Tarix o’tmishning ko’zgusi

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar. 
1. Birinchi jahon urushidan keyin Eronning ichki siyosatida qanday o’zgarishlar 
ro’y berdi?
2. Eron halqining 1919-1922-yillardagi milliy-ozodlik harakati qanday natijalar 
bilan yakunlandi? 
3. Eronning ikki jahon urushi oralig’dagi tashqi siyosati haqida gapirib bering. 
4. ―Yosh afg’onlar harakati‖ning maqsadi nimalardan iborat edi? 
5. Afg’nistonning tashqi siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz? 
6. ―Eron va Afg’onistonda mustaqillik uchun kurashning o’ziga xos 
hususiyatlari‖ mavzusida mustaqil ishlang.
 
1918-1939-YILLARDA YAPONIYA 
 
Tarixni esga oling ! 

Yaponiya Uzoq Sharqda, Tinch okeani orollarida joylashgan bo’lib, ini „Kun 
chiqar mamlakat― nomi bilan ham yuritishadi. 

O’rta asrlar davomida Xitoy Yaponiya taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Bu 
ta’sir ayniqsa, Min sulolasi hukmronligi davrida Xitoy madaniyati, 
rassomchiligi, adabiyoti, turar joy binolarini, inshoatlarini qurish san’ati, 
falsafasi va harbiy sohada sezilarli bo’ldi. Mashhur ikki bino – Kinkakudzi 
(Oltin pavilon) va Ginkakudzi (Kumush pavilon) xuddi shu davrda bunyod 
etilgan.

16-asr oxiri 18-asr boshlarida Yaponiya tipik toifalarga ajpalgan Sharq 
mamlakatidan iborat bo’lib, har bir viloyat ma’lum bir feodal – daymelar 
nazoratida bo’lgan, ularning qo’lida dvoryan – samuraylar xizmat qilgan. 

---

- 107 - 
Mamlakat tepasida rasman imperator tursa-da, 
siyosiy hokimiyat amalda harbiy hukmdor – syogun 
qo’lida bo’lgan. 

Mamlakatni birlashtirishda uch mashhur tarixiy 
shaxsning xizmati beqiyos. Bular: Nobinaga – katta er egasi, Xideyosi – 
dehqon va Ieyasu – zodagon, saroy xizmatchisi.Ular birgalikda armiya tuzib, 
mamlaktni fuqarolar urushi girdobidan qutqarib qolishdi. Yuqoridagi 
qahramonlardan biri Tokugava Ieyasu o’ziga qarashli mavzeda Edo shahrini 
bunyod etdi. Keyinchalik bu shahar Tokio nomi bilan yuritiladigan bo’ldi.

Buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng Yaponiyaga portugallar, ispanlar, 
gollandlar va boshqalar savdo-sotiq uchun kirib kelishdi. Biroq ular bilan 
xristian dinini targ’ib etuvchi missionerlar va iyezuitlar ham kirib kelishib, o’z 
g’oyalarini zo’r berib targ’ib eta boshladilar. Bu harakatlar yaponiya 
mustaqilligiga real xavf solar edi. 

1587-yilda qabul qilingan dekretga ko’ra, Yaponiyada missionerlik bilan 
shug’ullanish man etildi. Chet elliklar uchun Yaponiya faqatgina savdo-sotiq 
uchungina ochib qo’yildi. 1636-yildan esa Yaponiya xorijliklar uchun 
butunlay „yopildi―. Darhaqiqat, yaponlarning, ayniqsa davlat rahbarlarining 
sezgirligiga tan berish lozim.

19-asrning o’rtalarida AQSH Yaponiyani „ochishga― urindi. Muzokaralar 
natijasida Yaponiyaning ikki porti AQSH uchun ochib berildi. 

Yaponiya 19-asrning o’rtalarida ham qoloq bir mamlakat edi. Qisqa vaqt 
ichida Yaponiya rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’rin oldi. Gap shundaki, 
yaponlar G’arb ilm-fani, texnologiyasini ijobiy o’zlashtirishlari bilan 
o’zlarining eng yaxshi, asrlar davomida shakllanib kelgan udumlari va 
an’analarini saqlab qoldilar. Ko’plab yapon yoshlari chet ellarda tahsil ola 
boshladi. Barcha vatanparvar kuchlar, Yaponiyaning ilg’or kishilari, ziyolilari, 
davlat arboblari imperator Musixito atrofida jipslashdilar. Oqibatda Yaponiya 
jadallik bilan rivojlanib, g’arbliklarni ham ortda qoldirdi. 
Yaponiya ikkita burjua- demokratik inqilobini boshidan kechirdi. Birinchi inqilob 
1867-1868-yillarda bo'lib o'tdi va «Meydzi restavratsiyasi» nomi bilan tarixda qoldi. 
1889-yilgi konstitutsiya bo'yicha Yaponiya imperator boshchiligidagi monarxiya deb 
e'lon qilingan edi, lekin qonun chiqarish hokimiyati imperator bilan birga qonunlar 
ishlab chiqishi shart bo'lgan parlamentga berilgandi. Burjua islohotlarining amalga 
oshirilishi bozor munosabatlari rivojlanishi uchun zaminni tozaladi va XIX-XX asrlar 
chegarasida Yaponiya jadal sur'atlar bilan boshqariladigan bozor munosabatlarini keng 
tarqatish bosqichiga kirdi. 
Davlat jqtisodiyot rivojlanishini kuchli nazorat qilardi - zavod-fabrikalar qurib, 
xususiy kapitalni jalb etishi shart bo'lgan korxonalar tuzardi. Yirik moliyaviy 
oligarxiyalar - dzaybatsular: Mitsui, Mitsubisi, Sumitomo, Yasuda va Okura vujudga 
kelib, amalda yapon iqtisodiyotining xo'jayinlariga aylanishdi. Ular orasida Mitsui va