Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Özbegistanyň ýerlerine mongollaryň ýörişi 
Bu syýasy ýagdaýdan Könürgenç hökümdary Atsyz 
hanyň nesilleri peýdalanypdyrlar we soltan Sanjar ölenden soň 
özbaşdaklygyny gazanypdyrlar. Atsyz hanyň agtygy Tekeş 
(1172-1200) Syrderýanyň aşak akymyndan Yraga çenli aralygy 
Köneürgenç döwletiniň düzümine girizipdir. 
Çingiz hanyň Köneürgenç döwleti bilen gatnaşyklary 
baryp 1215-nji ýylda başlanypdyr. 1218-nji ýylda iki döwletiň 
arasynda gapma-garşylyklar döräp başlapdyr. Bu gapma-

---

97 
garşylyklaryň döremegine bolsa, Otrar şäherinde mongol 
kerweniniň talanmagy we mongol ilçileriniň öldürilmegi sebäp 
bolupdyr. 
Mongollar Otrar şäherini alty aý gabawdan soň, 1219-njy 
ýylda basyp alýarlar. Çingiz hanyň goşuny 1120-njy ýylyň 
gyşynda Buhara şäherini gabaýar. Şähere hiç kim kömege 
gelmändir. Galyberse-de, dindarlar hem dönüklik edipdirler. Bu 
bolsa, şäheri goraýjylaryň boýun egmegine getiripdir. Mongol 
goşunlary şol ýylyň özünde Samarkanda ýakynlaşypdyrlar. 
Çingiz han Samarkandy gabap, ony goraýjylaryň boýun 
egmegini talap edipdir. Şäheri 60 müň esger gorapdyr. Şäheri 
gahrymanlarça goramakda halk meýletinçileriniň hyzmaty örän 
uly bolupdyr. Emma şäher ilatynyň gurply gatlagy ruhanylar öz 
janlaryny we emläklerini halas etmek maksady bilen halk 
meýletinçilerini goldamandyrlar. Mongollar meýletinçileri 
gabapdyrlar we olaryň onlarça müňüsini gyrypdyrlar. Ýerli han-
begler, ruhanylar şäheri duşmana bermek barada mongollar 
bilen gepleşikleri geçiripdirler we ýygy-ýygydan mongollaryň 
tarapyna geçipdirler. Mongollar Samarkandy ýumrupdyrlar we 
talapdyrlar. Gana gark edilen Mawerennahr gysga wagtyň 
içinde mongollaryň eline geçipdir.Ondan soňra Çingiz hanyň 
goşuny Hojent şäherini gabap özüne boýun egdirýär. 
Mahmyt Tarabynyň gozgalaňy 
Ýerli halk daşary ýurt basybalyjylarynyň, şeýle hem ýerli 
feodallaryň eden-etdiliklerine çydap bilmän olaryň garşysyna 
yzygiderli azat-edijilik hereketleri alyp barypdyrlar. 1238-nji 
ýylda Buharada we onuň eteklerinde asly Tarab obasyndan 
bolan Mahmydyň ýolbaşçylygynda gozgalaň tutaşýar. Mahmyt 
Taraby öz töweregine zähmetdeş halky ýygnap, mongol 
otrýadyny ýeňmegi başarypdyr.
Bu üstinlikden ruhlanan Buharanyň şäher ilaty ýaraga 
ýapyşypdyrlar we Mahmyt Tarabynyň adyndan welaýatyň ähli 

---

98 
ýerlerine adamlary iberip daşarky duşmana garşy göreşe 
çagyrypdyrlar. Tarabynyň ýolbaşçylygyndaky gozgalaňçylar 
otrýady ýüzleriniň ugruna mongol goraglaryny ýeňip geçip 
Buhara giripdirler. 
Taraby 
öz tarapdarlary bilen 1206-njy ýylyň 
gozgalaňyna ýolbaşçylyk eden Sanjaryň ornaşan köşgünde 
ornaşypdyr. Taraby şeýle etmek bilen Sanjaryň başlan işini 
dowam etdirýändigini aýan edipdir. Ol köşge sadralary 
(mongollary goraýan ruhanylar, feodallar we belli adamlar) 
çagyryp we özüniň resmi taýdan hökümdarlygyny ykrar etmäge 
mejbur edipdir. Bu döwürde Buharanyň ruhanylarynyň 
arasynda mongollara garşy durýan güýçli oppozisiýa hem 
bolupdyr. Bu oppozisiýa halkyň içinde abraýy bolan dindar 
Şamsutdin Mahbubi ýolbaşçylyk edipdir.
Ol Tarabyny goldap, halky ýaraga ýapyşmaga 
çagyrypdyr. Mahmyt Taraby Buharada öz häkimýetini 
kanunlaşdyryp mongollary goldaýan ruhanylaryň we feodal 
arestokratlaryň garşysyna tutha-tutlugy geçiripdir. Juweýniniň 
aýtmagyna görä, ―ol gurply adamlaryň uly bölegini kemsidipdir 
we abraýdan gaçyrypdyr, käbirlerini öldüripdir, beýleki bölegi 
bolsa gaçypdyr. Ýönekeý halka we öýsüz-öwzarsyzlara bolsa, 
ol tersine, gowy garapdyr‖
Derbi-dagyn edilen mongollar Kermin şäherine gaçyp, ol 
ýerde güýç toplap Mawerennahryň namestnigi Mahmyt 
Ýalawaja (mongollar tarapyndan Horezmiň namestnigi edilip 
bellenen dikme) garaşypdyrlar. Gozgalaňçylaryň hataryna täze-
täze otrýadlar goşulypdyrlar. Bu bolsa Mahmyt Tarabynyň 
mongollary yzarlamagyna mümkinçilik döredipdir.
Kerminiň eteginde mongollaryň berk ýaraglanan goşuny 
bilen Mahmyt Tarabynyň ýolbaşçylyk edýän ýönekeý 
ýaraglanan tarapdarlary we halk meýletinçileriniň arasynda 
söweş bolup geçýär. Söweşiň gidişinde 10 müňden gowrak 

---

99 
mongol 
öldürilipdir. 
Ýöne, 
söweşde 
gozgalaňçylaryň 
ýolbaşçylary Mahmyt Taraby we Şamsutdin Mahbuby hem 
wepat bolupdyrlar.
Gozgalaňçylar olaryň ýerine doganlar Mahmyt 
Muhammedi we Alyny saýlapdyrlar. Emma täze saýlanan 
ýolbaşçylaryň harby tejribesi we ýeterlik abraýy bolmandyr. 
Munuň şeýledigi mongollar bilen ikinji çaknyşykda belli bolýar. 
Bu çaknyşykda gozgalaňçylar ýeňilýär we 20 müňe golaý 
adamlaryny ýitirýärler.
Halk meýletinçileriniň ýeňilmeginiň sebäbi, mongollara 
Hojentden köp mukdarda söweş taýýarlyklary bolan otrýadlaryň 
gelmegi bolupdyr. Gozgalaňçylar bolsa, erbet ýaraglanandygy 
we söweşjeň ýolbaşçylaryny ýitirendikleri sebäpli ýeňilmäge 
mejbur bolupdyrlar. Mongollar Buharany täzeden basyp 
alypdyrlar we ol ýerde ýene-de öz düzgünlerini dikeldipdirler. 
Gozgalaňdan gorkan mongollar we ýerli feodallar salgyt 
meselesinde käbir eglişiklre giden hem bolsalar, halk 
köpçüliginiň agyr durmuşyny özgertmekde üýtgeşikleri 
etmändirler.