Tarixiy roman

Jahongir Muhammad 
 
TARIXIY     ROMAN 
 
[ BIRINCHI KITOB] 
 
Bu kitobni ismi Munavvaru o‘zi yorug‘ kunlarni ko‘rmagan, dardlarga qul bo‘lgan, o‘n gulidan  
bir guli ochilmay so‘lgan onaizorimning qalbimga otash, shuurimga nur, irodamga kuch, 
bardoshimga madad va ustin bo‘lmish muborak ruhlariga bag‘ishlayman. Muallif. 
 
K I S H A N [ 1 ] 
 
 Yong‘oqning kurtaklari quyoshni to‘sib turgan barglarni turtib, “qornini silash” uchun joy 
qidirayotgan payt. Novcha, mo‘ylovdor bir yigit yong‘oq bargini uzib oldi-da, qo‘lida aylantirib 
yerga tashladi. So‘ng yo‘lakning o‘zi kelgan va qarshi tomonlariga alangladi. 
 
“Nima gap?” 
 
Qo‘ltig‘idagi ovoz uzatgichdan kelgan sasdan u cho‘chib ketdi. “Darvozani taqillat!” 
U qo‘llari titrayotganini sezdi. Nega qo‘rqayapti? Ilgarilari bunday topshiriqlarga ko‘p borgan. 
Nega bugun o‘zini boshqacha sezayapti? 
 
U Mirtemirni televizorda ko‘p ko‘rgan. Dastlab moziyga bag‘ishlab ko‘rsatuv olib borishgandi. 
Keyin uning felьetonlarini o‘qib turdi. Bir kun ishxonasida visir-visir boshlandi. Viloyat ichki 
ishlar boshqarmasiga yangi tayinlangan boshliqni Mirtemir gazetada tanqid qilib yozibdi. 
 
So‘ng Oliy Kengash majlisida ko‘rdi uni. Karimovga: “Bu yurtni onangiz tuqqan emas! Nega 
hammani quvg‘in qilasiz?!” deganda uni tinch qo‘ymasliklari ko‘nglidan kechgandi. La‘nat 
shaytonga, deyish kerak ekan. Mana endi… 
 
Sharq etib darvozaning eshigi ochildi. 
 
-Assalomu  -alaykum, keling o‘g‘lim,-dedi oltmishni qoralagan, istarasi issiq bir ayol 
mehribonchilik bilan. 
 
-S…salomalaykum. Men “Lenin yo‘li”danman, gazetdan. Mirtemir aka kerak edilar… 
 
-U kishi poytaxtdalar. Men qaynonalari bo‘laman. Biror gapingiz bor edimi? 
 
-Shunday…birga ishlaganmiz. Bugun uchrashuvga kelishgan edik. 
 
-Agar va‘da bergan bo‘lsalar, keladilar, bolam, ichkariga kiring. 
 
-Mayli, keyinroq kelaman. 
 
-Ismingiz nima edi? Nima deb qo‘yay? 

  
-Abdulla, Abdulla keluvdi, deb qo‘ying. 
 
U shunday dedi-yu zippilaganicha muyulish tomonga ketdi. 
 
-Nima gap?-dedi uni mashinada kutib o‘tirgan o‘ris yigit. 
 
-Yo‘q ekan. Hali kelmapti. 
 
O‘ris yigit ovoz uzatgichning tugmasini bosdi: “Men to‘rtinchi.Ob‘ekt uyida yo‘q”, dedi. 
“To‘rtinchi. Panaroqda kut! Ob‘ekt hozir shaharga kirdi. Senga yordamchilar yuborayotibman”. 
 
Oradan yarim soat o‘tar-o‘tmas oq rangli “Jiguli” yong‘oq ostiga kelib to‘xtadi. Mirtemir sport 
kiyimida edi. Salom-alikdan so‘ng qaynonasi: 
 
-Abdulla degan yigit bilan uchrashuvingiz bor ekan. “Lenin yo‘li”da ishlarkan, kechroq keling, 
deb qo‘yibman, -dedi. 
 
-Abdulla… “Lenin yo‘li” dedimi yo … 
 
-”Lenin yo‘li” dedi. 
 
Gazetaning nomi o‘zgarganiga bir yil bo‘ldi, qolaversa Abdulla degan yigit yo‘q. Abdulla aka, 
degan qorovul bo‘lardi. U ham bo‘shab, nonvoylikka o‘tib ketganiga ko‘p bo‘ldi. 
 
-Aya, men bolalarni olib ketishim kerak. Meni yo‘qotishga azm qilishibdi. 
 
-O‘g‘lim, vahima qilmang, birovni yo‘qotish oson ish bo‘ladimi? 
 
-Aya, uni bilmaysiz. Jinniligi tutsa o‘z bolasini ham yo‘qotadi, hali-ku men… 
 
-Yanabirorta gap o‘tdi-mi, bolam? 
 
-Ayajon, keyin tushuntirarman, ko‘nglim sezib turibdi, kech bo‘ladi. Tezroq poytaxtga ketishimiz 
kerak. Mayli o‘sha yerda ushlab qamashsin. Bu yerda menda xusumati bo‘lganlar bor. 
 
-Oshdamlaganman. Mehmoningizni chaqiring, bir chimdimdan yeb olinglar, aylanay bolam, 
qo‘rqmang, Xudoning o‘zi asraydi. 
-Mayli bolalar kiyinaverishsin. Siz oshni suzing. 
  
Mirtemir shunday deb tashqariga chiqdi va “Jiguli” ichida o‘tirgan yigitni ichkariga chorladi. 
 
-Mirtemir aka, men ovqatlanganman, agar biroz vaqtimiz bo‘lsa, mashinaga benzin quyib kelay. 
Yo‘lda bormi, yo‘qmi?-dedi haydovchi yigit. 
 

-Benzinni yo‘ldan topamiz. Qani ichkari kiraylik,oshtayyor!-Mirtemir shunday deb ko‘cha 
boshiga qaradi. Ikkita mashina turardi. 
 
-Kuzatishayapti,  ablahlar.  Hech  bo‘lmasa  ko‘rinmasdan  kuzatishsa  ekan. Qancha-qancha o‘g‘ri, 
muttahamlar bor, ularni kuzatishsa-chi?!-dedi biroz qizishib. 
 
-Qo‘yavering, ularning yegan noni halol emas,-shofer yigit ham o‘sha yoqqa qaradi. 
 
Mashinada o‘tirganlar miltiqqa o‘xshagan narsani ko‘rsatib qo‘yishganday bo‘lishdi. 
 
-Suratga olishdi. “Fotorujyo” degani shu,-tushuntirdi Mirtemir. 
 
Ular ichkariga kirishganda darvozaxonadagi stol ustiga  bir tovoqoshqo‘yilgandi. Yirik-yirik 
to‘g‘ralgan sariq sabzisi gurunchning ustiga tortilgan oshdan bir qoshiqdan olib ulgurmaslaridan 
to‘s-to‘polon boshlanib ketdi. Mashinalar birin-  ketin katta tezlikda kelib, “g‘iyillagan”cha 
to‘xtab, ichidan baquvvat-baquvvat yigitlar otilib tushib, ichkariga bosib kirishardi. Bir zumda 
darvozaxona odamga to‘ldi. Hovlining atrofi mashinalar bilan “o‘rab” olindi. 
 
-Hech kim qimirlamasin,-dedi ichkariga kirgan bo‘yi uzun kishi. 
 
-Nima gap, Rustam?-deya o‘rnidan turdi Mirtemir. 
 
-Rustam, pustam yo‘q. Sen qamoqqa olinding! Qani qo‘liga kishanur! Ikki yigit bir hatlab 
Mirtemirning qo‘llarini qayirgancha oldinga tortishdi. 
-Dadajon, dada,-deb yugurib chiqishdi egiz qizlar Fotima va Zuhra.-Dadamni qo‘yib yubor, 
dada…dada… 
 
-Bolalarni ichkariga olib kir!-buyruq berdi Rustam o‘ris yigitlardan biriga. U go‘daklarni 
chinqiratgancha ichkariga itardi. 
 
-Bolalarga tegma, nomard,-dedi ko‘z yoshlarini artishga ulgurmagan ayol. U Mirtemirning umr 
yuldoshi -Rohila. 
-Nomard kimligini ko‘rsatib qo‘yaman! O‘chir ovozingni!-dedi Rustam unga. 
  
-Ayolga baqirmang,-Mirtemir Rustamga yuzlandi. 
 
-Ayolmish…Ayolini o‘ylagan erkak uyida jim o‘tiradi. Kim qo‘yibdi senga arboblar bilan 
o‘ynashishni?! 
 
-Siz avval menga sanksiyani ko‘rsating! Tintuv qarori qani? 
 
-Bu jinni-pinni bo‘lganmi? Balki, hali advokat ham so‘rar. Qani tintuvni boshlanglar! 
 
-Avval bular qo‘llarini, cho‘ntaklarini ko‘rsatishsin. Nashsha yo qurol uloqtirib, keyin topdik, 
deydigan odatlari bor,-Mirtemir chetda indamay turgan polkovnikka qaradi. 
 

-Qo‘rqmang, nashsha yoki qurol topish kerak bo‘lsa, keyin ham qog‘ozga qo‘shib qo‘yaveramiz, 
-dedi u masxaraomuz ohangda. 
 
-Unda qo‘shnilarni chaqiring. 
 
-Bizning o‘z “qo‘shnilarimiz” bor,-deb kuldi u yana. 
 
Bosqinchilar oyoq kiyimlari bilan xonalarga otilib kirib hamma yoqni tita boshlashdi. 
 
-Sizlar nega qarab turibsizlar?-Rustam ichkariga kirishga iymanib turgan uch- to‘rt o‘zbek yigitiga 
o‘dag‘ayladi. Yoki, sizlarga alohida taklif kerakmi? 
 
Yigitlardan biri oyoq kiyimini yechdi-da, “Uzr, yanga” deb ichkariga kirdi. Qolganlari ham xuddi 
yo‘qotgan narsasini topgan bolalarday yengil tortib shu holni takrorlashdi. 
 
Fotima goh dadasiga, goh mirshablarga qaray-qaray, qo‘rqa-qo‘rqa dadasining yoniga  keldi. 
Mirtemir jajji ko‘zlarida yosh halqalanib turgan, rangi oqargan, kulcha yuz qizalog‘ini 
bag‘rigabosib, silliq, mayin sochlarini silagisi keldi. Kishan…Shunda ham ikki qo‘lini 
birvarakayiga ko‘tarib qiziga intildi. 
 
-Qo‘lingni tort!-o‘shqirdi Rustam. 
 
Fotima cho‘chib tushdi. “Hiq-hiq” etib yig‘lay boshladi. 
 
-Sen payg‘ambarning nevarasimisan, nega baqirasan?-Mirtemir anchadan buyon jilovlab turgan 
jahlini “qo‘yib” yubordi. 
 
-Sansirama! 
 
-Sizlashga arzimaysan! Seni odam deb yurgandim. “Aka, aka” deb likanglab 
  
kelarding-ku!  Bu  qizaloqning  tug‘ilgan  kunida  aytilmagan  mehmon  bo‘lib kelmaganmiding?! 
Seni tuz uradi! 
 
-Men seni tanimayman! Hali tuhmatga ham ustaman, degin. Tag‘in millat, Vatan haqida 
gapirarmish bu kishi! 
 
-Dasturxonimizdan yegan nonlaringiz ko‘r qiladi sizni,-dedi Rohila. -Eh, dadasi, ana sizga do‘stu 
birodar, ana sizga xalqingiz. 
 
-Bular xalq emas, bular xalqning chiqindisi, qo‘y, yig‘lama, Rohil, hammasi yaxshi bo‘ladi. 
 
-Yaxshi bo‘ladi… Qani kel bu yoqqa qizim. Endi dadangni olib ketishadi… 
 
U qizini bag‘rigabosib, yum-yum yig‘lar edi. Mirtemir ezilib ketdi. Eh, Rohil, seni qiynab 
yubordim. Men bilan qancha azoblarga sherik bo‘lding? Azob, tahqir ko‘rish uchun tug‘ilgan 

ekansan-da. Uyimizni yondirib yuborishganda, ikki qizing bilan qor ustida qolding. Toshkentda 
eshikni buzib, narsalarni yomg‘ir ostiga chiqarib tashlashganda to‘rt bolang bilan jahannam 
azobini chekding. Men majlisda so‘zlayotganimda uyga bostirib kirib, sizlarni qo‘rqitishganda, 
dunyo ko‘zingga olov bo‘lib ko‘rindi. Hammasiga chidading, bunga ham bardosh topasan! 
 
Balki, sen borliging uchun men bu yo‘lga kirdim, sen borliging uchun bu yo‘ldan qaytmadim. 
Agar yonimda sen bo‘lmasang, senga ishonmasam boshqalar kabi indamas bo‘lib qolarmidim? 
 
Lekin sening aybing nima? Sochlaringga oq oraladi. Xastalik orttirding. Sen ham boshqa ayollar 
kabi bashang kiyinib, mehmondorchiliklarda, to‘yma-to‘y, tomoshama-tomosha yurishni istarsan, 
balki?! Yo‘q, sening baxting, shodliging to‘rt bolang! Ularning tabassumi to‘y, qahqahasi 
tomosha. Bilaman, hozir ham o‘zing haqingda emas, men to‘g‘rimda o‘ylayapsan. Qurib qolgan 
lablarimga qarab qo‘yishingdan sezayapman, “Ishqilib, yuragingiz bardosh bersin” deyapsan. 
Tangridan iltijo qilib, menga omonlik istayapsan. 
 
Onang, Salomat ayaga o‘xshaysan. Dono ayol. Bir chetda kuzatib turibdilar. Faqat mening 
ko‘zimga boqadilar. “Bolam, qo‘rqmang”, dedilar, boya. Nahotki qo‘rqqanga o‘xshadim. Rangim 
o‘zgardimi? Faqat, faqat labim qurib qolayapti. Biror aybim, jinoyatim bo‘lsa-ki, qo‘rqsam. 
Shunday bo‘lishini bilardim. Mana bular allaqanday qog‘ozlar qidirishayapti. Bilishmaydiki, 
ularni qiziqtirgan hujjatlar uyda saqlanmaydi… 
Ikki yigit Mirtemirning xonasidan allaqanday qog‘ozlarni olib, bosh siltab o‘qib chiqishdi. Keyin 
Mirtemirga ko‘z qisib, ularni “keraksiz” uyumga qo‘shishdi. 
 
…Imo-ishora bilan xayrixohliklarini bildirishmoqda, o‘yladi Mirtemir. Ha, bu yigitlar gap 
nimadaligini tushunishadi. Lekin fikrlarini aytolmaydilar. Nima ham qilishsin?! Bu 
  
ishga osonlikcha o‘tishmagan. “G‘ing” deyishsa, pattalarini qo‘llariga tutqazishadi. Ular 
shoshmasdan, beparvolik bilan tintishardi. Rustam esa jonbozlik ko‘rsatib, xonadan-xonaga o‘tar, 
yigitlarni do‘qlardi. 
 
Bir o‘ris yigit muhim hisoblangan qog‘ozlarni ro‘yxatga ola boshladi. Gazetachining nimasi ko‘p, 
qog‘ozi. Ba‘zilarini erinmay oxirigacha qiziqib o‘qishardi. Oltita papkada odamlardan kelgan 
xatlar bor edi. Uch soatlar chamasi o‘qishdi. 
 
Rustam Mirtemirning yoniga kelib, unga eshittirib: 
 
-Bular bir piyola choy ham berishmaydi,-dedi. 
 
-Anaoshsuzilgan, o‘tirib yeb olinglar,-dedi qaynonasi,-Hozir choy ham damlayman. 
 
Mirtemir miyig‘ida kulib qo‘ydi. Rustam tik turgancha sovub qolgan oshdan ikki-uch qoshiq yedi. 
Keyin qo‘ltig‘ida papka tutgan polkovnikka ishora qildi. U indamadi. 
 
Tintuv sakkiz soat davom etdi. Bu orada ellikka yaqin mashina kelib ketdi. Mirtemirning 
qarindosh-urug‘lari kelishdi. Ularni hovliga kiritishmadi. 
 

Polkovnikning qo‘lidagi ovoz uzatgich ishlab turardi. “Ob‘ektni generalning huzuriga olib 
kelinglar. Tintuvni yakunlanglar. Nima, tillo topdingizlarmi, buncha cho‘zilib ketdi?”, degan ovoz 
keldi undan oqshom chog‘i. 
 
Ular Mirtemirni darvozadan olib chiqishayotganda ko‘zi qaynotasiga tushdi. Bir kunda bukchayib 
qolibdi. Chiroq yorug‘ida yuzi tundlashgani sezilib turardi. U Mirtemirni quchoqlab oldi. 
 
-O‘g‘lim, bardoshli bo‘ling. Erkak kishi bukilmaydi. Bolalardan xavotir olmang. 
Sizni ota-onangizning arvohlari qo‘llasin… 
 
“Ota-onangiz… “Bu so‘zlar Mirtemirning qalbini eritib yubordi. Qalbi tomchilarga aylanib, 
ko‘ziga yugurdi. O‘zini arang tutdi. Ota…Otasini o‘ldirishganiga yigirma yildan oshdi. Qotillar 
qolib, boshqalar qamalib ketdi. Onasi qirq ikki yoshida kamqonlik kasalligidan ko‘z yumdi. 
Minglab onalar juvon yoshida ana shu darddan olamdan o‘tishgani unga tinchlik bermasdi. Uni 
siyosatga boshlagan ham shu dard. Onalar sog‘lom bo‘lmas ekanlar millat sog‘lom bo‘lmaydi, 
degan fikr uni hech tark etmasdi. 
 
-Mirtemir aka, uzr, biroz qo‘pollik qildim. Ana u iflos polkovnik boshliqqa “Bu ikkalasi do‘st”, 
deb aytibdi. 
 
Rustamning gapi Mirtemirning xayollarini bo‘ldi. Nima deyapti? Shu qadar 
  
qo‘rqoq, ojiz edimi u? O‘zi qanday tanishishgandi? Ha, Payariqda. Bir kishining bo‘hton bilan 
qamalgani bois borgandi, Mirtemir. O‘shanda Rustam unga qo‘shilib yurdi. Haqiqatgo‘y yigitga 
o‘xshagani uchun Mirtemirga ma‘qul bo‘ldi. Keyin u viloyatga ishga o‘tganda Mirtemirnikiga 
kelib-keta boshladi. Kishi shu qadar ham o‘yinchi bo‘larkan-da?! Asli o‘yinchi bo‘lmaganlarga 
og‘ir. Yurgan yo‘lda kaltak yeydilar. Bundaylar esa… 
 
 
T O ‘ X TAY E V [ 2 ] 
 
  
 
Mirtemir Rustamga javob qilmadi. Mashina bir zumda viloyat Ichki ishlar boshqarmasiga yetib 
keldi. Oldinda, orqada bir necha mashinalar kuzatib keldi. Mirtemirni olib tushisharkan, 
mirshablar tomoshaga chiqishganini ko‘rdi. Ular bosh irg‘ab unga salom bergan bo‘lishar, keyin 
hech kim ko‘rmadimi, deb atrofga alanglashardi. 
 
Rustam “5 raqami yozilgan tugmani bosdi. Liftga yana ikki qurolli yigit ham chiqdi. Nega bu qadar 
vahima, o‘yladi Mirtemir. Bularning boshqa ishi yo‘q-mi? Bugun yuzdan ziyod kishi u bilan 
ovora. 
 
General o‘tiradigan xona eshigi ochiq ekan. Boshliq o‘rnidan turib, eshik tomonga yurdi. 
 
-Kishanni yech,-dedi. So‘ng: 
 

-Salom,-deb qo‘lini uzatdi Mirtemirga. 
 
Mirtemir generalning yuzida allaqanday horg‘inlik sezdi. Kun bo‘yi xonasidan chiqmay o‘tirgani, 
“operatsiya”ga boshchilik qilgani sezilib turardi. 
 
Ilgarilari bu xonaga Mirtemir ko‘p kelgan. General har qanday shoshilinch ishi bo‘lsa ham uni 
darrov qabul qilardi. Tugmani bosib qahva buyurardi. Keyin ish og‘irligidan nolirdi. 
 
Mirtemirning esida, ikki yil avval bu xonada Gayran degan armani o‘tirardi. Bokuda ozarbayjonlar 
bilan armanlar o‘rtasida to‘qnashuv chiqqanida Gayran bir kechada 200 nafar qochqinni shaharga 
g‘ayri rasmiy yerlashtirib, hujjatlarini qonunlashtirib bergan. 
 
O‘shanda viloyatgaPo‘lat Majidovich “birinchi” bo‘lib kelgan kunlar edi. Mirtemir katta yig‘inda 
masalani ochdi. Janjallar boshlandi. Oxiri Gayranni qo‘shni viloyat ichki ishlar boshqarmasiga 
boshliq muovini qilib ko‘chirishdi. Viloyat deputatlari sessiyasida Uyg‘un To‘xtayevning 
nomzodi uning o‘rniga ko‘rsatildi. 
  
Sessiya bahslar bilan o‘tayotgan edi. Deputatlar Rossiyadan kelgan “mehmon” kadrlarni 
tasdiqlamaslik kayfiyatida. Viloyat ijroiya qo‘mitasi raisining muovini Leonov birinchi bo‘lib 
“sindi”. 
 
-Bu kishi  Rossiyadan  emas,-kuldiPo‘lat  Majidovich,-Poytaxtdan.  Biz  birga ishlaganmiz. 
 
Keyin To‘xtayev o‘zi haqida gapirdi. 
 
-Men ham san‘atkor oilasidanman,-dedi u,-Radio, televizorda klassik ashulalarni aytadigan xalq 
artisti Nilufarxon To‘xtayeva umr yo‘ldoshim bo‘ladilar. 
 
Zalda yengil kulgi bo‘ldi. Mirtemirning unga rahmi keldi. Nima bo‘lsa ham tasdiqlanishini 
istayapti. Balki odamlarda  rahm-shafqat uyg‘otmoqchidir? Balki mehr qozonmoqchidir? Axir biz 
mashhur odamlarga boshqacha qarab o‘rganmaganmizmi? U ko‘p istiholaga borib, so‘zga 
chiqmadi. 
 
Sessiyadan so‘ng unga nohaq qamalgan saylovchilari va tumandagi jinoyatchiliklar haqida 
takroran deputat so‘rovi kiritdi. To‘xtayev bir haftadan keyin javob qildi. Javob ilgari Gayran 
yozgan javobning nusxasi edi. Shundan keyin u gazetada To‘xtayevning ish usuli haqida tanqidiy 
chiqish qildi. 
 
Bir kun To‘xtayev sim qoqib: 
 
-Mirtemir aka, bu yerda ishlash og‘ir ekan. Iltimos, menga maslahatlar berib turing,-dedi. 
 
Tushunadigan odam ekan deb, tez-tez uchrashib turdi. Oralarida samimiyat bor edi. Faqat 
poytaxtda Mirtemirga nisbatan tazyiq boshlanganda u ham o‘zgardi. Mirtemir surgunga uchrab, 
shahriga kelishi hamonoq ortidan kuzatuvchilar, ayg‘oqchilar qo‘yadigan odat chiqardi. 
 

Bir kuni Mirtemir kuzatuvchini ushlab oldi. U haqiqatdan ham To‘xtayevning odami ekan. 
Mirtemir Islom Karimovga, Oliy Majlisga va Bosh Prokurorga deputatlik so‘rovi yozdi. Xalq 
deputati haqidagi va boshqa qonunlarda qayd etilgan huquqlari toptalgani uchun To‘xtayevga 
chora ko‘rilishini so‘radi. 
 
Oradan hafta kechib, To‘xtayevga general unvoni berildi. Mirtemir tushundiki, To‘xtayev ijrochi. 
O‘zi bilmasdan uning “yaxshi” ishlayotganini yuqoridagilarga qayd etibdi. 
 
-O‘shanda generallik unvonimga qo‘l qo‘ymay qaytarishgandi. Sizning shikoyatingizdan keyin 
o‘zlari so‘rab olishdi,-dedi To‘xtayev unga o‘tiring ishorasini qilib.-Agar siz Gayranga qarshi 
chiqmaganingizda bu joy menga nasib qilmasdi. 
  
Qarangki, taqdir ekan, uka, endi siz bilan mashg‘ulmiz. 
 
-Har holda bu safar qahva buyurmasangiz kerak, taqsir.-dedi Mirtemir. 
 
-Hozir buyuramiz-da, uka… 
 
U eshik yonida tik turgan yordamchisiga qaradi: 
 
-Okangga qahva olib kel, achchiqroq bo‘lsin,-dedi. 
 
-Xo‘sh…o‘zi yomon yigit emassiz. Xalq deb kayg‘urib yuribsiz. Kuyunchaksiz. Lekin uka, 
odamlar yaxshilikni bilishmaydi. Siz qancha-qancha odamlarni himoya qildingiz, asrab qoldingiz, 
bilishdimi? Bilishmaydi. Do‘stingiz hatto yomonlab maqola yozdi. Bu dunyo shunaqa. Mansabda 
bo‘lsangiz qulluq qilishadi. Yiqilgan kuningiz ustingizga chiqib tepishadi. Qani endi sizni birov 
himoya qiladimi?! 
 
Sizga bitta hikoya aytib beraman. Bir boy odam bor ekan. Dunyo kezib bir shaharga kelsa, odamlar 
ochdan o‘layotganmish. Butun boyligini sarflab ularni saqlab qolibdi. Hamma kuch yig‘ib, ish-ish 
bilan ketibdi. Haligi boy birdan xastalanib qolibdi. Tabiblar dori-darmonga ko‘p pul surashibdi. 
Yurtiga qaytib ketishga ham imkoni yo‘q. Xastaligi kuchayib ketaveribdi. Tabiblar tashvishga 
tushibdilar. Chunki xastalik yuqumli ekan. Keyin xalq ham tashvishga tushibdi. Yig‘ilib bir 
qarorga kelibdilar. Tunda u yotgan joyga bostirib kirib, uni o‘ldirib, keyin kuydirib, kulini daryoga 
oqizibdilar. 
 
Ana shunaqa, o‘zini uylagan odamgagina bu dunyoda yer bor, uka, siz bo‘lsangiz hovliqib 
ketdingiz. Mansab, ishonchni xalq yo‘lida sarflayman, dedingiz. Ham mansabsiz, ham ishonchsiz 
qoldingiz… 
 
Mirtemir javob qilmadi. Uyg‘un To‘xtayev uzoq gapirdi. Nasihat ustiga nasihat. O‘zini oqil, dono 
ko‘rsatib, Mirtemirni ahmoq, adashgan ko‘rib, uning “ko‘zini ochmoq” istardi. 
 
Mirtemir hayron. Bu gaplar nimaga kerak? Nima istaydi bu odam? Nega vaqtni cho‘zayapti? Yoki 
shu qadar bekorchimiki, suhbatdoshga zoriqib o‘tirgan ekan? Yo‘q, bu yerda boshqa gap bor. U 
nimanidir yo kimnidir kutayotibdi… 

 
Shu orada telefon jiringladi. 
 
-Nega bermaydi? Boshi nechta? Bu kattaning topshirig‘i ekanligini biladimi, o‘zi? 
– u shunday deb jahl bilan telefon dastagini qo‘ydi. So‘ng Mirtemirga yuzlandi. 
 
-Qarang-a, prokuror sanktsiyaga imzo chekmabdi. Baxtingiz bor ekan, shekilli? Shunaqa mardlar 
ham topiladi. 
  
U qayergadir sim koqa boshladi. 
 
-Po‘lat Majidovich keldilarmi? –  deb so‘radi.-Yaxshi. Kelishlari bilan menga xabar qilsangiz. 
Davlat ahamiyatidagi muhim masala bor. 
 
Keyin ko‘p nuqtali dastagning bir tugmasini bosdi. 
 
-Kattalar qayerda?-deb so‘radi. 
 
-Hozir Kattaqo‘rg‘ondan Adliya vaziri Alisher Mardiyevning ma‘rakasidan qaytishdi. Shu damda 
hokimning dala hovlisida. Vazirimiz o‘rtoq Almatov, respublika MXX raisi Aliyev ham o‘sha 
yerdalar, o‘rtoq general! 
 
-Yaxshi meni xabardor qilib tur!-General o‘zi aylanadigan stulda “liq” etib yana Mirtemirga 
yuzlandi: 
 
-Ko‘rdingizmi uka, sizni deb odamgarchilikdan ham qoldik. Vazirimizning yonlarida yurishim 
kerak edi, siz bilan bachakilashib o‘tirishga majburman… 
 
Mirtemirning xayoli oilasida. Nima qilishayotgan ekan? 
 
Xavotirlanmasa ham bo‘ladi. Qaynotasining gaplari unga dalda bo‘ldi. Aqlli, ko‘pni ko‘rgan 
odam. Gapirishni emas, eshitishni yaxshi ko‘radi. Odamni bir ko‘rganda taniydi. Olma artishiga 
qarab kishining fe‘l atvori haqida xulosa chiqara oladi. 
 
Esida millat vakili bo‘lgan kunlari edi: 
 
“Bolam poytaxtga borayapsizu ko‘nglim behuzur,-dedi u.-Oddiy odamlarni sevmaydilar. 
Umuman hukumatga ko‘p yaqin yurmang.” 
 
O‘shanda Mirtemir qaynotasidan biroz ranjigandek bo‘lgandi. Vaqt kechgani sayin qaynotasi haq 
ekanligi isbotlandi. 
 
Uning xayolini generalning gapi bo‘ldi. 
 
-Sizni ba‘zilar yo‘ldan ozdirishdi. Ishonuvchan yigit bo‘lganingiz uchun aldashdi. O‘zlari chetda 
qolib, sizga o‘xshaganlarni ilgari surishdi. 

 
-Bu masalada siz haq emassiz, taqsir…-Mirtemir nihoyat javob qildi. Shu payt telefon jiringladi. 
-Eshitaman! Labbay!-general o‘rnidan turib gaplasha boshladi. U “xo‘p”, “xo‘p” der ekan rangi 
biroz o‘zgardi. Jahli chiqa boshladi. 
  
Telefon dastasini yeriga qo‘ydi-da Mirtemirga o‘dag‘aylay ketdi: 
 
-Sen jo‘jaxo‘rozga kitob yozishni kim qo‘ydi? Qachondan beri yozuvchi bo‘lib qolding? Mard 
bo‘lsang otingni qo‘yib yozmaysanmi? Qanaqa terror haqida yozding? Almatov senga nima 
yomonlik qildi? 
 
Savollar toshdek yog‘ila boshladi. General boshqa odamga aylandi. Shu paytgacha ko‘rsatib 
o‘tirgan iltifoti tugadi. Endi u ishga kirishgandi. 
 
Kim bilan gaplashdi ekan? Vazir bilanmi? Qaysi kitob haqida so‘rayapti? Ha, “Erk yo‘li” kitobi. 
Uni Mirtemir yozgan emas. Lekin ichida uning xotiralari ham bor. 
 
-Sendan so‘rayapman, kitobni qachon yozding? Qayerda chiqdi? 
 
-Bu so‘roqmi? 
 
-So‘roqmi – po‘roqmi, javob ber! 
 
-Oldin menga qamoqqa olinishim haqidagi hujjatni, uyimni tintuv qilish hakidagi qog‘ozni 
ko‘rsating! 
 
-Sen baqirma, bola! 
 
-Baqiraman. Bu yer Chili emas. Har bir harakatingizga javob beradigan kun yaqin… 
 
-Javob beradigan kun keldi. Faqat men emas, sen javob berasan! 
 
-Men javob bermayman sizga. Oldin hujjatlarni ko‘rsating… 
 
-Hujjat!-general “mana hujjat” deb unga tarsaki tortib yubormoqchi bo‘ldi-yu, bunga jasorati 
yetmadi, shekilli, qo‘llari Mirtemirning boshida to‘xtab qoldi.-Hali tilingni sug‘irib olaman seni!