4
1-MAVZU. TILSHUNOSLIK FANINING OʼRGANISH OBYEKTI.
TILNING PAYDO BOʼLISHI. TILLARNING OʼZARO MUNOSABATLARI
VA RIVOJLANISH QONUNIYATLARI
Reja:
1. Tilshunoslik fanining o'rganish obyekti, maqsadi va vazifalari.
2. Til ijtimoiy hodisa sifatida.
3. Tillarning paydo bo'lishi, shakllanishi va rivojlanishi.
4. Arxeologik va antropologik izlanishlar.
5. Til va jamiyat. Sotsiolingvistika
6. Tillarning o'zaro munosabatlari va ichki rivojlanish qonuniyatlari.
7. Tillar differensiatsiyasi va integratsiyasi. Bilingvizm.
1. Tilshunoslik fanining o`rganish obyekti, maqsadi va vazifalari.
Yer yuzida minglab tillar mavjud (ba’zi manbalarda 3000dan ortiq,
ba’zilarida esa 7000dan ortiq deb beriladi). Bu tarkibga
keng tarqalgan tillardan
tashqari, hozirda muomaladan chiqib ketgan o‘lik tillar, kichik qabilalarning
yozuvi yo‘q bo‘lgan tillari, yo‘qolib borayotgan
tillar va ayni paytda sheva
darajasidan mustaqil til darajasiga chiqayotgan tillar, sun’iy tillar va h.k. kiritiladi.
Biroq ularning aniq sonini belgilashning iloji yo‘q, chunki til dinamik hodisa
hisoblanib, doimiy o‘zgarishlarga uchrab turadi. Odatda
yer yuzida qaysidir til
yo‘qolib borayotgani qayd qilinsa, qaysidir til vujudga kelayotgani to‘g‘risida
ma’lumot olish mumkin. Tillarning ko‘p
soniga qaramasdan, biz “til” haqida –
yagona inson tili haqida so‘z yuritamiz. Mavjud tillar
orasidagi ulkan farqlarning
qayd qilinishiga qaramay,
ularning o‘rtasidagi ko‘plab umumiy jihatlarni kuzatish
mumkin.
Bu qiziq!
Sun`iy tillar borasida
Esperanto — bu Varshavalik (Polsha) vrach-lingvist Zamengof
tomonidan 1887
yilda yaratilgan, sun’iy tillar ichida eng keng
tarqalgani hisoblanadi. Aslida “sun’iy” so‘zidan ko‘ra “rejalashtirilgan”
so‘zini qo‘llash to‘g‘riroq bo‘lardi, chunki
ushbu til xalqaro aloqalar
uchun yaratilgan. “Esperanto” so‘zi olimning taxallusi bo‘lib, “umid
qiluvchi” ma’nosini anglatadi.
Esperanto asosini lotin va grek tillaridan olingan baynalmilal so‘zlar
tashkil qilib, istisnosi bo‘lmagan 16 ta grammatik qoida mavjud.
Yozuvi lotin alifbosiga asoslangan. Barcha so‘z turkumlari muqim
tugalliklarga ega: otlarda – o, sifatlarda – a, fe’llarda – i,
ravishlarda
esa – e.
Esperantoning grammatikasi shunchalik mukammal tuzilganki,
uni bir
necha oy ichida to‘liq o‘rganib olish mumkin. Ushbu tilga Shekspir,
Pushkin, Dostoevskiy kabi mashhur ijodkorlar asarlari tarjima qilingan.
Hozirgi kunda esperantoda so‘zlashuvchilar soni 500-1000
kishini
tashkil qiladi.
