Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Din. Qadimgi Mesopotamiya jamiyatining mafkuraviy ha-
yotida diniy e’tiqod hukmron o‘rinni egallagan. Mil.avv. IV–III 
ming yilliklar chegarasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan, 
keyinchalik, Bobilda o‘zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim 
yuzaga keladi. Har bir Shumer shahri o‘z xudo homiysiga ega 
bo‘lgan. Bundan tashqari, barcha shumer shaharlari sig‘ingan 
xudolar bo‘lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer xudosi Enlil, suv 
xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat hodisalari kuchlarini 
aks ettirgan. Ko‘pincha ular koinot jismiga o‘xshatilgan. Har 
bir xudoga alohida vazifa yuklatilgan. Enlil taqdir xudosi, sha-
harlar asoschisi hamda motiga va omoch kashfiyotchisi; shu-
mer quyosh xudosi Utu (akkad mifologiyasida Shamash); xudo 
Enlilning o‘g‘li Ninnar; sevgi va hosildorlik ma’budasi Innana 
(Bobil va Osuriya panteonida Ishtar); abadiy hayot, tabiat xu-
dosi Dumuzi (Bobilda – Tammuz) keng tarqalgan. 
Urush xudosi, kasallik va o‘lim xudosi Nergal (Marsen) Mars 
sayyorasiga o‘xshatilgan. Bobil bosh xudosi Marduk – Yupiter 
sayyorasiga, Nabu (Mardukning o‘g‘li) donolik, yozuv va hisob 
xudosi Merkuriy sayyorasiga o‘xshatilgan. 
Xudolardan tashqari ko‘p sonli ezgulik devlariga sig‘inilgan. 
Turli xil kasalliklar sababchisi bo‘lgan yovuz devlarni rahmdil 
qilishga harakat qilganlar. Devlar yarim odam, yarim hayvon 
tarzida tasvirlangan. Odamlar o‘zlarini odam boshli, qanotli 
ho‘kiz sifatida ifo dalaganlar. Qanotli ulkan haykallar Osuriya 
podsholari saroylariga kirish joyini qo‘riqlagan. 
Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasav-
vurida u dunyo soyalar podsholigi, qaysiki, o‘liklar ochlik va 
chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy, chang bilan ovqatlanadilar. 
Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga qurbonlik kel-
tirishga majburdirlar. 
6. Ilmiy bilimlar. Qadimgi Mesopotamiyada dunyoni ilmiy 
bilishda ma’lum yutuqlarga erishildi. Shumerliklar sanoqning 
oltmishlik tizimini yaratdilar. Uning asosida 1, 60, 600, 3600 

---

119
sonlari yotar edi. Keyinchalik, o‘nlik tizim – 1, 10, 100 asosi-
da paydo bo‘ldi. Mesopotamiyaning qadimgi aholisi arifmeti-
kaning to‘rt qoidasi: bo‘lish, algebraik tenglamani kvadrat va 
kub darajasiga ko‘tarib, ildiz chiqarib yechishni bilar edilar. 
Ular geometriyaning asoslari bilan tanish bo‘lib, «pi» sonini 
bilganlar. Aylana uzunligi, aylana maydoni, kesik piramida 
hajmi, to‘g‘ri burchakli uchburchakning tomonlari o‘rtasidagi 
nisbatini hi soblashni bilar edilar. Uzunlik va og‘irlik o‘lchov 
birliklari ishlab chiqildi. Astronomiya asosida oy kalendari 
yaratildi. Har bir oy 29 yoki 30 kundan iborat bo‘lib, yil 12 oy, 
354 kundan iborat bo‘lgan. Oy kalendarining quyosh kalen-
daridan farqi bir yilda 11 kunni tashkil etgan. Shu sababli, 
har 3 yilda qo‘shimcha o‘n uchinchi oyni kiritish talab qilin-
di. Yil mart-aprel oyi («nisan» oyi)dan boshlangan. Mil.avv. 
III ming yillikda har bir Shumer shahri ning o‘z kalendari bor 
edi. Astronomlar quyosh va oy tuti lishini bilar, kometa, mete-
oritlarning paydo bo‘lishi, yer qimirlashlarini belgilar edilar. 
Kun quyoshning chiqishidan emas, botishidan boshlangan. U 
har biri 2 soatdan bo‘lgan 12 qismga bo‘linib, har bir kundan 
yetti kunlik hafta tashkil topgan. 
Bobil astronomiya va matematikasi mil.avv. V asrda katta 
yutuqlarga erishdi. Bu vaqtda mashhur astronomiya maktab-
lari Uruk, Sippar, Bobil va Borsippada faoliyat ko‘rsatdi. Bo-
bilda matematika fanlaridan amaliy maqsadlar uchun foyda-
langanlar. Zamonaviy olimlar Bobil astronomiyasi taraqqiyotini 
sinchiklab o‘rganib, ular ning bu sohadagi bilimlari yunonlarni-
kiga qaraganda keng bo‘lganini etirof etadilar. Qadimdayoq 
bobilliklar zikkuratlarning yuqori qavatlaridan turib osmon 
jismlarini muntazam kuzatganlar. Mesopotamiyaning har bir 
shahrida zikkurat bunyod qilingan. Zikkurat, odatda, mahalliy 
bosh xudo ibodatxonasi oldida uch-to‘rt qavatdan yetti qavat-
gacha xom g‘ishtdan qurilgan minora bo‘lgan. Uning yuqori qis-
mini tashqi devori havorang sirlangan g‘ishtlar bilan qoplangan 
bo‘lib, bu yerda ziyoratgon joylashgan. Bu xudoning istiqomat-
gohi bo‘lib, xudo tunda bu yerda uxlab dam olgan. Kohinlar 
bu yerdan turib dehqonchilik uchun taqvim muddatlari bilan 
bog‘langan astronomik kuzatishlar olib borganlar. Ana shu ko‘p 
asrlik kuzatishlari natijasida matematik astronomiya vujudga 
keldi. Astronomlar yulduzlar o‘rtasidagi masofani astronomik 
hisoblab chiqqanlar. Bobilda ko‘p sonli astronomik jadvallar 

---

120
vujudga kelgan. Shu davrda Bobilda mashhur astronomlar – 
Naburian (mil.avv. VI asr) va Kiden (mil.avv. IV asr) yashagan. 
Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlab chiqdi. Kiden 
quyosh yilini 365 kun, 5 soat, 41 daqiqa va 41,6 soniya hi-
sobladi. U yil hisobi davomiyligida bor-yo‘g‘i 7 daqiqa, 17 soni-
yaga xato qilgan. Astronomiya astrologiya bilan bog‘langan edi. 
Bobil olimi Beroyes mil.avv. 270-yilda Kos orolida astronomiya 
maktabini ochdi. Bu maktab orqali yunonlar Bobil matemati-
kasi bilan tanishdilar. Yevropa astronomiyasi uyg‘onish davriga 
kelib faqat shu darajaga yetdi. Bobil astronomlarining bilimlari 
yunonlarga qaraganda keng bo‘lgan. 
Bizgacha juda ko‘p Bobil tibbiyot matnlari yetib kelgan. Me-
sopotamiya shifokorlari chiqqan va singan suyak bo‘g‘inlarini 
davolay olganlar, lekin odamning ichki kasalliklarini davolay ol-
maganlar. Chunki ular odamning jasadini ochib, ichki a’zolarni 
o‘rganmaganlar. Tibbiyot duo-afsunlar bilan yaqin bog‘langan. 
Qadimgi Mesopotamiyada terapevtlar, jarrohlar, akusherlar, 
veterinarlar bo‘lgan. Ular ko‘p kasalliklarni davolaganlar: ko‘zga 
tushgan pardani (kataraktani) olganlar, yaralarni ochganlar, 
singan suyaklarni o‘stirganlar, jigar, oshqozon, ichak kasal-
liklarini davolaganlar. Kasallik belgilarini aniqlash, tashhiz 
qo‘yishni bilganlar. Bizgacha tibbiy ma’lumotnomalar, qo‘llan-
malar yetib kelgan. Dori-darmon tayyorlashda o‘simlik, hayvon 
va minerallardan foydalanilgan.
Mil.avv. III ming yillikdayoq Mesopotamiyaliklar Hindistonga 
bo radigan yo‘lni, mil.avv. I ming yillikda Efiopiya va Ispaniyaga 
boradigan yo‘lni bilganlar. Bizgacha yetib kelgan geografik xa-
ritalar bobilliklarning o‘z geografik bilimlarini tizimga solishga 
harakat qilganliklarini ko‘rsatadi.