Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Ayırımlanǵan tolıqlawıshlar

Almasıq sózlerden bolǵan to­lıqlawıshlar ayırımlanıp qollanıladı. Mıs: Bul qosıqta men mehribanıma, anama arnap jazǵanman.Balam, násiyatımdı, atańnıń sózin, yadıńnan shıǵarma!

Ayırımlanǵan pısıqlawıshlar

Sol jılı, 1980-jıldıń jazında, men onıń menen tanıstım. Jazda, qawın pisikte, hawa keshte de ıssı boladı. Ol arqa rayonda, Shımbay rayonınıń Oktyabr` sovxozında turadı. Sovxozdıń jıldaǵıdan eki ese kóp ónim, gektarınan 30 tsentnerden, jetistirdi.Tilimizdegi feyil toplamları (hal feyil, kelbetlik feyil, shárt meyil) gáp ishinde ayırımlanıp ta keledi. Olar ayırımlanıp kelgende pısıqlawısh aǵza xızmetin atqaradı. Gáp ishinde feyil toplamları keńeytilgen pısıqlawısh xızmetinde kelip gáptiń mánisin kúsheytip basqa gáp aǵzalarınan intonatsiyalıq jaqtan ajıralıp turǵanlıqtan ayırımlanǵan aǵza bolıp esaplanadı.Mısalı: Bir saparı, jazdıń ıssı kúniniń birinde, bala ózine arnalǵan tas qorshawdıń ishinde shomılıp atırǵanda, jan­bawırındaǵı jol menen shańǵıtıp kiyatırǵan mashinanı kózi shalıp qaldı.

Gáptiń birgelkili aǵzaları

Gáptiń quramında bir túrdegi bólekler bir neshe bolıp ke­liwi múmkin. Mıs: Izimbetovtıń ne aytajaq bolǵanına Qalbay menen Gúlaysha túsinbegendey Atamuratqı qaradı. Hesh kim ya maqul­lamaydı, ya qasarıspaydı.Mısallardaǵı Qalbay menen Gúlaysha sózleri gápte bir sin­taksislik xızmette baslawısh bolıp bir sorawǵa juwap beredi. Ekinshi mısaldaǵı maqullamaydı, qasarıspaydı sózleri de gápte birdey formada kelip ekewi de bayanlawısh xızmetinde qollanǵan.Bunday sózler gáptiń birgelkili aǵzaları bolıp esaplanadı. Gáp ishinde bir túrde kelip bir sintaksislik xızmette qollanılatuǵın, bir sorawǵa juwap beretuǵın sóz yamasa sóz diz­bekleri gáptiń birgelkili aǵzaları delinedi.
Gáp ishinde birgelkili aǵzalar bir-biri menen hám gáptegi basqa sózler menen sintaksislik baylanısqa túsedi. Biraq bul sintaksislik baylanıslar eki túrli boladı. Birgelkili aǵzalar óz-ara teń dizbeklesip baylanısadı, al basqa sózler menen baǵınıńǵı baylanısadı.Mıs: Qız gá ıqqa, gáórge qaraydı. Iqqa, órge dizbekli baylanıs, ıqqa, órge qaraydı-baǵınıńqılı baylanıs.Gáptiń bilgelkili aǵzalarınıń komponentleri bir qıylı grammatikalıq formada keledi hám bir qıylı sintaksislik xızmet atqaradı. Grammatikalıq formalar gáp aǵzalarınıń hár birine jalǵanıwı múmkin yamasa aqırǵı sózge jalǵanıwı múmkin.Birgelkili aǵzalar predmet yaki hádiyselerge ayırıqsha dıqqat etilgende, birgelkili aǵzalardıń hár birine gramma­tikalıq qosımtalar yamasa kómekshi sózler jalǵanadı.Haw, biziń awıldıń mınaw qara bóriklilier ǵoy!-dep Esen­geldige, Muxammedke hám Ájiniyazǵa qarap jımıyıp kúldi.Birgelkili aǵzalar hámmesi bir pútin oqılsa aqırına ǵana qosılıwı múmkin.Mıs: Awa, Xiywada, buxarada, Samarqandta Hawayı, Fızuli Bedillerden kóp bilim alasań.Biraq barlıq aǵzalar birgelkili bola bermeydi.Mıs: Sen usı xattı iyesine tapsır.Xattı--neni? iyesine-kimge?birgelkili tolıqlawıshlar emes.
Birgelkili aǵzalardıń belgileri tómendegishe.1. Birgelkili aǵzalardıń hámmesi bir túrde bolıp keledi.Birdey grammatikalıq formada keledi hám bir sorawǵa juwap beredi.2. Intonatsiyalıq jaqtan birgelkili aǵzalar arasında qısqa pauza islenedi. Jazıwda aralarına útir qoyıladı. Kerekli jerinde dánekerler qoyıladı.Birgelkili aǵzalar eki yamasa bir neshe bolıwı múmkin, biraq hámmesi gáp ishinde bir aǵza menen baylanısqa túsedi.Mıs: Jaǵada turǵanlar gá atlılarǵa, gá suwda ketip bara­tırǵan kemege sıǵalap, telmirip qarap tur.