Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti Tarix kafedrasi

Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi 
 
 
Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti 
 
 
Tarix kafedrasi 
 
 
 
 
 
 
Manbashunoslik fanidan 
 
Ma`ruzalar matni 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nukus 2012 
 

Kirish 
 
  Uzbekiston  istikloli  (1991)  yurtimizda  ijtimoiy  fikr  erkinligi  uchun  keng 
imkoniyatlar  yaratdi.  Biz  o`zimizning  boy  va  kadimiy  tariximizni  kaytadan  kashf 
etish  imkoniga  ega  buldik.  Respublikamiz  Prezidenti  I.A.Karimov  tugri 
ta`kidlaganidek,  Uzlikni  anglash  tarixni  bilishdan  boshlanadi.  Isbottalab  bo`lmagan 
ushbu xakikat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. 
  Sunggi  yillarda  manbashunoslik  fanidan  bir  necha  darslik  va  kullanmalar 
yaratilgan bulib, ular kuyidagilardan iborat, B.A. Axmedovning «Uzbekiston xalklari 
tarixi  manbalari»  (1991),  T.S.Saidkulovning  «Uzbekiston  tarixi  tarixnavisligidan 
lavxalar» (1993, uzbek va rus tillarida), A. Xabibullaevning «Adabiy manbashunoslik 
va  matnshunoslik»  (2000),  B.A.  Axmedovning    «Uzbekiston    tarixi  manbalari» 
(2001), 
«Manbashunoslikdan 
ma`ruzalar 
majmuasi» 
(2001, 
tuzuvchi 
A.A.Madraimov). 
  Bu  darslik  va  kullanmalarda  tarixiy  manbashunoslik  umumiy  tarzda  eritilgan 
mukammal  darslik  va  ukuv kullanmasi  yaratish  yilidagi  birinchi  kadamdir.  Tarixchi 
manbashunoslar  uchun  juda  kerakli  bulib  ular  «Cobranie  vostochnix  rukopisey 
Akademiy  nauk  Uzbekistana.  Istoriya.  ”  (Sostaviteli  D.Yu.Yusupova,  R.P.Djalilova. 
1998)  nomli – katalog chop etilgan. Bu va boshka manbashunoslikka oid bajarilgan 
tadkikotlar,  yozma  manbalar,  tarjimalarning  chop  etilishi,  tarix  fanini  o`kitish 
bobidagi  metodik  tajribalarni  umumlashtirilgan  ko`llanmalar  bizning  ushbu 
bakalaviatura uchun mo`ljallangan “Tarixiy manbashunoslik”(Ma`ruzalar va metodik 
tavsiyalar) nomli o`kuv ko`llanmani yaratishga asos bo`lib xizmat kildi. Unga mazkur 
fanni  o`kitish  soxasidagi  Nizomiy  nomidagi  TDPU  Tarix  fakul`tetidagi 
“Manbashunoslik 
va 
tarix 
o`kitish 
metodikasi” 
kafedrasining 
professor 
o`kituvchilarining amaliy tajribasi asos kilib olindi. 
  Ushbu  o`kuv  ko`llanma  Oliy  o`kuv  yurtlari  uchun  kabul  kilingan  Davlat 
Standartlariga muvofik tayyorlangan.  
  Xar bir ma`ruza boshida mavzu nomi, darsning mazmuni, uning rejasi, asosiy 
tushunchalar  beriladi.  Asosiy  matnda  ma`ruza  mavzui  rejaga  muvofik  atroflicha 
yoritilib,  uning  so`nggida  mavzuga  oid  asosiy  va  yordamchi  manba  va  adabiyotlar 
ro`yxati, ma`ruza materialini mustaxkamlash uchun beriladigan savollar ilova etildi. 
  Biz yaratgan ushbu o`kuv ko`llanma ilk tajriba bo`lgani sababli unda turli baxs, 
munozara  va  fikrlarni  paydo  kiladigan  o`rinlar  mavjud.  Shuning  uchun  o`kuv 
ko`llanmasi yuzasidan bildiraladigan fikr va muloxazalar uchun tuzuvchilar oldindan 
o`z minnatdorchiligimizni izxor etamiz. 
Ushbu o`kuv ko`llanmasi ko`lyozmasi bilan tanishib ularni foydali maslaxatlarni 
bergani 
uchun 
A.O`rinboev, 
S.V.Teleukulov, 
D.Yusupovaga 
o`z 
minnatdorchiligimizni bildiramiz.    
 
 

1-Mavzu. Manbashunoslik fanining predmeti, maksad va vazifalari 
   
Reja: 
1. Manbashunoslik fanini o`rganishdan maksad. 
2. Manbashunoslik fanining predmeti va vazifalari. 
3. Manbalar turlari. 
4. Manbashunoslikka oid adabiyotlarni taxlili. 
 
Asosiy  tushunchalar:  manba,  tarixiy  manba,  birlamchi  manba,  asl  nusxa, 
avtograf,  bitik,  bitma,  yozma  yodgorlik,  ko`lyozma,  ko`lyozma  kitob,  toshbosma, 
litografik  kitob,  nashr,  ommaviy  nashr,  ilmiy  akademik  nashr,  faksimile, 
arxeografiya,  asosiy  arab  yozuvlari,  ro`yxatga  olish,  tavsifga  olish,  tasniflash  –
kataloglashtirish, fixrist – katalog, kartochka, annotatsiya, monografik tavsif. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati: 
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch» T., 2008.  
2. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “O`kituvchi”. 2001.  
3.  T.  S.  Saidkulov.  O`rta  Osiyo  xalklari  tarixining  tarxnavisligidan  lavxalar.  - 
Toshkent: “O`kituvchi”. 1993. 
4.  Sobranie  vostochnix  rukopisey  Akademii  nauk  Respubliki  Uzbekistan.  Istoriya. 
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 
5.  Rukopisnaya  kniga  v  kul`turax  narodov  Vostoka.  Kniga  pervaya.-Moskva: 
‘’Nauka’’. 1987. 
 
Manbashunoslik fanini o`rganishdan maksad 
Manbashunoslik  fanini  o`rganishdan  maksad  talabalarda  ushbu  fan  soxasi 
to`grisida umumiy tushuncha xosil kilish va ularda kizikish uygotish va O`zbekiston 
tarixini manbalar asosida mustakil o`rganishga xarakat kildirishdan iborat. 
Tarixiy  fakt  va  vokealar  bayoni  inson  xarakteri,  ma`lumot  beruvchi  shaxs, 
gurux, firka, sulola, mazxab va mamlakatlar manfaati yo`lida turlicha talkin kilinishi 
mumkin.  
  Masalan,  O`zbekiston  yakin  tarixi  mamlakatimizning  X1X  asr  ikkinchi  yarmi 
va  XX  asr  boshlaridagi  siyosiy  vokealar  turli  davrlarda,  manbalarda  va  turli 
mualliflar tomonidan turlicha talkin kilinmokda. Bular o`z davrida yaratilgan yozma 
yodgorliklar,  tarixiy  xujjatlar  va  solnomalarda  kanday  bayon  kilingan?  Sho`ro 
davrida kanday tushuntirildi?  
Va  nixoyati  mustakillik  sharoitida  tarixiy  adolatni  tiklash,  manbalar  asosida 
xolis  va  ob`ektiv  bo`lib  o`tgan  vokealarni  bilishimiz  mumkin  va  kerak.  Bu  esa 
manbashunoslik  fanisiz,  manbalarga  ilmiy  yondoshuvsiz  mumkin  emas.  Chunki, 
o`sha davrdagi yozma yodgorliklar aksariyati arab alifbosi asosidagi yozuvimizda, bir 
kismi rus tilida xam bitilgan va o`sha davrga xos tarixiy xususiyatlarga ega. 
Xulosa,  manbashunoslik  fani  yurtimiz  tarixi    to`grisida  xolis  va  ob`ektiv  bilim 
olishga,  o`zligimizni  anglashga,  boy  va  kadimiy  madaniyatimizni  bilishga  xizmat 
kiluvchi tarix fanining muxim soxalaridan biridir. 
Manbashunoslik  fani  tarix  ilmining  asosiy  va  muxim  soxalaridan  biri  bo`lib, 
turli  (moddiy,  etnografik,  yozma  va  boshka)  manbalarni  o`rganish  xamda  ulardan 
ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jixatlarini o`rganadi. 

 
Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz? 
 
Tarixiy manba deganda uzok o`tmishdan kolgan, tabiat va jamiyatning ma`lum 
boskichdagi  kechmishini  o`zida  aks  ettirgan  moddiy  va  ma`naviy  yodgorliklarni 
tushunamiz. 
 
Moddiy  yodgorliklarga  -  kadimiy  obidalar,  manzilgoxlar  va  mozarlar, 
shaxarlar, kasrlar va kal`alar xarobalari, uy-ro`zgor buyumlari va boshkalar kiradi. 
 
Ma`naviy  yodgorliklar  deganda  kadimgi  yozuvlar,  xalk  ogzaki  ijodi 
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, ko`lyozma kitob, xujjatlar va arxiv 
materiallari tushuniladi. 
 
Umuman,  tarixiy  manba  inson  ijtimoiy  faoliyati  natijasida  paydo  bo`lgan  va 
uning  xususiyatlarini  o`zida  aks  ettirgan  moddiy  va  ma`naviy  yodgorliklardan 
iboratdir. Ularni o`rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz. 
 
Manbashunoslik  fani  ijtimoiy  fan  soxasida  asosan  ikki  xil  bo`lishi  mumkin- 
tarixiy  manbashunoslik  va  adabiy  manbashunoslik.  Bizning  maksadimiz  tarixiy 
manbashunoslikni o`rganishdir. 
 
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni kidirib topish, 
ularni  ro`yxatga  olish,  turkumlash,  chukur  va  atroflicha  tadkik  etish,  manbada  o`z 
aksini topgan yoki bayon etilgan vokealar, keltirilgan faktlarni to`la va ob`ektivligini 
aniklash,  manbaning  tarix  fani  tarakkiyotini  o`rganishdagi  axamiyatiga  baxo  berish, 
manbashunoslikning asosiy vazifasi xisoblanadi.     
 
Manbalar turlari 
Tarixiy  manbalarni,  ularning  umumiy  xarakteri,  o`tmishni  o`zida  aks  ettirishga 
karab kuyidagi olti asosiy guruxga bo`lish mumkin. 
Moddiy (ashyoviy) manbalar.
 Ma`lumki, kishilik jamiyati tarixi kariyb 40 ming 
yillik davrni o`z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo`lganiga esa ko`p vakt o`tganicha 
yo`k. 
Masalan,  tsivilizatsiyaning  ilk  o`choklaridan  biri  bo`lmish  Markaziy  Osiyoda 
dastlabki  yozuv  arameycha  xat  negizida  taxminan  eramizdan  avvalgi  birinchi  ming 
yillik  o`rtalarida  paydo  bo`lgan.  Xat  tarixchisi  Erkin  Oxunjonovning  ma`lumotiga 
ko`ra,  yurtimizda  arab  istilosiga  kadar  o`n  sakkiz  yozuv  turi  mavjud  bo`lgan  ekan. 
Lekin,  afsuski,  ko`xna  tariximizni  o`zida  aks  ettirgan  yozma  yodgorliklarning  katta 
kismi  bizning  zamonamizgacha  etib  kelmagan.  Ularning  ko`pchiligi  boskinchilik 
urushlari vaktida, kolaversa tabiiy ofatlar okibatida yo`k bo`lib ketgan. 
  Ilk tarixning ayrim lavxalari  o`tmishdan kolgan va insonning ijtimoiy faoliyati 
bilan  boglik  bo`lgan  moddiy  yodgorliklarda,  anikrogi  ularning  bizgacha  saklangan 
koldiklari etib kelgan. 
  Xullas,  moddiy  (ashyoviy)  manba  deganda  ibtidoiy  odamlar  istikomat  kilgan 
va  dafn  etilgan  joylar,  ularning  mexnat  va  urush  kurollari,  bino  va  turli  inshootlar 
(kal`a  va  kasrlar,  xammomlar  va  karvonsaroylar,  xunarmandchilik  ustaxonalari 
xamda  suv  inshootlari  va  boshkalar)ning  koldiklari,  uy-ro`zgor  buyumlari  va  zeb-
ziynat  takinchoklari  tushuniladi.  Moddiy  yodgorliklarni  kidirib  topish  va  o`rganish 
ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -kadimiy, logos – ilm; o`tmish xakidagi 
ilm;  kishilik  jamiyatining  uzok  o`tmishni  o`rganuvchi  ilm,  kadimshunoslik) 
shugullanadi. 

Etnografik manbalar.
 Xalklarning kelib chikishi bilan boglik bo`lgan material va 
ma`lumotlar  etnografik  manba  xisoblanadi.  Masalan,  xalk,  kabila  va  urug  nomlari, 
inson  ko`li  va  akl  –zakovati  bilan  yaratilgan  kurol  va  buyumlarning  naksh  va 
bezaklari, kishilar ongida, shuningdek, ogzaki  va yozma adabiyotda saklanib kolgan 
o`tmish  urf-odat  va  an`analari,  kishilarning  turmush  tarzi  etnografik  manba 
xisoblanadi.  Bularning  barchasini  etnografiya  (yunon,  etnos  –  xalk,  grapxo  – 
yozaman, xalk xakida ma`lumotlar; xalkshunoslik) ilmi tekshiradi va o`rganadi.  
Lingvistik manbalar.
 Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, anikrogi uning leksik-
so`z  boyligi  tarkibidagi  uzok  o`tmishdan  kolgan,  ijtimoiy  –  iktisodiy,  ma`muriy  va 
yuridik  atamalar,  masalan,  xiroj  -  o`rta  asrlarda  axolidan,  asosan  dexkonlardan 
olinadigan  asosiy  solik;  daromad  soligi;  ushr  –  daromadning  o`ndan  bir  kismini 
tashkil  etgan  solik;  zakot  –  chorva  va  mulkdan  kambagallar  uchun  yiliga  bir  marta 
olinadigan  solik;  cuyurgol  –  shaxzodalar  va  amirlarga  toju  taxt  oldida  ko`rsatgan 
katta  xizmatlari  uchun  beriladigan  er-suv;  tansukot  –  kamyob,  e`tiborga  molik 
buyum,  mato;  podshoxlar,  xonlar  va  nufuzli  kishilarga  kilinadigan  tortik;  cherik  - 
ko`shin;  korovul  -  ko`shinning  oldi  va  yon  tomonlarida  boradigan  maxsus  xarbiy 
bo`linma;  xalifa  –Muxammad  paygambarning  o`rinbosari,  o`rta  asrlarda  arab 
musulmon feodal davlatining boshligi; mirishkor – to`grisi – miri shikor, podshox va 
xonlarning  ov  kushlari  va  ov  xayvonlarini  tasarruf  etkvchi  mansabdor;  mirob  –  suv 
taksimoti  bilan  shugullanuvchi  mansabdor;  kozi  –shariat    asosida  ish  yurituvchi 
sud`ya; yorlig -o`rta asrlarda xukmdor tarafidan beriladigan rasmiy xujjat; vakfnoma 
–masjid,  madrasa,  xnakox  va  mozorlarga  in`om  e`tilgan  er  -  suv    xakidagi  tuzilgan 
maxsus  xujjat  va  boshka  atamalar  juda  ko`p  uchraydi.  Bu  va  shunga  o`xshash 
atamalar  shubxasiz  kimmatli  tarixiy  material  bo`lib,  ajdodlarimizning  ijtimoiy  – 
siyosiy  xayotini  o`rganishga  yordam  beradi.  Ularning  kelib  chikishi  va 
etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani o`rganadi. 
Xalk  ogzaki  adabiyoti.
  Ogzaki  adabiyot    madaniyatning  eng  kadimgi  kismi 
bo`lib, uning  ildizi  ibtidoiy  jamoa  va  ilk feodalizm  tuzumiga borib  takaladi.  Ogzaki 
adabiyotning  ayrim  namunalari  kadimgi  yunon  tarixchilari,  shuningdek,  Tabariy, 
Mas`udiy,  Beruniy,  Firdavsiy,  Ibn  al-Asir  kabi  shark  olimlarining  asarlari  orkali 
bizgacha etib kelgan. Kayumars, Jamshid va Siyovush xakidagi afsonalar, Amort va 
Sparetra, To`maris va Shirok xakidagi kissalar shular jumlasidandir. 
Urugchilik  davri  tarixini,  ayniksa,  patriarxal  –  munosabatlarini  o`rganishda 
“Alpomish”,  “Go`ro`gli”  kabi  dostonlar,  shuningdek,  xalk  ertaklari,  marosim 
ko`shiklari,  matal  va  topishmoklarning  roli  xam  benixoyat  kattadir.  Bu  xalk 
durdonalari  turli  ijtimoiy  tabakaga  mansub  kishilarning  turish  –  turmushi,  ma`naviy 
kiyofasi,  urf-odati,  ayniksa,  uzok  o`tmishda    xukm  surgan  ijtimoiy  munosabatlar 
xakida kimmatli ma`lumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan fol`klor (nem. 
Fol`k – xalk, lore – bilim; donishmandlik, xalk donoligi) fani shugullanadi. 
Yozma  manbalar.
  Tarixiy  manbalarning  muxim  va  asosiy  turidir.  Insonning 
ijtimoiy  faoliyati,  anikrogi  kishilarning  o`zaro  munosabatining  natijasi  o`larok 
yaratilgan  va  o`sha  zamonlarda  sodir  bo`lgan  ijtimoiy-siyosiy  vokealarni  o`zida  aks 
ettirgan  manba  sifatida  o`rta  asr  (U1-X1X  asrlar)  tarixini  o`rganishda  muxim  o`rin 
tutadi. Yozma manbalar o`z navbatida ikki turga bo`linadi: 
Oliy va maxalliy xukmdorlar maxkamasidan chikkan rasmiy xujjatlar (yorliklar, 
farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-xisobot daftarlari, rasmiy yozishmalar). 

Ijtimoiy-siyosiy,  ayniksa,  iktisodiy  munosabatlarga  oid  masalalarni  o`rganishda 
rasmiy  xujjatlar,  moliyaviy  -  xisobot  daftarlari  va  yozishmalarning  axamiyati 
benixoya kattadir. Rasmiy xujjatlar ijtimoiy-siyosiy xayotni ma`lum  yuridik shaklda 
bevosita  va  ko`p  xollallarda  aynan  kayd  etishi  bilan  kimmatlidir.  Lekin  ularning 
orasida,  ayniksa,  rasmiy  yozishmalarda  soxtalari  xam  uchrab  turadi.  Shuning  uchun 
xam  ulardan  foydalanilganda  dikkat-e`tibor  va  zo`r  extiyotkorlik  talab  kilinadi. 
Xujjatlar  ustida  ish  olib  borganda,  undan  biron  ijtimoiy-siyosiy  vokea  yoki  faktni 
talkin etish uchun foydalanish jarayonida, bittasi bilan kifoyalanmasdan, o`xshash bir 
necha  xujjat,  manbalarni  ko`shib  o`rganmok  zarur,  chunki  bitta  xujjatda  fakat  bir 
kelishuv  yoki  fakt  ustida  gap  boradi.    Shuning  uchun  fakat  bir  xujjat  bilan  ma`lum 
ijtimoiy-siyosiy masala ustada kat`iy fikr yuritib, umumlashtirib kat`iy xulosaga kelib 
bo`lmaydi. Tarixiy, geo-kosmografik, xamda biografik asarlar to`grisida shuni aytish 
kerakki,  ular  xukmron  sinfning  topshirigi  bilan  yozilgan  va  shu  tufayli  ularning 
saxifalarida ko`prok podshoxlar va xonlarning, amirlar va yirik ruxoniylarning xayoti 
va faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi mexnatkash xalkning tarixi esa ko`p 
xollarda chetlab o`tilgan. 
 
Mojaz  rasm-miniatyuralar.
  X-XIX  asrlar  davomida  ko`lyozma  kitoblarini 
ziynatlash  uchun  yaratilgan  nafis  mo``jaz  rasmlar  xam  tarixiy  manba  bo`lib  xizmat 
kiladi.  Yurtimiz  tarixi  va  moddiy  ashyolar,  xanarmandchilik,  kiyim-kechak, 
me`morlik 
obidalari 
va 
umuman 
moddiy 
madaniyatimiz 
xususiyatlarini 
o`rganmokchi  bo`lsak,  nafis  mo``jaz  tasviriy  san`at  namunalari-  miniatyura  rasmlar 
kimmatli  manba  rolini  o`taydi.  Chunki  ularda  tarixiy  ashyolar  tasviri  aynan,  ba`zan 
badiiy ijod xususiyatlariga moslashtirilgan xolda aks ettiriladi. 
  Masalan,  buyuk  musavvir  ustod  Kamoliddin  Bexzodning  “Samarkanddagi 
Bibixonim masjidining masjida kurilishi” nomli mashxur rasmini eslatish kifoya. Bu 
rasmda  XU  asrdagi  kurilish  jarayoni,  unda  ishtirok  etayotgan  ustalar  to`grisida 
mukammal  tasavvur  beriladi.  Bunday  rasmlardan  tarixni  o`rganishda  tasviriy  vosita 
sifatida  unumli  foydalanish  mumkin.  Biz  so`nggi  yillarda  chop  etilgan  manbalarda 
ulardan shunchaki befark foydalanishlarini ko`rishimiz mumkin. Umuman, bizgacha 
etib  kelgan  kadimgi  devoriy  rasmlar  va  ko`lyozma  kitoblarga  ishlangan  xamda 
aloxida murakka`lardagi rasmlar axamiyati juda katta. 
 
Manbashunoslikk
Manbashunoslikk
Manbashunoslikk
Manbashunoslikka  oid  adabiyotlarni  taxlili. 
a  oid  adabiyotlarni  taxlili. 
a  oid  adabiyotlarni  taxlili. 
a  oid  adabiyotlarni  taxlili.  Bizning  tariximiz  juda 
boy,  yozma  yodgorliklarimiz  ko`p  bo`lishiga  karamay,  o`z  madaniy 
merosimizni  butun  boyligini  namoyish  etadigan,  uning  o`ziga  xos 
xususiyatlari  va  jaxon  madaniyati  xazinasiga  xissa  bo`lib  ko`shilganlarini 
aloxida ko`rsatdigan  manbashunoslik  fani  soxasida  yaratilgan  mukammal 
dasrlik va ko`llanmaga ega emasmiz. Lekin yurtimizda tarix fani soxasida 
olib borilgan deyarli uch ming yildan  uzokrok davr davomida to`plangan 
tajriba umumlashtirilgani yo`k.     
Xozircha  mavjud  darslik  va  ko`llanmalar  ichida  akademik  B.Axmedovning 
“O`zbekiston  tarixi  manbalari”  darsligi  ikkinchi  nashrini  eng  mukammal  deb  tan 
olishimiz  mumkin.  Kimmatli  ma`lumotlar  jamlangani  bilan  ajralib  turgan  bu  asar 
yanada mukammal darslik uchun asos bo`lib xizmat kiladi. 
A.Xabibullaevning  “Adabiy  manbashunoslik  va  matnshunoslik”  ko`llanmasida 
xam  kator  ijobiy  xususiyatlar  mavjud  bo`lib,  ulardan  tarixiy  manbashunoslik 
bo`yicha darslik tuzishda foydalanish mumkin. 

A.A.Madraimov  tomonidan  tuzilgan  “Manbashunoslikdan    ma`ruzalar 
majmuasi”da  ilk  bor  arab,  fors  va  turk  tilidagi  tarixiy  manbalar  xususiyatlarini 
xarakterlashga xarakat kilingan va  manbalalar to`grisidagi  ma`lumotlar  manba  nomi 
ostida berilishi bilan ajralib turadi. 
Manbashunoslik  fani  ko`p  asrlik  an`anaga  ega  bo`lsa-da,  yurtimiz 
manbashunosligi  yukorida  zikr  etilgan  asarlarda  umumlashtirishga  xarakat  kilindi. 
Manbashunoslikni  o`rganish  uchun  birinchi  galda  tarixga  oid  ilmiy  tadkikotlar, 
yozma  yodgorliklar nashrlari  va  birlamchi  yozma  manbalar bilan  bevosita  ishlashga 
to`gri  keladi.  Bu  soxada  Ya.Gulomov,  B.A.Axmedov,  A.O`.  O`rinboev  kabi  yirik 
olimlar asarlari, O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy 
nomidagi  Sharkshunoslik  institutida  saklanayotgan ko`lyozmalar  tavsifini o`z  ichiga 
olgan  11  jildlik  monografik  katalog  xamda  maxsus  katalog  –  fixristlar,  tadkikotlar 
bo`lgusi manbashunoslar uchun namuna bo`lib xizmat kilishi mumkin. 
Talabalar  yordamchi  manba  sifatida  entsiklopedik  komuslardan  foydalanish 
mumkin.  Manbashunoslikni  yaxshi  egallash uchun talaba  bir necha til,  ayniksa arab 
yozuvidagi  turkiy  til  va  garb  tillaridan  ingliz,  nemis  va  frantsuz  tillaridan  birini 
yaxshi  bilishi  kerak.  Bu  soxada  rus  tili  xam  ma`lum  mavkega  ega.  Manbashunoslik 
tarix fanining bir kator yordamchi soxalari –   paleografiya, diplomatika, geral`dika, 
sfragistika,  epigrafika,  numizmatika,  metrologiya  va  xronologiya    ko`dga  kiritgan 
yutuklariga tayanadi. 
  Paleografiya  (yunon.  Paleo  -  kadimiy,  grapxo  –  yozaman;  kadimiy  yozuv) 
kadimiy ko`lyozma asarlarning kogozi, mukovasi, siyoxi, yozuvi va yozish usullarini 
tekshiradi. 
  Diplomatika  (yunon.  Diploma  –  ikki  buklangan  kogoz;  xujjat)  rasmiy 
xujjatlarni o`rganish va taxlil kilish bilan shugullanadi. 
  Geral`dika (yunon. Geral`d –gerb, belgi, nishon) kadimiy gerblar, turli-tuman 
nishon va belgilarni (masalan, kadimgi turkiy kabilalarning tamgalari) o`rganadi. 
  Sfragistika  (yunon.  Spragis  –muxr)  kadimiy  muxrlar  (podshoxlar,  xonlar, 
amirlar va kozilar muxrlari) va ularning yozuvlarini tekshiradi. 
  Epigrafika  –  (yunon.  Epi  –ustida,  tepasida,  grapxo  –  yozuv;  biron  narsa; 
buyum  ustidagi  yozuv)  tosh,  metall  buyumlar,  yogoch  va  boshka  kattik  buyumlar 
ustiga o`yib yozilgan kadimgi bitiklarni o`rganadi. 
  Numizmatika  (lotin.  Numis  –pul)  kadimiy  pullarni,  ashyosi,  shakli,  vazni, 
yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaktini tekshiradi. 
  Metrologiya  (yunon.  Metron  -o`lchov,  logos  –  tushuncha  –  bilim;  o`lchovlar 
xakida  tushuncha)  o`tmishda  turli  mamlakat  va  xalklar  orasida  amalda  bo`lgan 
ogirlik, masofa va satx o`lchovlarini o`rganadi. 
  Xronologiya  (yunon.  Xronos  –  vakt,  logos    -  tushuncha,  bilim;  vakt  xakida 
tushuncha)  kadimgi  xalklar  orasida  va  mamlakatlarda  amalda  bo`lgan  yil  xisobi  va 
takvimni  o`rganuvchi  soxa.  Abu  Rayxon  Beruniyning  “Osor  ul-bokiya”  (“Kadimgi 
xalklardan  kolgan  yodgorliklar”)  nomli  asari  turli  takvimlarni  o`rganishga 
bagishlangani uchun evropada “Xronologiya” nomi bilan mashxur. 
Mavzuni mustahkamlash uchun beriladigan savollar: 
1.
 
Manbashunoslik maqsadi nimadan iborat? 
2.
 
Manbashunoslikning asosiy mavzui va vazifalari nimadan iborat? 

3.
 
Qanday manba turlarini bilasiz? 
4.
 
Manbashunoslikka oid qaysi darslik va adabiyotlarni bilasiz? 
 
2-Mavzu. Manbashunoslikning asosiy yo`nalishlari. Nazariy va amaliy 
manbashunoslik 
 
Reja: 
1. Manbashunoslikning yo`nalishlari asosiy maksad va vazifalari. 
2. Nazariy manbashunoslik (yo`nalishi). 
3. Manbalarni turkumlash. 
4. Arxeografiya.Tarixiy manbalarni aniklash, tanlash va taxlil etish. 
5. Amaliy manbashunoslik (yo`nalishi). 
6. Manbalarni ichki belgilariga karab taxlil etish. 
 
Asosiy  tushunchalar:  kogoz,  kogozrez,  oxorlash,  muxralash,  mistar,  mistar 
boglash,  o`lcham,  varaklar  soni,  jild,  mukova,  saxxof,  mujallid,  jadval,  jadvalkash, 
vassol,  juzv,  paygir,  nakkosh,  muzaxxib,  shams  nakshi,  sarlavxa,  lavxa,  zarvarak, 
unvon,  lola  nakshi,  turunj  nakshi,  lachak,  girix,  islimiy  naksh,  abri  baxor,  rassom, 
musavvir.