Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet23/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Хусайн Бойцаронинг рафицаси огир касалга дучор булиб, бир йил ётади. Оцибат упим тушагида ётганда Бойцаро вазирла- рига тайинлайди:
- Мен фалон жойга шикорга кетаман. Ким менинг изимдан хотинингиз улди деб борса, уша кишини улдираман.
т К,одиров В. Мумтоз адабиёт: укитиш муаммолари ва ечимлар. Тош- кент: Миплий кутубхона, 2009.
Х,усайн кетгач, уч кундан кейин хотини вафот этади. Ва- зирлар хотинни кумиш учун, албатта, Бойцарога хабар берищ зарурлигини бипсалар-да. уз жонларидан куркиб саросимага тушадилар. Бу еокеани Х^усайннинг дусти ва мактабдоши Алишерга етказадилар. Алишер хотин улиш олдидан кэерда ётганини суриштиради. Хабарчи эса малика сэре дарахти- нинг тагида ётиб жон берганини айтади. Навоий дархол бир
мисра шеърни когозга битиб, уша кишининг кулига туггщаза- ди:
Саре гулнинг соясида сулди гул, нетмок; керак?
Хабарчи ушбу бир мисра шеър ёзилган коюзни олиб, дархол Хусаин Бойцэро ёнига отланди Х^усайн когозни олиб ук,иди ва бунга жавобан яна бир мисра шеър битди:
Сарвдин тобут ясаб, гулдин кафан этмок; керак.
Уни чопарга тутцазди. Чопар етиб келган, мархума Хусейн айтганидек уз коидаси бипан кумилди.
Юкоридаги мисра мазмунидан куринадики, сузловчи нут* предмети хакидаги ахборотни яширин, аникроги, тагмаъно шакл воситаси билан ифодалайди. Демак, нутк вазияти вербал ифода- да ошкора тасвирни катъий инкор этади. Бу матнда тагмаъно эв- фемистик усул билан амалга оширилади. Шу уринда эвфемизм билан умумяширин маъно куринишларини фарклаии мухимдир. Эвфемизмлар, яширин маънодан фаркли равишда, тил ходиса- си саналади. Эвфемистик лугавий патлам кишилар хотирасида сакланади. «Эвфемистик суз ва иборалар вахт утиши билан кон- текстсиз хам уз маъноларида тушунаверадиган булиб колиши мумкин».95 96 Яширин маъно эса нутк ходисаси саналади. Эвфе­мизмлар факат ижобий муносабатни ифодалаши билан ажралиб туради. Умумяширин мазмун куринишпари эса нутрий ходиса сифатида с^зловчининг кар кандай ниятини яширин ифодалаш учун хизмат килади. Эвфемизмлар тилда мавжуд сузларнинг синонимларидир. Баъзи тилшунослар эвфемизмларни стилис- тиканинг объекти сифатида тутри талкин киладилар. Уларнинг таъкидпашича, «эвфемизм тула маънода стилистиканинг апе- меНтидир».97 Бу жуда тутри. эвфемизмга бундай карашнинг да- в0ми яна тилшуносликнинг кандайдир сохасига мурожаат килиш учун эхтиёж мавжудлигини курсатади. Жумладан, «...У (эвфе­мизм) оркали инсон рухияти, узаро муносабати, бир-бирига бул- ган эъзози, хурмати, такаплуфи акс этади. Айтиш мумкинки, унда халкнинг миллий рухи, этик ва эстетик диди, одоби ва назокати мужассамлангандир. чунки эвфемизмлар инсон хаёти, турмуши, физик-биологик холатлари ва муомала маданиятига алокадор тушунчаларни ифодалайди».116 Куринадики, эвфемизм билан яширин маъно уртасидаги умумий ва фаркли жихатларни курса- тишнинг узи хамда эвфемизмларнинг вербал ифодада ижобий муносабатнинг ифодалаши каби масалалар соф маънода линг­вистик прагматика муаммоларидир.
Умуман, яширин мазмун ифодалаш шакллари турлича кури- нишлардан иборат булганлиги учун уларни дастлаб икки гурухга
ажратиб оламиз.

  1. Умумий яширин маънолар.

  2. Хусусий яширин маънолар.

Умумий яширин маънолар сузловчи, тингловчи ва барча нутк иштирокчилари англаб опиши мумкин булган яширин маънолар- дир. Уларга ибора, реплика, матал, макол, топишмок ва шу каби- лар киради. Бундай матнлар оркали ифодаланган тагмаънолар хар хандай нутк иштирокчиси учун маълум булишлик белгиси билан характерланади. Яширин маънонинг хар кандай синтактик бирликлардаги новербал мазмуний имкониятлари куп холларда матннинг жанр хусусиятлари билан богланади. Умумий яширин маъно куринишпари паремиологик жанрга хос матнларда кузга яккол ташланади. Бундай матнлар тор вербал синтактик шакл сифатида сузловчи назарда тутган яширин маънони ифодалаш учун кенг мазмуний имкониятга эгалиги билан ажралиб туради. Масалан: «Ахмощз К,ува бир тош», «Ахмок калла оёща тинчлик бермайди», «Куз булмаса, пешона» каби ибора типидаги матал- ларнинг мазмуний тузилишида умумяширин мазмун куринишла- ри акс этади. Бу яширин компонент «Минг хзракат килмагин, барчаси бекор» мазмунидаги яширин маънодан иборат булиб,
'■ Шамсиддинов X- Сузларнинг эвфемистик функционал-семантик сино- нимлари И Узбек тили ва адабиёти. 1997. №6. - Б.22.
н* Курсатилган асар - Б.22.


"“Соатов Б. Маколларнинг матал ва топишмокларга муносабати // Узбек тили ва адабиёти. 1987. №5. - Б.39.

Маколларга хос умумяширин маъно билан эллипсис ходи- сасини фарклаш лозим. Умумяширин мазмун эллипсисдан кон­текст чегарасининг кенглиги билан фаркланиб, матнда кушимча ахборот ифодалаши билан ажралиб туради, бу вактда эллипсис факат компрессия беради, холос, шу билан бирга, эллипсисни тор шаклий синтактик бирлик сифатида кайта вербал тикпаш им-

конияти мавжуд.

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling