Toshkent davlat agrar universiteti X. Nomozov, M. Atabayev, Z. Asqarova, S. Asatova tuproq xossalari va o

Tuproq mexanik elementlarining (N.L.Kachinskiy) tasnifi

Guruh	Mexanikaviy elementlar o‘lchami, mm	Mexanikaviy elementlar nomi
I	3 mm. va undan kattasi	Tosh
II	3- 1	Shag‘al
III	1 -0,5	Yirik qum
	0,5 - 0,25	O‘rta qum
	0,25 - 0,05	Mayda qum
IV	0,05- 0,01	Yirik chang
	0,01 - 0,005	O‘rta chang
	0,005 - 0,001	Mayda chang
V	0,001 - 0,0001	Loyqa
VI	0,0001 dagg kichigi	Kolloid

2-jadval
Tuproqning mexanik tarkibi bo‘yicha yagona klassifikatsion shkala

0,01 mm dan kichik bo‘lgan fizik loy, %	Mexagnik tarkibning to‘liq nomi	Mexanik tarkibning umumlashtirilgan nomi
0-5 6-10 11-20	Bo‘sh qum Birikkan qum Qumloq	Qumli
21 -30 31 -40 41 – 50	Yyengil qumoq O‘rta qumoq Og‘ir qumoq	Qumoqli
51 - 65 66-80 81 – 100	Yyengil loy O‘rta loy Og‘ir loy	Loyli

3.2. Tuproq mexanik tarkibining xalqaro klassifikatsiyasi
Tuproq mexanik tarkibini FAO diagrammasi asosida aniqlash aniqlik va oddiylikni yanada oshiradi. Bu uchburchakdan iborat diagrammaning chap tomonida loyqa fraksiyalar foizdagi ko‘rsatkichga, o‘ng tomoni chang ko‘rsatkichiga va pastki tomoni qum fraksiyalari ko‘rsatkichlari keltiriladi. Bu diagramma asosida tuproq mexanik tarkibini aniqlashda asosan diagrammaning pastki (qum) va chap (loyqa) tomonidan foydalaniladi.
3-jadval
Tuproq mexanik tarkibining nomlanishi

T №	Simvollar			Xalqaro (FAO bo‘yicha) nomlanishi	MDH da nomlanishi
	Lotincha	Ruscha	O‘zbekchaa
1 2 3	Arg Arg-L Arg-A	G GP GPs	L LCH LQ	Loyqa Changli loyqa Qumli loyqa	Og‘ir loyqa O‘rta loyqa Yyengil loyqa
4 5 6	La-Arg La-L-Arg La	Cr-G Sg-Pl-G Sg	Qm-L Qm-CH-L Qm	Loyqa (og‘ir) qumoq Qumoqli, changli loyqa Qumoq	Og‘ir qumoq Og‘ir qumoq Qumoq
7 8 9	La-A-Arg A-La L-La	Sg-Ps-G Sg-Ps Sg-P	Qm-Q-L Qm-Q Qm-CH	Qumoqli qumli loyqa Qumli qumoq Changli qumoq	O‘rta qumoq Yyengil qumoq O‘rta qumoq
10 11 12 13	L-Arg-La L A A-La	Sg- P-G P Ps Sg-Ps	Qm-CH-L CH Q Qm-Q	Changli loyqali qumoq Chang Qum Qumli qumoq	Og‘ir qumoq Chang Qum Qumloq

Bunda fizik qumning % dagi ko‘rsatkichi bo‘yicha pastdan yuqori tomonga chiziq tortiladi. Fizik loyning foyizdagi ko‘rsatkichi bo‘yicha chapdan o‘nga tomon chiziq tortiladi. Bu ikkala chiziq kesishgan joyi esa tuproqning mexanik tarkibini ko‘rsatadi:

Fizik qum,% Fizik loy, % Mexanik tarkibi

1. 
   76,6% 3,3% Qumloq
   
2. 
   58,5% 8,7% Yyengil qumoq
   
3. 
   30,3% 52,4% O‘rta loy (soz)
   
4. 
   18,4% 29,2% O‘rta qumoq
   
5. 
   45,0% 32,2% Og‘ir qumoq
   
6. 
   54,1% 60,7% Og‘ir loy (soz)
   

3. 
   3. Tuproq mexanik tarkibining mineral va mahalliy o‘g‘itlar
   

ta’sirida o‘zgarishi
Agronomik nuqtai nazardan qumoq tarkibli tuproqlar tuproqqa ishlov berishda, ekinlarning o‘sib rivojlanishida ham eng ma’qul mexanik tarkib hisoblanadi. Shuning uchun ham juda og‘ir va qumloq tuproqlarni zarur (qumoq) mexanik tarkibga keltirish uchun turli tadbirlar qo‘llanadi.
Mexanik tarkibi loy va og‘ir bo‘lgan tuproqlarga muntazam ravishda bir necha yil shudgordan oldin qum (yaxshisi ko‘k qum), tosh (allyuvial yotqiziq) va organik o‘g‘itlar solish tavsiya qilinadi. Qum va qumloq tuproqlarga esa loy va og‘ir tarkibli tuproqlar solish tavsiya qilinadi. Bu tadbirlar mahalliy o‘g‘itlarning tuproq mexanik tarkibiga ko‘rsatadigan ta’siriga yaqqol misol bo‘la oladi.
Tuproqqa yuqori me’yorda mineral (ayniqsa azotli) o‘g‘itlar solinishi tuproq tarkibidagi chirindining kamayishiga, bu esa muayyan tuproq mexanik tarkibining o‘zgarishi (og‘irlashishi) ga sabab bo‘lishi mumkin.
3.4. Tuproqning asosiy mexanik xossalari va uning o‘g‘itlar ta’sirida o‘zgarishi
Tuproq plastikligi, yopishqoqligi, bo‘kishi, cho‘kishi, yetilganligi uning mexanik xossalari deyiladi.
Nam holdagi tuproqning tashqi mexanik kuchlar ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirishi va bu o‘zgarishning tegishli mexanik kuchlardan keyin ham saqlab turish qobiliyati tuproqning plastiklik xossasi deyiladi.
Nam tuproqning ish qurollariga va boshqa narsalarga yopishib qolish qobilyatiga uning yopishqoqlik xossasi deyiladi. Tuproqning bu xossasi, ayniqsa uning mexanik tarkibi, chirindisi miqdori, strukturasi va namlik darajasiga bog‘liq. Tuproqning yopishqoqligi yerni ishlashda ancha qiyinchiliklarga, yerning sifatsiz ishlanishiga ko‘p mehnat sarf etilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Tuproqning suv ta’sirida o‘z hajmini kattalashtirish qobilyatiga uning bo‘kish (ko‘pchish) xossasi deyiladi.
Tuproq qanchalik ko‘p bo‘ksa shunchalik cho‘kadi.
Oz kuch sarflab tuproqning ishlanish holatiga uning fizik (mexanik) etilganligi deyiladi. Namning miqdori tuproqning og‘irligiga nisbatan 14-18% bo‘lganda tuproqning fizik etilganligi vujudga keladi. Mineral va mahalliy (ayniqsa go‘ng) o‘g‘itlar ta’sirida tuproqning fizik, biologik va kimyoviy xususiyatlarining sezilarli o‘zgarishi tuproq mexanik xossalarining ham o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Savollar

1. 
   Tuproqning mexanik elementlari va mexanik tarkibi orasidagi farq nima?
   
2. 
   Tuproqning asosiy mexanik xossalarini aytib bering.
   
3. 
   Tuproq mexanik tarkibini aniqlashdagi MDH va FAO klassifikatsiyasi orasidagi farq nima?
   
4. 
   Tuproq mexanik tarkibi va mexanik xossalari mineral va mahalliy o‘g‘itlar ta’sirida o‘zgaradimi, agar o‘zgarsa uning sababini tushintirib bering.