Tvich va diqt ma'ruza lotin

6 – Mavzu: Avtomobillarning na'munaviy detallarini tayyorlash texnologiyasi. 
Reja: 
1.
Korpus detallarini tayyorlash. 
2.
Dumaloq sterjenlar tipidagi detallarni tayyorlash. 
3.
Bo’sh silindirlar tipidagi detallarni tayyorlash. 
4.
Dumaloq bo’lmagan sterjenlar tipidagi detallarni tayyorlash. 
5.
Disk tipidagi detallarni tayyorlash. 
6.
Kuzov detallarini tayyorlash. 
Avtomobillarning korpus detallari boshqa mashinalar kabi ularga aloxida uzel va 
detallarni joylashtirish uchun xizmat qiladi. Korpus detallarining xususiyatlari 
shundaki, ularning aksariyati korobka shaklidadir. 
Bu sinfga kiruvchi detallar nafaqat miqdor jihatdan, balki tayyorlash
sermehnatligi va tannarxi bo’yicha ham mashinalarda katta urin egallaydi. Ular 
murakkab shaklga ega bo’lib, dastgohdan dastgohga ko’chirish va dastgohlarga 
o’rnatish uchun sodda ishonchli yuzalar yuk. Shu sababli korpus detallarini dastgohdan 
dastgohga ko’chirish uchun odatda yo’ldosh moslamalarda bajariladi. 
Qo’yish bazasi. Ishlov berishda ko’pincha o’rnatish bazasi bo’lib, ikkita aniq 
ishlangan teshik va bitta yuza xizmat qiladi. Bu bazalar detalga ishlov berish texnologik 
jarayonining boshidan oxirigacha o’zgarmas bo’lib qoladi. Bu o’z navbatida ishlov 
berishning yuqori aniqligini va hamma operatsiyalarda bir xildagi moslamalardan 
foydalanish imkonini beradi.
Agar korpus detallarining bazoviy yuzalari ishlov berish uchun yetarli uzunlikka 
ega bo’lmasa yoki bu yuzalarda bazaviy teshiklari bo’lmasa, bu holda qo’shimcha 
yuzalar (qo’shimcha maydonchalar) qilinib, bu yuzalarda texnologik teshiklar ochiladi 
va detalga bu teshikchalar orqali ishlov beriladi. 
Korpus detallariga ishlov berish uchun frezerlash, tortish, parmalash, rezba 
ochish, yo’nish, xoningovka qilish kabi turli mexanik ishlov berish uchun avtomat 
qatorlari keng qo’llaniladi. 

---

40
Avtomat qatorlarda mexanik ishlov berishdan tashqari ayrim yig’ish ishlari 
(vtulkalarni presslab kiritish, boltlarni tortish) yuvish, sinash va nazorat qilish ishlarini 
ham bajarish mumkin. 
Korpus detallarini asosan kulrang va bolg’alanuvchan cho’yandan, shuningdek,
alyumin qotishmalaridan tayyorlanadi.
Po’latdan tayyorlangan shtamplangan-payvandlangan korpus detallari juda tor 
doirada ishlatiladi (kichik litrajli yengil avtomobillarining ketingi ko’prigi karteri). 
Quyma korpus detallarining gabarit o’lchamlari, og’irligi, materiali va quymani 
olish usullari detallarning devorlari qalinligi kancha bo’lishini oldindan belgilab beradi. 
Masalan, kulrang cho’yandan olinadigan va erga quyiladigan detallar uchun 
devorning qalinligi o’rtacha va mayda detallar uchun 3-4 mm, unchalik katta 
bo’lmagan va o’rtacha detallar uchun 6-8 mm va katta detallar uchun esa 15-20mm 
bo’ladi. Kobik shaklidagi formalarga (оболочные формы) qo’yilgan detallarning 
qalinligi 2 mmgacha bo’lishi mumkin. 
Alyuminiy qotishmasidan tayyorlangan detallarning qalinligi quyidagicha 
bo’ladi: erga qo’yilganda; mayda va unchalik katta bo’lmagan detallar uchun 5...8 mm, 
erga qo’yilganda esa 3...5 mm. Bosim ostida qo’yilganda esa 1.5mm gacha ruxsat 
beriladi. 
Avtomobillardagi korpus detallarining turli-tuman bo’lishiga qaramasdan bu 
detallarni tayyorlash texnologiyasi ko’p jihatdan bir-biriga o’xshab ketadi. 
Avtomobillardagi dvigatellarning silindrlar bloqi murakkab va katta korpus detali 
xioblanadi. Bloqda joylashishi juda aniq bo’lgan uzel va mexanizmlar o’rin olgan 
(KShM, GTM, moy nasosi va boshqalar). Silindrlar bloqiga bloq kopkogi, karter 
poddoni taksimot shesternyalarining kopkogi, suv nasosi, generatori, xavo filteri, dag’al 
va nozik moy filterlari kotiriladi. Silindrlarning joylashuviga ko’ra qatorli va V -simon 
bo’lishi mumkin, klapanlarning joylashuviga ko’ra esa pastdan yoki yuqoridan 
joylashadi.
V- simon o’rta litrajli dvigatellar xo’l gilzali bo’lib, alyuminiy qotishmasidan 
tayyorlanadi, kam litrajli dvigatellar cho’yandan yoki alyuminiy qotishmasidan quruq 
yarim gilzali qilib tayyorlanadi. Cho’yan bloqlarda devorning qalinligi 4 - 7 mm, 
alyuminiy bloqlardan esa cho’yan bloqlarga qaraganda 1.5...2 mm ortiqroq. Quymadagi 

---

41
defektlarni aniqlash va unga ishlov berishda deformatsiyalanishning oldini olish uchun 
toza ishlov berish operatsiyalarida ishlov berishga qo’yilgan qo’yimni olib tashlanadi. 
Tepa va ostki tekisliklarga baraban - frezerlash yoki tortish (протяжные) dastgohlarida 
ishlov beriladi. Tepa va ostki yuzalarga ishlov berishda bloq zagotovkasi yon tomonida 
joylashgan plastinkalar bilan dastgohga o’rnatiladi.
Avval plastin-kalar frezerlanadi. Bunda ikkita chetki silindr teshigi va o’zak 
podshipniklarining yarim doirasi bo’yicha bazalanadi. 
Avtomat qatorlarda esa o’tkazish yuzalari va qatirish teshiklariga ishlov beriladi. 
Bunda baza sifatida bloqning ostki tekisligi va ikkita teshigidan foydalaniladi. 
Tsilindrlar bloqining texnologik xususiyatlari shundaki, unga ishlov berishda 
yuqori aniqlik va teshiklarni o’zaro joylashuvida va teshiklar katta aniqlik talab qiladi. 
Ishlov berish ikki tomondan bajariladi. 
Shuning uchun silindrlar bloqi zagotovkasini olish juda murakkab va sermehnat 
ishdir. Juda ko’p yuzalar murakkab, juda yupqa devor qalinliklari, bikrlik kovurgalari 
va quymaga quyiladigan juda yuqori talablar uni tayyorlash texnologiyasini juda 
murakkablashtirib yuboradi. Cho’yan bloqlarni xo’l qoliplarga erga quyib olinadi. Qolip 
olish esa metal modellar yordamida mashinada olinadi. Bloqning murakkabligini 
xisobga olib, bloqni 6000 dan yuqori bo’lmagan sterjenlarni esa 4000 atrofida olinadi. 
Silindrlar va suv yo’li (kuylagi) devorlariga 2 mmdan ortiq qo’yim berilmaydi. Quyma
mayda donali va tarkibi zich bo’lishi kerak. Quymada govaklar (rakovino`) shlak 
qoldig’i va yoriqlarga yo’l qo’yilmaydi. Asosiy yuzalar va yon tekisliklar tekis va toza 
bo’lishi kerak. Chizmada ko’rsatilmagan chiziqni radiuslar 5 mm, qo’yish qiyaligi esa 
20 dan ortiq bo’lmagan holda qabul qilinadi. 
Cho’yan zagotovkalarning qattiqligi kulrang cho’yanning markasiga qarab 
NV163-241 atrofida bo’ladi. Har qaysi bloq 0.3...0.5 mPa bosim ostida gidravlik 
sinovdan o’tadi. 
Alyuminiy qotishmalaridan olinadigan bloqlar ikki xil usulda: metal qoliplarga 
quyib ( kokil (erkin) qo’yish) yoki bosim ostida quyib olinadi.
Bunday bloqlar ancha yengil va cho’yan bloqlarga nisbatan kamroq mexanik 
ishlov beriladi.

---

42