Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

 
Jadval 3. Etanol sathi h temperatura 
𝜗 
funksiyasi sifatida
 
Sinash uchun savollar: 
1. Suyuqliklarni deb nimaga aytiladi? 
2. Suvni hajmining kengayishini temperaturaga bog`liqligini tushuntiring. 
3. Suv bilan etanolning hajmiy kengayish koeffitsiyentalari farqi yuzaga kelish 
sabablari. 
4. Suyuqliklarning 
hajmiy 
kengayish 
koeffitsiyentini 
aniqlash 
uchun 
moʻljallangan tajriba qurilmasini ishlash prinspini tushuntiring.
 

---

78 
3-laboratoriya ishi 
YAKKA PLASTINA METODI BILAN ISSIQLIK OʻTKAZUVCHANLIKNI 
ANIQLASH 
(Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 7, 8, 9, 41, 43, 45, 47, 56.) 
 
Tajriba maqsadi: Qurilish materiallarida issiqlik oʻtkazuvchanlik fizikaviy 
hodisasini va issiqlikning jamgʻarilishini oʻrganish. Turli qurilish materiallarining 
temperaturaviy oʻzgarishlarini vaqt funksiyasi sifatida qayd qilish. Qurilmaning 
issiqlik muvozanatini sifatiy kuzatish. Qurilish materiallarining issiqlik 
oʻtkazuvchanligini aniqlashda temperaturalar farqidan foydalanish.   
Qisqacha nazariya: Yakka plastina metodi bilan issiqlik oʻtkazuvchanlik 
koeffitsiyentini 
𝜆 aniqlashda, ∆𝑡 vaqt ichida qurilish materialli ichidan oʻtgan 
issiqlik miqdori 
∆𝑄, plastinaning tashqi va ichki tomonlaridagi temperaturalar 
farqiga 
∆𝜗 va plastinaning yuzasiga A toʻgʻri proporsionalligi, plastina qalinligiga 
d esa teskari proposionalligi faktlaridan foydalaniladi.
∆𝑄/∆𝑡 = 𝜆 ∙ 𝐴/𝑑 ∙ ∆𝜗 (2.9) 
 Bu formuladan λ uchun quyidagi ifodani yozish mumkin:
𝜆 = ∆𝑄/∆𝑡 ∙ 𝑑/𝐴 ∙ 1/∆𝜗 (2.10) 
Oʻlchashlar oʻtkazilayotganda, issiqlik oqimi faqat namuna orqali oʻtayotganiga 
(issiqlik miqdori sizib ketishining boshqa yoʻllari yoʻq) va u bir jinsli ekanligiga 
amin boʻlish kerak. Shuni e′tiborga olish kerakki, mazkur ishda issiqlikni 
izolyasiyalovchi devorli kalorimetrik kameradan foydalaniladi. 
Issiqlik oqimi qurilish materiali namunasining ichidan oʻtishi uchun quyidagilar 
zarur: - kamerani ichki qismdan elektr qizdirish va - muzni bevosita namunaning 
tashqi tomoniga joylashtirish.
Issiqlik
muvozanatida,
ya′ni har bir nuqtada temperatura uzoq vaqt 
mobaynida doimiy boʻlgan stasionar holatda, uzatilayotgan elektr energiya quvvati 
P aynan issiqlik oqimiga mos keladi
𝑃 = 
∆Q
∆t
(2.11)

---

79 
yoki
𝑃 ∙ 𝑡 = 𝑊 = 𝑄 (2.12) 
Shunday qilib, t vaqt ichida qizdirgichdan nurlantirilgan elektr energiya qiymati W, 
shu vaqt ichida qurilish materiali namunasidan oʻtgan issiqlik miqdoriga 𝑄 teng. 
Buni 
hisobga 
olgan 
holda, 
qurilish 
materiali 
namunasining 
issiqlik 
oʻtkazuvchanligi 𝜆 quyidagi munosabat yordamida hisoblanishi mumkin:
𝜆 = 𝑃 ∙
𝑑
𝐴
∙
1
∆𝜗
(2.13) 
25-rasm. Yakka plastina metodidan foydalanib qurilish materiali namunasining 
issiqlik oʻtkazuvchanligini aniqlash uchun qurilma. 
Mazkur tajribada kameraning ichidagi qurilish materialini pastki qismining 
temperaturasi va kameraning tashqi qismining (bu holda muz) temperaturasi 
oʻlchanadi.
Elektr plita ulanganidan sistema birdaniga issiqlik muvozanatiga erishmaydi. 
Temperatura muvozanati holatida, temperaturalar farqini saqlash uchun, yetarli 

---

80 
darajada uzoq vaqtdan keyin (taxminan 1 soat) temperaturaning oʻzgarishini yozib 
boring. Ichki temperaturaning vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishi temperaturaga va plyus 
qandaydir konstantaga proporsional:
∆𝜗/∆𝑡 = 𝛼𝜗 + 𝑏 (2.14) 
Bu tenglamaning vaqt funksiyasi sifatidagi yechimi quyidagi koʻrinishga ega:
𝜗(𝑡) = 𝜗
𝐼𝑀
− 𝜗
𝐹𝑎𝑟𝑞
∙ 𝑒
𝑡
𝜏
(2.15) 
bu yerda, 
𝜗
𝐼𝑀
– issiqlik muvozanati holatidagi ichki temperatura, 
𝜗
𝐹𝑎𝑟𝑞
= 
𝜗
𝐼𝑀
−
𝜗
𝐵𝑜𝑠ℎ
temperaturalar farqi, 
𝜏 - vaqt doimiysi.
Issiqlik muvozanatida qurilish materiali namunasini qizlirilayotgan qismining 
temperaturasi quyidagi koʻrinishdagi funksiya bilan ifodalanishi mumkin:
𝑓(𝑥) = 𝐴 − 𝐵 ⋅ 𝑒𝑥𝑝(−𝑥/𝐶) (2.16) 
va tajribadagi oʻlchanayotgan temperatura qiymatlarini aks etiradi. 
Mos keltirish uchun olingan parametr A berilgan temperaturaga aynan toʻgʻri 
keladi. Kamera tashqarisida joylashgan muz, qurilish materiali namunasi ustining 
temperaturasini past va eng asosiysi doimiy qilib ushlab turadi. Ammo, bunda 
temperatura qiymatining kichik tebranishlari boʻlishi mumkin, shuning uchun 
tashqi temperaturaning qiymati oʻrtachalashtiriladi va shu oʻrtacha qiymatdan 
temperaturalarning farqini hisoblashda foydalaniladi.
∆ϑ = 𝜗
𝐼𝑀
− 𝜗
𝑠𝑜𝑣𝑢𝑞
(2.17) 
va provardida issiqlik oʻtkazuvchanlik hisoblanib topilishi mumkin.