 575 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 152. 145
sürerek onları din uğruna ölen kahraman olarak göstermeye çalışsalar da, knezlerin idam edilmesi genelde siyasî nitelik taşımıştır. Nitekim, Tver knezleri Saray’da daha çok Moskova-Tver mücadelesi çerçevesinde hanların Moskova’yı desteklemelerinden dolayı katledilmişlerdir. Aynı şeyi Ryazan knezleri için de söylemek mümkün. Sadece knezler değil, refakatlerindeki görevliler ve akrabalar da knezle birlikte idam edilmişlerdir.
Altın Orda’daki karışıklıklar döneminde Han’ın yanına gitmek zorunda kalan Rus knezlerinin durumu ise çok daha zor olmuştur. Altın Orda’daki taht kavgaları yüzünden bazen knezler kimden yarlık alacaklarını şaşırdıkları gibi, kargaşa döneminde ülkede düzen sağlanamadığından dolayı bazen Rus knezleri yollarda soyulmuşlardır. 576 Rus knezleri, Altın Orda hanlarının gönlünü almak ve hanın yarlığı kendilerine vermesini sağlamak için Han’a büyük hediyeler getiriyorlardı. Ancak, bazen getirdikleri hediyeler yeterli olmuyor ve knezler borçlanmak zorunda kalıyorlardı. Ruslar, Altın Orda hanlarına ve ileri gelen Tatar soylularına, hatta Altın Orda’da ticaret yapan Rus tüccarlarına da borçlanmışlardır. Örneğin 1325 yılında Knez Mihail’in oğlu Aleksandr, Orda’dan memleketine alacaklılarla birlikte dönmüştür. 577 Rus tarihçisi V. S. Borzakovskiy, Aleksandr’ın borçlanmasının nedeni olarak kardeşi Dmitriy Mihayloviç’in Orda’da Moskova Knezi Yuriy Daniloviç’i öldürmesine çok kızan Han’ın kızgınlığını azaltmak amacıyla kendisine para vaat etmesini göstermektedir. 578
Yine 1372 yılında Moskova Knezi Dmitriy İvanoviç, Tver Knezi Mihail Aleksandroviç’in Mamay’a olan borçlarından faydalanarak onun borçları karşılığında oğlu İvan’ı 10 bin gümüş rubleye satın almıştır. İvan, babasının borcunu ödeyinceye kadar Moskova’da Mitropolit Aleksey’in yanında kalmıştır. 579
Böylece Moskova Knezi, Tver’le hâkimiyet mücadelesi verdiği bir dönemde rakibine karşı “baskı” aracına da sahip olmuştur. Tver kroniği, Dmitriy İvanoviç’in 1372 yılında
576 M. D. Poluboyarinova, Russkiye Lüdi v Zolotoy Orde, s. 14-15. 577 PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 264. 578 V. S. Borzakovskiy, İstoriya Tverskoğo Knyajestva, S. Petersburg 1876, s. 120. 579 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 166. 146
Orda’dan borçlanarak döndüğünü yazmaktadır. 580
Bu bilginin sadece Tver Kroniği’nde yer aldığını belirtmek gerekir. Konuyla ilgili ayrıntılı açıklamaların olmamasına rağmen, Altın Orda’daki Rus nüfusu üzerine çalışan M. D. Poluboyarinova, Dmitriy İvanoviç’in Rus tüccarlarından borç para almış olabileceğini tahmin etmektedir. 581
Altın Orda’nın birçok şehrinde çok sayıda Rus tüccarı yaşıyordu. Özellikle başkent Saray’daki tüccarların Rus knezlerine birçok kez faizle borç verdikleri bilinmektedir.
Rus knezleri zamanla kendi istekleri ile de Han’ın yanına gitmeye başlamışlardır. Bir başka knezlik ile mücadelede veya yabancı düşmana karşı savaşta Rus knezleri Han’ın desteğini almak için hanların yanına daha sık gitme yoluna başvurmuşlardır. Moskova Knezi’nin iktidarının güçlenmesiyle, Rus knezlerinin Han’ın nezdinde tek temsilcisi olmak isteyen Moskova Knezi diğer knezliklerle yaptığı savaşların neticesinde imzalanan antlaşmalara onların Han’ın yanına gitme hakkı olup olmadığı şartını da eklemiştir. İlk kez böyle bir şart Büyük Knez Vasiliy Dmitriyeviç ile Tver Knezi Mihail Aleksandroviç arasında 1396 yılında imzalanan anlaşmada geçmektedir. 582
Yine 1439, 583
1456 584
ve 1462 585
tarihlerindeki anlaşmalarda da Büyük Knez, Tver knezlerine Orda’ya seyahat etmeye ve Han ile görüşmeye “müsaade etmektedir”. Ancak 1484-1485 yılında Büyük Knez İvan Vasilyeviç ile Tver Knezi Mihail Borisoviç arasında imzalanan anlaşmada Tver Knezi’ne ancak Moskova ile istişare ederek Orda ile irtibat içerisinde olabileceği belirtilmektedir. 586 Böylece Moskova Knezi diğer knezleri Han’ın yanına göndermeyerek ve Han’ın da gönlünü hediyelerle kazanarak daha fazla güçlenmiştir.
580 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 427. 581 M. D. Poluboyarinova, Russkiye v Zolotoy Orde, s. 15-16. 582 “Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Vasiliya Dmitriyeviça s Velikim Knyazem Tverskim Mihailom Aleksandroviçem”, DDG, s. 40-43. 583
“Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Vasiliya Vasilyeviça s Velikim Knyazem Tverskim Borisom Aleksandroviçem”, DDG, s. 105-107. 584 “Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Moskovskoğo Vasiliya Vasilyeviça s Velikim Knyazem Tverskim Borisom Aleksandroviçem”, DDG, s. 186-192. 585
“Dokonçaniye Velikoğo Knyazya İvana Vasilyeviça s Velikim Knyazem Tverskim Mihailom Borisoviçem”, DDG, s. 201-207. 586 “Dokonçaniye Velikoğo Knyazya İvana Vasilyeviça s Velikim Knyazem Tverskim Mihailom Borisoviçem”, DDG, s. 295-301. 147
Yine Rus knezlerinin Altın Orda’daki kargaşalardan faydalanarak rakip hanlardan hükümdarlık yarlığı aldıkları da olmuştur. Nitekim, çalışmamızın ilk bölümlerinde buna dair örnekler vermiştik. 587 Söz konusu kargaşaların da neden olduğu Altın Orda’nın zayıflaması ve Moskova’nın güçlenmesi sürecinde Rus knezlerinin hanın yanına yaptıkları seyahatlerin sayısında azalma görülmektedir. Bu bağlamda Edigey Mirza’nın Knez Vasiliy Dimitriyeviç’e yazdığı mektup ile kendisini uyarması son derece ilgi çekicidir. Edigey, Vasiliy’in knez olmasından sonra Orda’yı ziyaret etmediğini, Şadibek ve Timur-Kutluğ Han’ın yanına knez, boyar, kardeş ve oğlunu göndermediğini, şimdi ise Altın Orda’da Bulat Sultan’ın hüküm sürdüğünü ve Rus knezinin onu da ziyaret etmediğini bildirerek, Vasiliy’e karşı olan kızgınlığını ifade etmiştir. 588 Gerçekten de Edigey’in kızgınlığını ifade etme hakkı vardı. Zira kroniklerden anladığımız kadarıyla Knez Vasiliy en son Orda’da 1393 yılında bulunmuş ve dönemin hanı Toktamış ile görüşmüştür. 589 Diğer
taraftan Edigey’in şikayetinden de artık Altın Orda hanlarının eski güçlerini kaybettiklerini anlıyoruz. Gerçi o tarihten sonra da Ruslar, hanın sarayını ziyaret etmişlerdir. Nitekim, Vasiliy Dmitriyeviç öldükten sonra, 1430’da genç oğlu Vasiliy Vasilyeviç Mehmet Han’ın yanına giderek amcası Yuriy Dimitriyeviç’e karşı destek talebinde bulunmuştur. 590
Download 3.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|