Tarix o’tmishning ko’zgusi

Depressiya (iotincha «depressio» - «tushkunlik»)- ortiqcha ishlab chiqarish 
inqirozidan so'ng ro'y beradigan, iqtisodiyot turg'unligi, tovarlarga talab kamligi, 
ommaviy ishsizlik bilan tavsiflanadigan davr. 
Lloyd-Jorj hukumati (1918-1922) Angliyaning xalqaro mavqeini saqlab 
qolishga intildi. U Rossiyaning ichki ishlariga qo'pol ravishda aralashdi. Ingliz 
qo'shinlari Murmansk va Arxangelsk shaharlariga kiritildi, mahalliy hokimiyat 
ag'darildi. 1918-yil yozida ingliz qo'shinlari Ashxobod va Boku shaharlarini egalladilar 
va Kaspiy dengizida o'z flotiliyalarini yaratib, dengizdagi barcha qatnovni nazorat 
ostiga oldilar. Shuningdek, ular Boku-Batumi temir yo'li ustidan nazorat o'rnatdilar, 
Gruziya, 
Ozarbayjon 
va 
Armanistonda 
mustaqil 
hukumatlar 
tuzilishiga 
ko'maklashdilar. Angliyaning maqsadi Rossiyani bo'lib yuborish, 1916-yilda Fransiya 
bilan bitimda qayd etilgan va 1918-yil 13-noyabrda tasdiqlangan hududlar ustidan o'z 
hukmronligini o'rnatish edi. Angliyaning o'zida Rossiyaga qarshi harbiy yurish 
xalqning keskin noroziligi va namoyishlariga sabab bo'ldi. Ingliz hukumati qurolli yo'l 
bilan Rossiya hukumatini yo'q qilishga urinishdan voz kechishga majbur bo'ldi. Bu esa 
Lloyd-Jorj hukumatiga berilgan og'ir zarba edi. 
Ammo Angliya Parij konferensiyasida yirik muvaffaqiyatni qo'lga kiritdi. 
Konferensiyada ishlab chiqilgan shartnomaga ko'ra, eng ko'p harbiy o'lja - mustamlaka 
hududlar unga tegdi. Angliya Fransiyaning Yevropa qit'asida hukmron mavqega 
erishishiga yo'l qo'ymadi, Tinch okeanidagi o'z mavqeini ham, Yaponiya kabi 
ittifoqchisini yo'qotish evaziga bo'lsada, saqlab qoldi. Umuman, Versal-Vashington 
tartibining yaratilishi uning nazorati ostida va unga qulay yo'nalishda kechdi. Angliya 
strategik jihatdan muhim O'rta Yer dengizi hududida tayanch nuqtasiga ega bo'lishni 
istar edi. Kipr Angliya tasarrufida bo'lib, Gretsiyani ham o'z ta'sir doirasiga olish O'rta 
Yer dengizi mintaqasi taqdirida Angliyaning rolini oshirib yuborar edi. Angliyaning 
rejalarini Turkiya buzib yubordi. 1920-yilda Izmirning greklar tomonidan bosib 
olinishi bilan boshlangan grek-turk urushi 1922-yilgacha davom etdi. Angliya Egey 
dengizining har ikki tomonida Buyuk Gretsiya davlatini yaratish niyatida bo'lgan 
greklarning da'vosini qo'llab-quvvatladi. Ingliz siyosatining mohiyatini yaxshi 

---

- 52 - 
tushungan Fransiya va Italiya esa Gretsiyaning kuchayishiga qarshi chiqdilar. Angliya 
Birinchi jahon urushidan keyin birinchi marta yakkalanib qoldi. 
1922-yil 9-sentabrda Muddaniya yaqinidagi jangda grek qo'shinlari tor-mor 
etildi va turk qo'shinlari Izmirga kirdi. Angliyaning Turkiyaga qarshi urushda yordam 
so'rab Yugoslaviya va Ruminiyaga qilgan murojaatlaridan natija chiqmadi. U o'ziga 
qaram davlatlardan ham rad javobi oldi. Birinchi jahon urushida g'alaba qozongan 
Angliya turk milliy-ozodlik harakati bilan urushda mag'lub bo'ldi. Grek-turk urushidagi 
bu mag'lubiyat Lloyd-Jorj hukumatining ham mag'lubiyati edi. Lloyd-Jorjga qarshi 
matbuotda ayovsiz kampaniya boshlandi. Raqiblari uni «urushni yutib, tinchlikni boy 
berganlikda» aybladilar. Ammo tashqi siyosatdagi xatolar bilan birga ichki siyosiy 
muammolar ham talaygina edi. Mamlakat oldida ulkan iqtisodiy qiyinchiliklar turardi. 
Sanoatning ayrim sohalari izdan chiqqan, ishsizlik ko'payib borardi. 
Lloyd-Jorj hukumatiga hal qiluvchi zarba Irlandiyada berildi. Urush payti va 
undan keyin Angliya va Irlandiya o'rtasidagi fojiaviy munosabatlar tarixiga yangi bob 
qo'shildi. 1914-yilda ingliz parlamenti Irlandiyaga avtonomiya berish haqida bill 
(qaror) - gomrul qabul qildi. Ammo urush tufayli uni amalga joriy etish kechiktirildi. 
Urush cho'zilib ketgach, irland millatchilarining toqati toq bo'ldi va ular 
Dublinda 1916-yili qo'zg'olon ko'tardilar. Angliya hukumati uni bir hafta ichida 
bostirdi, ammo qo'zg'olon rahbarlarini qatl etib, katta xatoga yo'l qo'ydi. Irlandiyaliklar 
nazdida ular milliy-ozodlik uchun halok bo'lgan qahramonlarga aylandilar. 
Parlamentdagi Irlandiya partiyasi «Shinn feyn» («Yolg'iz o'zimiz») deb nomlangan 
ekstremistik tashkilotga aylandi. 
1918-yilgi saylovlarda «Shinn feyn» ingliz parlamentining irlandiyaliklarga 
ajratilgan barcha o'rinlarini olib qo'ydi. Irlandiyadan saylangan deputatlar parlament 
ishida qatnashishdan voz kechdilar va 1919-yil 21-yanvarda o'zlarini mustaqil Irlandiya 
parlamenti deb e'lon qildilar. «Shinn feyn»ning harbiylashgan qanoti Irlandiya 
respublikachilar armiyasiga (IRA) aylandi. Asli kelib chiqishi AQSHdan bo'lgan 
Edmon de Valeri (1882-1975) Irlandiyaning birinchi prezidenti qilib saylandi. Ko'p 
o'tmay Britaniya armiyasi bilan IRA o'rtasida harbiy harakatlar boshlandi, unda 
irlandiyaliklar partizan urushining barcha usullarini qo'lladilar. Irlandiyaliklarni «Blek 
end tans» («qora va qahvarang») nomi bilan mashhur bo'lgan yordamchi otryadlar 
qo'llab-quvvatladilar. Ikkala tomon ham murosaga kelishni istamadi. 1921-yilda 
Angliya bilan Irlandiya o'rtasida bo'lib o'tgan yopiq muzokaralar natijasida bitim 
imzolandi va unga ko'ra Irlandiyaga dominion maqomi berildi.