Talim vazirligi

Aholisi va mehnat resurslari 
Aholi soni 1989-2009 yillarda 1211 ming kishidan 1612.3 minggga etgan, yoki shu davrda 
124.1 foiz ga wsgan (O’zbekiston Respublikasi bwyicha bu ko’rsatkich o’rtacha 123.8 foizga 
teng) jami aholi sonining 815.4 ming kishi yoki 48.2 foiz shahar joylarda  yashaydi. Qolgan 
qismi 1200 ga yaqin ovul va qishloqlarga to’g’ri keladi.  
Qoraqalpog’iston Respublikasida  aholi zichligi 1 km
2
 atigi 9.7 kishidan iborat. Tabiiyki, 
bu «o’rtacha» ko’rsatkich Nukus shahri atrofida hamda  intensiv dehqonchilik rivojlangan 
hududlarda ancha yuqori (2-jadvalga qarang).  
Keyingi yillarda aholi joylashuvida janubga nisbatan «siljish» kuzatilmoqda. Bu asosan 
Orol bwyi mintaqasidagi noxush ekologik vaziyat tufayli vujudga kelmoqda. Masalan, Muynoq 
tumanida 1989 yillar 27,4 ming kishi aholi yashagan bo’lsa, 2000 yilda u atigi 1.3 mingga 
ko’paygan, holos.  Vaholanki, Beruniy, Twrtko’l, Amudaryo kabi tumanlarda demografik o’sish 
ancha yuqori bo’lgan.  

 
167
2-jadval 
Qoraqalpog’iston Respublikasi qishloq tumanlarining aholisi (2008 y) 
Har ming kishi 
Tumanlar Maydoni, 
ming kv.km 
Aholisi, 
ming kishi
Zichlik, 
1kv.km 
kishi 
Tug’ili
sh  
O’lim  
Tabiiy 
ko’payis
h 
Amudaryo  
1,02 
139,1 
136,4 
26,7 
5,2 
21,5 
Beruniy  
3,94 
141,3 
35,9 
25,5 
5,3 
20,2 
Bwzatov  
1,98 
19,7 
9,9 
22,8 
5,0 
17,8 
Kegeyli  
0,92 
58,2 
63,3 
23,4 
5,9 
17,5 
Mwynoq  
37,94 
28,7 
0,8 
23,3 
6,9 
16,4 
Nukus
x)
  
0,97 
42,7 
44,0 
24,8 
6,1 
18,7 
Taxtako’pir  
21,12 
44,0 
2,1 
20,6 
6,0 
14,6 
Twrtko’l  
7,47 
152,1 
20,4 
24,1 
5,2 
18,9 
Xwjayli  
2,33 
195,3 
83,8 
25,6 
6,2 
19,4 
Chimboy  
1,43 
89,8 
6,3 
24,7 
6,5 
18,2 
Shumanay  
0,64 
41,3 
64,5 
25,3 
6,1 
19,2 
Ellikqala 5,42 
111,3 
20,5 
27,4 
5,9 
21,5 
Qanliko’l 0,73 38,6 
52,9 
25,7 
6,0 
19,7 
Qorawzak  
5,89 
43,3 
7,4 
20,9 
5,6 
15,3 
Qwng’irot  
74,49 
108,5 
1,5 
24,6 
5,8 
18,8 
Qoraqalpog’iston 
Respublikasi 
166,59 1612.3  9,0  24,1 5,6 18,5 
x)
 Nukus shahar xokimiyatisiz. 
 
Keltirilgan jadvaldan malum bwlishicha, Qoraqalpog’iston Respublikasi aholi joylashuvi 
(zichligi) turli tumanlarda har xil. Masalan, eng yuqori ko’rsatkich Amudaryo tumanlarda 
kuztilsa (136 kishi), uning eng darajasi qwng’irot tumaniga to’g’ri keladi. Ushbu tuman nafaqat 
Qoraqalpog’istonda, balki, O’zbekiston mamlakatlarida eng katta mamuriy birlik hisoblanadi; 
Qwng’irot tumani Qoraqalpog’iston maydonining 46foiz, respublika hududining 16,6 foiz ni 
tashkil qilgan holda bu erda har 1 ming kv. km. ga atigi 1.5 kishi to’g’ri keladi, holos. 
Jadvalda aholining tabiiy harakati to’g’risida ham malumotlar aks ettirilgan. Chunonchi 
QR bwyicha tug’ilish 24,1 va wlim 5,6 promilliga teng. Ushbu demografik jarayonlarda hududiy 
farqlar uncha katta emas: eng yuori tug’ilish koeffitsienti Amudaryo tumanida, wlimning eng 
past darajasi esa, Bwzatovda qayd qilingan (2000 yil yakunlari bwyicha). Ammo bolalar wlimi 
ko’rsatkichlarida sezilarli tafovutlar kuzatiladi. Masalan, 1 yoshgacha bo’lgan bolalar wlimi QR 
bwyicha har ming tug’ilganlarga nisbatan 24,9 ni tashkil qilgan holda, u Chimboy shahrida 49,3, 
Qorawzak shaharchasida 48,5, Tahtako’pir shaharchasida 51,4 va Shumanay shaharchasida 45,4 
kishiga teng. 
Ekologik vaziyatning noqulayligi sababli aholining migratsiya harakatlari ham bu erda 
salbiy natijalarga ega. Jumladan, birgina 1998 yilda QR ning shahar joylarida migratsiya qoldig’i 
yani, kelganlar bilan ketganlar nisbati –3 ming, qishloq joylarda esa, -1750 kishiga barobar 
bo’lgan. 1997 yilda bu raqamlar, yuqoridagilarga mos holda 3168 va 1729 kishini tashkil qilgan. 
Jami aholidan 724 ming kishi 15 shahar va 16 shaharchalarda, va 779 ming kishi qishloq 
joylarda yashaydi. Eng katta shahar-QR poytaxti Nukus bo’lib, unda 207 ming aholi istiqomat 
qiladi. Xwjayli (69,2 ming), Tahiyatosh (51,5 ming), o’rta shaharlar qatoriga kiradi; Chimboy, 
Twrtko’l, Beruniy, Mang’it va Qwng’irot shaharldarining har birida 30,50 ming kishidan aholi 
to’g’ri keladi. qolgan shaharlarda aholi soni bundan kam. Nisbatan katta qishloqlar asosan, 
qadimdan sug’orilgan hududlarda joylashgan. 
. 
Xwjaligi. Mintaqa iqtisodiyoti agrar-industrial ywnalishi bilan tavsiflanadi. Boshqa 
hududlarida bo’lganidek, bu erda ham bozor islohatlari amalga oshirilmoqda. Jumladan, jami 

 
168
sanoat mahsulotining 92-94 foiz qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning 98-99foiz nodavlat 
sektoriga to’g’ri keladi. Shuningdek, bozor infrastrukturasini shakllantirish, qulay investitsiya 
makonini yaratish, geoekologik holatni sog’lomlashtirishga katta ahamiyat berilmoqda.  
Sanoati. QR sanoati, yalpi ichki mahsulotning 1/3 dan ko’prog’ini beradi. Bu erning 
sanoat majmuida engil, qurilish mahsulotlari va oziq-ovqat sanoati nisbatan yaxshi rivojlangan. 
Masalan, engil sanoat QR yalpi mahsulotini 22,4 elektor energetika 16,9, oziq-ovqat 8,2foizni 
taminlaydi. Shuningdek, un-krupa, omuxta, em sanoati ham rivojlanib bormoqda(1-chizmaga 
qarang).  
QR O’zbekiston Respublikasining 4,2 foiz elektor energiyasini, shuncha qurilish sanoati, 
4,6 oziq-ovqat, 3,6 engil sanoati, shu jumladan 5,2 foiz paxta tozalash sanoat mahsulotini beradi. 
Keyingi 10 yilda bu erda yoqilg’i, twqimachilik, shisha va farfor idishlari sanoati boshqalarga 
ko’ra tezroq rivojlanib borgan. Chunonchi, mustaqillik yillarida Qoraqalpog’istonda Nukus un 
zavodi 91992 yil), Kateks (1993y), Elteks (1994 y), Xwjayli shisha zavodi (1995 y), wndan ortiq  
qo’shma korxonalar  qurildi. Hozirgi  kunda  bu erda  92 asosiy   sanoat korxonalari mavjud 
bo’lib, ularda  20 ming  kishiga  yaqin ishchi  band. Ammo umumiy  sanoat  rivojlanish  
darrajasi yuqori emas: sanoat ishlab chiqarishning indeksi 0,34 (O’zR-1,00). Har ming  aholi 
sanoatida  band  bo’lganlar. 13,3 kishi. 
200 yil yakkunlariga ko’ra  Qoraqolpolg’istonda 3353 mln kVt/s elektr energiyasi, 1,7 
mlrd.  m
3 
tabiiy gaz, 54 ming tonna paxta tolasi, 8,6 mln kv.m ip gazlama, 10.8 ming tonna  
tozalangan wsimlik   yog’i ishlab chiqilgan.  
QR elektr  energetikasi Taxiaton Gresiga  asoslangan. Albatta, bu uncha katta bwlmagan  
issiqlik elektr  stantsiyasi Quyi Amudaryo mintaqa  iqtisodiyotini jadal  rivojlantirish uchun  
etarli emas.  Shuningdek,  qazib olinayotgan  neft va gaz  kodeksi, tabiiy gaz miqdori ham 
kelajakda  ko’payishi kerak.  
Swnggi yillarda  kimyo sanoati  rivojlanishiga  katta etibor qaratilmoqda. Masalan, 
Qwng’irot  shahrida  mahalliy tuz xom ashyosi asosida O’zbekiston yagona  soda zavodi  xorijiy 
mamlakatlar investitsiyasini  jalb qilingan holda  barpo etilmoqda.  
Mashinasozlik va wrmon sanoati  yaxshi rivojlanmagan. Mashinasozlik ko’proq qishloq 
xo’jaligi va yo’l qurilishi mashinalari hamda kemalarini  tamirlashga  ixtisoslashgan. Yani 
vaqtda qurilish sanoati (ahak, marmar, g’isht ishlab chiqarish) birmuncha yuksalmoqda.  
Engil sanoati tarkibida  twqimachilik va paxta tozalash korxonalarining o’rni katta. Nukus 
va Ellikqala tumani markazi Bwston shahrida Turkiyaning «Yazek» firmasi bilan hamkorlikda 
Katteks va Elteks korxonalari barpo etilgan. Shuningdek, Nukusda jun mahsulotlari (O’tov-
Kiygiz) ishlab chiqaruvchi kombinat mavjud, paxta etishtiruvchi Beruniy, Twrtko’l, Amudaryo, 
Ellikqala, Xwjayli va boshqa  tuman markazlarida paxta tozalash zavodlari ishlab turibdi. 
Oziq-ovqat sanoatida asosan wsimlik yog’i (Xwjayli, Nukus, Qwng’irot, Chimboy, 
Beruniy), konserva (Mwynoq-Nukus) ishlab chiqarishi tovar ahamiyatiga ega. Don mahsulotlari 
va emning ko’pchilik qismini «Qorawzak-don»  aktsionerlik jamiyati beradi. Un sanoati  
korxonalari Beruniy, Chimboy, Twrtko’lda joylashgan. 
Hamasi bo’lib Qoraqolpog’istonda wndan ortiq faoliyat kwrsatayotgan qo’shma 
korxonalar mavjud. Ammo ularning eksport salohiyati ancha past. Keyingi yillarda «Texnomart» 
o’zbek-arab QK (fotoxizmat), «Osiyo-vest» O’zbekiston-Germaniya QK(madanli suv va 
alkogolsiz ichimliklar), «Persey» O’zbek-Rossiya-Litva QK (qishloq xo’jaligi xom ashyosini 
qayta ishlash va realizatsiya qilish), «Sharq-teks» Qoraqalpoq-İtaliya (paxta va uning 
chiqindilarini qayta ishlash), «Chimboy-Deri» O’zbek-Turk (qwy va echkilar terisini qayta 
ishlash, poyafzal ishlab chiqarish) qo’shma korxonalari qurilgan. Shuningdek, dekarativ toshlar 
(marmar), muzqaymoq ishlab chiqaruvchi «Ays-Jayhun» qroqalpoq-Leksenburg, wsimlik yog’i 
beruvchi «Turon» O’zbek-Rossiya  qo’shma korxonalari ham mavjud. «Kart» QK da  paypog’i 
ishlab chiqariladi. Sanoatning hududiy tarkibi wziga xos: taxminan 1/4 sanoat mahsuloti Nukus 
shahriga deyarli 20foiz Taxatosh shahriga to’g’ri keladi. Shuningdek, Xwjayli, Qwng’irot, 
Ellikqala, Chimboy, Beruniy va Amudaryo tumanlarida ham sanoat ishlab chiqarishi bir muncha 

 
169
rivojlangan. Ayni paytda Qorawzak, Taxtako’pir, Mwynoq va Bwzatov tumanlarida  bu soha 
deyarli yo’q darajada. 
Qishloq xo’jaligi. QR O’zbekistonning 5,4 foiz paxta xom ashyosini, 3,6 pilla, 10,7 foiz 
poliz ekinlari mahsulotini, 4,9 gwsht, 3,6 sut, 8,9 qora ko’l terisi, 40,7foiz sholisini etkazib 
beradi(1999y). 
Qoraqolpog’iston qishloq xo’jaligida chorvachilik nisbatan ustun turadi. Uning xissasiga 
jami agrar soha mahsulotlarining  57,2 foizi to’g’ri keladi, qolgan 42,8 foizini esa dehqonchilik 
beradi. Chorvachilikda  eng  unumdor soha qo’ychilik-qorako’l qwylarini boqish va jun, teri 
mahsulotlarini etishtirish hisoblanadi. 2000 yilda obi-havo sharoitini noqulayligi va ayniqsa suv 
resurslarini kamayganligi sababli qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish 1999 yilga nisbatan 
bir muncha kamaydi.  Umuman olganda esa 90 yillarda  QRning mamlakat agrar sohasida tutgan 
mavqe sholi, paxta, gwsht, suv, tuxum, jun etishtirish bwyicha qisqargan, sabzavot bahcha, 
uzum, qoroko’l pilla etishtirishda esa biroz kwtarilgan. 
Ekin maydoni swnggi yillarda, barcha xo’jalik turlarida 340-390 ming gektarni tashkil 
qiladi. Shundan taxminan 1/3 don (asosan sholi), 35foiz ga yaqini paxta, 20foiz dan ko’prog’i 
em-xashak, 7-9 foiz poliz ekinlari bilan band. Bir yilda 150-170 ming tonna atrofida sholi, 130-
190 tonna paxta xom-ashyosi olinadi(obi-xavo sharoitiga qarab); xosildorlik sholichilikda 20 ts/ 
ga etadi, paxtada bu ko’rsatkich ancha past. Paxta va sholi ko’proq suv bilan yaxshi taminlangan 
hududlarda, bevosita Amudaryoga yaqin daryolarda ekiladi. 
 
QR da yaylov chorvachiligi rivojlangan, em-xashakdan asosan beda etishtiriladi. Yirik 
shohli mollar soni 380 ming bosh atrofida, qwy va echkilar 435 ming bosh otlar 16 mingga 
yaqin, tovuqlar esa, 650 ming ziyod (2000 yil). 
Umuman qishloq xo’jaligi sohasi bwyicha Ellikqala, Beriniy, Twrtko’l va Amukdaryo 
tumanlari ajralib turadi. Ularning har biri Qoraqalpog’iston agrar smoha maxsulotining 10foiz 
dan ko’prog’ini beradi. Ayni vaqtda Mwynoq va Bwzatov tumanlarida makroiqtisodiyotning bu 
tarmog’i juda sust rivojlangan. 
QR da ijtimoiy sohalar ham rivojlanib bormoqda. Ushhbu muammo orol bwyi 
mintaqasidagi ekologik ahvolni yaxshilash mintaqaviy dasturi doirasida xal etilib borilmoqda. 
2000 yil yakunlariga binoan aholi jon boshiga 15,7 ming swmlik xalq istemol mollari, 34 ming 
swmlik chakana savdo oboroti, 5150 swm atrofida pullik xizmat bajarilgan. Har 10 ming 
aholining sog’liqni saqlash tizimi bilan taminlanganlik darajasi bemorlar koykalari bwyicha 48, 
ambulator-polikninika muassasalari bwyicha 154 birlikni tashkil etadi. 
Qishloq infrastrukturasi ham yaxshilanib bormoqda. Masalan, u markazlashtirilgan holda 
toza ichimlik suvi bilan taminlanish darajasi o’rtacha 62,3 foiz ni tabiiy gaz bilan-87,3 foiz ga 
teng. Shu bilan7 birga ushbu sohalarning ahvoli Amudaryo, Beruniy va Shumanay tumanlarida 
(suv bwyicha), Bwzatov va Beruniy tumanlarida (tabiiy gaz) qoniqarli darajada emas.  
Tranport va tashqi iqtisodiy aloqalar. 2009 yilda barcha transport vositalari bilan 31107 
mln. tonna xalq xo’jaligi yuklari jwnatilgan (yuk oboroti 533 mln. tonna/ km 1999 yilda esa 62,0 
mln. tonna yuk tashilgan, yuk oboroti o’rtacha 1290 mln   tonna/ km bo’lgan.  
Qoraqarpog’iston hududidan O’zbekistonni Rossiya bilan bog’lovchi Taxiyatosh-Beynau 
temir yo’li wtadi. Shu bilan birga keyingi yillarda Nukus-Chimboy temir wli ham qurilib ishga 
tushirilgan va Qwng’irot-Nukus-Chimboy ywnalishi bwyicha yo’lovchilar tashilmoqda. Ayni 
vaqtda Uchquduq-Qoraqalpog’iston temir yo’li, Nukus-Beynau avtomobil yo’li ham qurib 
bitirilmoqda. U ishga tushgach Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlakatimizning boshqa 
hududlari bilan bevosita bog’lanish imkeoniyatiga ega bwladi.  
Tashqi savdo oboroti 132 mln. AQSh dollari, shu jumladan, eksport 93,8 va import 38,3 
mln. dollar eksportning 80-85 foiz paxta tolasiga to’g’ri keladi, importda esa mashina va asbob-
uskunalar, oziq-ovqat mahsuloti asosiy o’rinni egallaydi. Takidlash joizki, yildan-yilga paxta 
tolasining eksportdagi ulushi kamayib bormoqda. Masalan, u 1998 yilda jami eksport 
qiymatining 92,6 foizni, 1999 yilda 86,5 foiz tashkil qilgan bo’lsa, 2009 yilga kelib bu 
ko’rsatkich 82,3 foizga teng bwldi. İqtisodiy aloqalar hamdwstlik mamlakatlari va qisman 

 
170
«uzoq» jorij davlatlari bilan olib boriladi (Shveytsariya, B.Britaniya, Belgiya, Rossiya 
Qozog’iston bilan). 
İchki tafovutlari. Qoraqalpog’iston hududini twrtta asosiy iqtisodiy rayonlarga bwlinadi: 
g’arbiy, sharqiy, markaziy va janubiy. Bundan tashqari Mwynoq va Bwzatov tumanlari doirasida 
shimoliy rayon ham ajratilishi mumkin.  
Belgilangan hududiy tarkiblar orasida g’arbiy, shimoliy va sharqiy rayonlarning iqtisodiy 
va demografik salohiyati ancha past, markaziy va janubiy mintaqalar esa birmuncha rivojlangan.  
1./arbiy rayon tarkibiga Qwng’irot, Shumanay va Konliko’l tumanlari kiradi; rayon 
Qoraqalpog’iston hududining 45,5 va aholisining 12,5 foiz tashkil qiladi. g’arbiy rayon hissasiga 
Qoraqalpog’istonning 16 foiz sanoat va deyarli shuncha  qishloq xo’jaligi mahsuloti to’g’ri 
keladi. Ushbu rayonning «norasmiy» markazi Qwng’irot shahri (35,2 ming kishi). Bu erda 
asosan yaylov chorvachiligi birmuncha rivoj topgan shu bilan birga yoqilg’i  va kimyo sanoati 
ham rivojlanib bormoqda.  
2. Shimoliy rayon.  Mwynoq va Bwzatov tumanlaridan tashkil topgan bo’lib, unga 
QRning 23,4foiz maydoni va aholisining atigi 3,2 foiz to’g’ri keladi. Rayon iqtisodiy jihatdan 
juda sust rivojlangan. U Qoraqalpog’iston sanoat mahsulotining atigi 1-2foiz, qishloq xo’jaligi 
mahsulotining 2,5foiz beradi. Eng yirik shahri Mwynoq  (13,6 ming kishi).  
3. Markaziy rayon.  Nukus shahri hokimiyati, Nukus va Xwjayli tumanlarini birlashtiradi. 
Hududi QRning 2,0 foiz, aholisi 32,5 foiz sanoat mahsuloti 55 foiz, qishloq xo’jaligi mashuloti 
13,15foiz ga teng. Bu QR da eng rivojlangan . markazi –Nukus shahri (206,7 ming kishi). 
Mintaqa asosini Nukus –Xwjayli sanoat tuguni va shu nomdagi shahar aglomeratsiyasi tashkil 
qiladi. Mazkur rayonda oziq-ovqat, twqimachilik, elektro-energetika sanoati, sholichilik yaxshi 
rivojlangan.  
 4.Sharqiy rayon. Qorawzak, Chimboy, Kegeyli va Taxtako’pir tumanlaridan iborat. 
Uning QR da tutgan o’rni: maydoni 17,6foiz, aholisi 15,6 foiz, sanoati 10-12foiz, qishloq 
xo’jaligi bwyicha 20-22foiz. Asosiy shahri Chimboyda 33,1 ming aholi yashaydi. Rayonda 
yaylov chorvachiligi, sholi etishtirish katta ahamiyatga ega.  
1.
 
Janubiy rayon tarkibiga Amudaryo, Beruniy, Twrtko’l va Ellikqala tumanlari 
kiradi. Rayon QR hududining 7,1 foiz ni, aholisini 36,2foiz ni tashkil qiladi. Bu erda 
agroindustrial majmuasi, shu jumladan paxta va sholi etishtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini 
qayta ishlash sanoati yaxshi rivojlangan. Rayon Qoraqalpog’istonda sanoat maxsulotini 
taxminan 20-22foiz hamda qishloq xo’jaligining 45-48 foiz ni taminlaydi. Asosiy shaharlari 
Beruniy, (47,3 ming) va Twrtko’l (48,6 ming kishi).  
 
QR iqtisodiy rayonlarining muammolari va istiqbol ywnalishlari ham har xil. Masalan, 
markaziy rayon wzining mavqeini saqlagan holda yaqin kelajakda janubning rivojlanishi yanada 
jadallashadi. Bunga Uchquduq-Sultonuvays- Miskin temir yo’lining ochilishi ham sabab bwladi. 
keyingi navbat /arbiy rayonga kelsa kerak, bu Ustyurt qazilma boyliklaridan foydalanish bilan 
bog’liq Sharqiy rayon istiqboli uzoqroq kelajakda Taxtako’pirdan sharqqa-Qozog’istonning 
tutash hududiga temir yo’l qurilishi, Chimboy tuz konlarini ishga tushirilishi bilan boshlansa ajab 
emas. Shimol esa ancha vaqt muammoli rayon bo’lib qoladi va uning rivojlanishi ko’p jihatdan 
Orol taqdiridan kelib chiqadi. Hududlarning bunday tarqqiyot xususiyatlari QR ning mintaqaviy 
siyosati wz aksini topadi.  
 
Xorazm viloyati 
 
Viloyat 1938 yilda O’zbekiston tarkibida tashkil topgan. Hozirgi kunda u10 qishloq 
tumanlaridan iborat: Bog’ot, Gurlen, Urganch, Xiva, Xonqa, Shovot, Yangiariq, Yangibozor, 
Qoshko’pir va Xazorasp. Ushbu tarkibda Xorazm viloyatining maydoni 6,05 ming km
2
 va bu 
jihatdan u respublikada Andijon va Sirdaryo viloyatlaridan kattaroq, holos. Viloyat aholisi, 
1.01.2009 yil malumotlariga ko’ra, 11517.6 ming kishi. Mamuriy markazi-Urganch shahri. 
Xorazm vildoyati hududi jihatidan uncha katta bwlmasada, uning iqtisodiy salohiyati ancha 
yuqori. Jumladan, bu erda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va sanoat mahsulotining hajmi QR ga 
qaraganda 1,6 marta ziyod, qishloq xo’jaligi markazlari esa 2,4 marta ortiq  

 
171
 
Geografik o’rni va tabiiy boyliklari. Viloyat Amudaryoning quyi qismida, O’zbekiston 
respublikasining Shimoli /arbida joylashgan, QR va qisman Janubda Buxoro viloyati bilan, 
/arbda va Janubi /arbda esa Turkmaniston davlati bilan chegaradosh.  
 
Viloyat hududining asosiy qismi Amudaryoning swl sohilida joylashgan. Amudaryo boy 
tarix va madaniyatga ega bo’lgan Xorazm taqdirida katta rol wynagan; Nil daryosi qadimgi Misr 
uchun qanchalik ahamiyatli bo’lgan bo’lsa, Amudaryo (Oks) ham Xorazm wlkasi uchun 
shunchalik muhim bo’lgan. Binobarin, bu daryo Xorazm viloyati va qwshni hududlar ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining asosiy tarixiy geografik omili hisoblanadi.  
 
Xorazm hududidan Chorjwy-Toshxovuz-Beynau temir yo’li kesib wtadi. Bu uning 
rivojlanishiga, Turkmaniston, Qozog’iston, RF va boshqa davlatlar bilan aloqa qilishida ancha 
qulayliklar twg’diradi. Biroq, viloyatning orol dengiziga yaqinligi, ushbu mintaqada vujudga 
kelgan ekologik vaziyat uning rivojlanishiga biroz salbiy tasir kwrsatadi.  
 
Viloyat er usti tuzilishi murakkab emas, uning hududi Turon past tekisligiga kiradi. Er 
satxining nisbatan balandligi daryodan uzoqlashgan sari va janubga tomon biroz kwtarilib 
boradi. Bunday geomorfolgik holat va u bilna bog’liq er osti suvlarining joylanishi aholi 
manzilgoxlari va xo’jalik tarmoqlarini hududiy tashkil qilishga wz tasirini kwrsatadi. 
 
Xorazm hududining bunday tuzilishi ayni vaqtda uning qazilma resurslariga boy 
emasligidan ham darak beradi. Darhaqiqat, bu erda kwzga ko’rinarli qazilma boyliklar 
topilmagan (ehtimol, uning janubiy va wng qirg’oq qismida kelajakda yoqilg’i resurslari, 
jumladan tabiiy gaz konlari aniqlanishi mumkin). Viloyatdja mineral xom-ashyo va yoqilg’i 
resurslarining wta tanqisligi bu erda og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga twsqinlik qiladi.  
 
İqlimi kontinental, namgarchilik kam. Shu sababli qadimdan bu hududda dehqonchilikning 
rivojlanishi asosan suv, sug’orish inshootlari bilan bog’liq bo’lgan. Xatto hozirgi kunda ham 
iqlimning quruq kelishi, Amudaryoda suvning kamayishi bu erda nafaqat sug’orma 
dehqonchilikni rivojlantirishga, balki elektr energiyasini ishlab chiqarishga, daryo transporti 
faoliyatiga ham salbiy tasir kwrsatadi. 
 
Shunday qilib, Xorazm viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojelanishi ko’p jihatdan 
agroiqlimiy resurslarga, suv zaxiralari, Orol bwyi ekologik muammolarni xal qilishga hamda 
qwshni hududlar bilan iqtisodiy integratsiya qilishiga bog’liq 
 
Aholisi va mehnat resurslari. Xorazm viloyatining eng katta boyligi uning xalqidir. 
Viloyat aholisi 1989-2009 yillarda 121,2 foizga yoki har yili 1,65 foizdan ko’payib borgan.  
Ammo bu mamlakat o’rtacha ko’rsatkichlardan pastroq (1,90 foiz). 
 
Aholi joylashuvida, qwshni Qoraqalpog’istonga wxshash, katta hududiy tufovutlar yo’q 
O’rtacha zichlik 1 km
2
 ga 223 kishini tashkil etgan holda u 180 kishidan (Yangibozor tumani), 
350 kishigacha (Xiva tumani) farq qiladi. HuningdekYu, Urganch, Xazorasp tumanlarida ham 
aholi ancha zich joylashgan.  
 
Viloyatda urbanizatsiya darajsi past-24 foizga yaqin aholi mavjud. 3 shahar (Ugrganch, 
Xiva va Pitnak) hamda 7 shaharchada (Gurlen, Qoshko’pir, Chalish, Xazorasp, Xonqa, Shovot,  
Yangibozorda yashaydi. Urbanizatsiya ko’rsatkichi respublikamizda faqat Surxondaryo 
viloyatidan yuqoriroq, holos, shaharlar soni bwyicha esa u eng oxirgi o’rinda. Viloyatning 
mamuriy markazi Urganchda 140 ming, «ikkinchi» shahar Xivada 50 ming kishi istiqomat 
qiladi.  
 
Aholi sonini o’sishida uning tabiiy harakatini roli katta. Tug’ilish har ming kishi hisobiga 
2006 yilda viloyat bwyicha 24,2, wlim 5,2 kishiga, tabiiy o’sish esa 19,0 promillega teng 
bo’lgan. Tug’ilish koeffitsienti Xazorasp, Gurlen va Bog’ot tumanlarida yuqoriroq (26-27 
promille), wlish ko’rsatkichlari esa Urganch shahrida biroz katta (6,5-7,0 promille). Bolalar 
wlimi viloyat bwyicha har 1000 tug’ilgan chaqaloqqa 24,7 teng bo’lib, u Urganch shahri va 
Gurlen shaharchasida birmuncha yuqoriroq 
 
Viloyatda aholi migratsiyasi respublika boshqa hududlariga qaraganda ancha sust 
rivojlangan. Masalan, 1997 yilda viloyat shahar joylariga atigi 1980 kishi kelgan va bu erdan 360 
kishi ketgan (migratsiya qoldig’i minus1621); 19998 yilda bu ko’rsatkichlar yuqoridagilarga mos 
holda 1890; 3680 va  minus 1790 kishini tashkil qilgan. 

 
172
 
Alohida takidlash joizki, O’zbekistonda faqat Xorazm viloyati qishloq joylarida aholining 
migratsiya aloqalari ijobiy, holos. Chunonchi 1997 yilda viloyat qishloqlariga hammasi bo’lib 
2968 kishi kelgan (1998 yil-3997), ketganlar 3301 (3372) va migratsiya qoldig’i 786 (625) 
kishiga teng bo’lgan. 
 
Xorazm viloyati demografiyasining yana bir xususiyati shundaki, uning aholisi asosan  bir 
millatli hisoblanadi. Masalan, 1989  yildagi aholi rwyxati malumotlariga qaraganda, viloyat 
aholisining 94,6 foiz o’zbeklar tashkil etgan. Albatta, yuqorida keltirilgan aholining o’sishi, 
joylanishi, tabiiy va migratsiya harakti, milliy tarkibi, viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida 
etiborga olinishi kerak.  
 
Jami aholidan 650 ming kishi yoki      foizi mehnatga layoqatli yoshdagilar hisoblanadi; ish 
bilan band bo’lganlar soni 450-460 ming kishi, rasman ishsiz sifatida mehnat birjasida qayd 
etilganlar esa 2500-2540 kishi atrofida.  
 
 
1999 yil malumotlariga qaraganda, jami band aholining 8,8foiz sanoatga, 40,6 foiz qishloq 
xo’jaligiga, 8,4foiz qurilishga to’g’ri keladi. Shuningdek, talim, madaniyat, fan sohalarida ham 
mehnat resurslarining kattagina qismi ishlaydi (13,5foiz). Respublika o’rtacha ko’rsatkichlariga 
qiyoslasak, bu erda qishloq xo’jaligida aholi bandligining yuqoriroq va sanoatda esa pastligining 
guvohi bwlamiz (O’R bu ko’rsatkichlar 36,2 va 12,6foiz ga barobar). 
 
1999 yilda Xorazm viloyati qishloq xo’jaligida 7,2 ming kishi ortiqcha ishchi kuchi 
sifatida bwshagan va shu yili qishloq joylarida 14,1 ming yangi ish o’rinlari yaratilgan. Bu 
albatta, asosan sanoat va ijtimoiy sohalar, kichik tadbirkorlik hisobidan amalga oshirilgan.