Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti Tarix kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- So`gd tilidagi manbalar
“Xou Xan` shu” (“Keyingi Xan` sulolasi tarixi”) tarixchi Fan` Xua (398-445 yy.) asari. Olim avvalgi Xan` sulolasi (25-220-yy.)ga xizmat kilgan. Kichik davlat lavozimida turgan va 424 yili viloyat xokimligiga ko`tarilgan. Davlatga karshi isyonda katnashganlikda ayblanib katl etilgan. “Xou Xan` shu” Xitoyning avvalgi Xan` sulolasi davridagi tarixni o`z ichiga olgan katta asar (130 bobdan iborat. Unda O`zbekiston, Sharkiy Turkiston va Jungoriyaning 25-221- yillarorasidagi tarixi xakida dikkatga sazovor ma`lumotlar bor. “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) 100 bobli asar bo`lib, Tan` sulolasi (618-907 yy.) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan`-shou (taxm.595-678-yy.) kalamiga mansub. Unda Shimoliy Xitoyda xukmronlik Vey (386-535-yy.), Tsi (550- 577-yy.), Chjou (557-581-yy.) sulolasi xukmronligi, ya`ni 386-581 yillar tarixi bayon etilgan. Asarda O`zbekiston, xususan Xorazm xamda Sharkiy Turkiston xakida kimmatli ma`lumotlarni uchratamiz. “Bey shu”ning matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan. “Suy shu” (“Cuy xonadonining tarixi”) Xitoy tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Uni yozishda Vey Chjen (580-643 yy.) –Tan` sulolasi davrida o`tgan tarixchi, imperator Chjen-Guan` (626-650) davrida uning o`gli va toju taxt vorisiga tarbiyachi bo`lgan, Yan` Shi-Gu xamda Kxun In-da bilan birgalikda ishtirok etib, asarda Xitoyning Suy sulolasi davrida, U-U1 asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Kitobning 55 bobi 637 yili yozib tamomlangan. Kolgan 30 bobiga esa 20 yil vakt ketgan. Asarda imperatorning iktisodiy siyosati, ko`shinning tuzilishi, mamlakatning axvoli, xalkning urf-odatlari xakida ma`lumotlar keltirilgan. Uning 83-bobida O`zbekiston va Sharkiy Turkiston xakida xam dikkatga sazovor ma`lumotlarni uchratamiz. Ko`p jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan. “Tszyu Tan` shu” (“Tan` sulolasining eski tarixi”) imperator Jen`-Tszun (1023-1063-yy.)ning topshirigi bilan 940-945 yillari yozilgan. Ouyan Syu (1007-1072-yy.) va Sun` Tsi (998-1061 yy.) 960-1279 yillari xukmronlik kilgan Sun` (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari1043-1060- yillari shu sulolaning yangi tarixi “Cin` Tan` shu” (“Tan` sulolasining yangi tarixi”) yozganlar. Xar ikkala asar xam o`ziga xos afzalliklariga ega bo`lib, ma`lum darajada bir-birini to`ldiradi. XVIII asrda tarixchi Shen` Bin-chjen` xar ikkala tarixni bir-biriga boglab, unga “Sin` tszyu Tan` shu xechao” (“Tan` sulolasining bir-biri bilan ko`shilgan yangi xamda eski tarixi”) deb nom ko`ydi. Asarda 618-907- yillar vlkealari bayon etilgan. “Cin` Tan` shu”da O`zbekiston janubi, Afgoniston, Eron xamda Sharkiy Turkiston xakida ma`lumotlar uchraydi. 1958 yili ko`p jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi sifatida Shayxayda chop etilgan. So`gd tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bo`lib, turli mazmundagi xukukiy xujjatlar – axdnomalar, nikox xakidagi shartnomalar, oldi-sotti xujjatlari, tilxatlar, So`gd, Shosh, Turk va Fargona xukmdorlari o`rtasidagi yozishmalar, xo`jalikning kundalik faoliyatiga oid xuddatlar, masalan, xarajatlar yozilgan xujjat xamda farmonlardan iborat. Bu xujjatlar So`gdiyonaning o`zidan, Mug kal`adan, Samarkandda Afrosiyobdan, Kirgiziston va Sharkiy Turkistonda topilgan. Bular orasida Mug kal`a xarobalaridan 1932 yili topilgan xujjatlar aloxida axamiyatga ega. Xujjatlar baxorda Tojikistonning Varziminor (xozirgi Zaxmatobod) tumaniga karashli Xayrobod kishlogida shu tumanning sobik birinchi raxbari A.Po`lotiy tomonidan ochilgan. Xuddatlar jami 79 ta bo`lib, bulardan 74 tasi kadimgi so`gd, 1 dona arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular xar xil materialga – charmga, taxtaga va kogozga yozilgan. Xujjatlar so`gd dexkoni, katta er egasi, podshoxi Devashtich (708-722-yy.) va yirik mansabdorlar-framandarning, shuningdek, Xoxsar xamda Kshtut dexkonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo`lib, So`gdning VIII asrning birinchi choragidagi iktisodiy, siyosiy va madaniy xayotini o`rganishda muxim manba rolini o`ynaydi. Mug kal`asidan topilgan xujjatlar A.A.Freyman, A. V.Vasil`ev, I.Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov, V.A.Livshits, M.Isxokov, U.N.Mansurov xamda O.I.Smirnovalar tarafidan chukur o`rganilgan. Mug kal`asi xujjatlarining topilishi tarixi va ular xakidagi dastlabki ma`lumotlar 1934 yili maxsus to`plam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad, 1934) e`lon kilindi. Ayrim xujjatlarning tarjimasi I.Yu.Krachkovskiy va A.A.Freyman tomonidan 30-yillari e`lon kilindi. Xukukiy xujjatlar va maktublar tarjimasi, zarur izox va tadkikotlar bilan (Sogdiyskie dokumenti s gori Mug. Chtenie, perevod, kommentariy. II chikishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop kilindi. 1961 va 1965 yillari O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chogida Samarkandning Afrosiyobida V-VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mexmonxonasining dkvorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo`lib, ular orasida ok kiyim kiygan Chagoniyon elchisining surati xam bor. Uning etagiga so`gd tilida o`n olti satrdan iborat ishonch yorligi yozib ko`yilgan edi. Bu yozuvlar VII asr o`rtalaridagi xalkaro munosabatlar tarixini o`rganishda muxim axamiyat kasb etadi. Samarkandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uch tilda so`gd, kadimgi turk va xitoy tilida yozilgan turk xokonining kabr toshidagi bitikdir. Bunday xujjatlar so`gdiylarning Kozogiston, Kirgiziston xamda Sharkiy Turkistondagi savdo koloniyadaridan xam topilgan. Bular orasida ayniksa A.Steyn (1862-1943) tarafidan 1907 yili Dun`xuan (Xitoyning Gan`su viloyatida) va Turfonda (Sharkiy Turkiston) topilgan xujjatlar, Talas daryosining o`ng soxilida, xozirgi Talas shaxridan 7 km shimolda joydashgan Kulonsoy xamda Teraksoy daralarija koya toshlarga o`yib bitilgan yozuvdar aloxida e`tiborga molik. Bu yozuvlar IV-XI asrlarda So`gd koloniyalarining ijtimoiy axvoli xakida, ayniksa O`rta Osiyo va Uzok Shark mamlakatlari o`rtasidagi savdo alokalari va bunda so`gdiylarning roli xakida kimmatli ma`lumot beradi. Dun`xuan va Xo`tan xujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa V.A.Kallaur, M.e.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev, K.Ashiraliev, U.Jumagulovlar tarafidan o`rganilgan. Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan kadimiy xalklar tarixini o`rganishda, so`gd tilida yozilgan “Xalklar ro`yxati” deb atalgan bir xujjat (VIII asr) o`ta muximdir. Unda O`rta Osiyoda yashagan 21 xalk va elatning nomi keltirilgan. 6–mavzu. Islom manbashunosligi asoslari Reja: 1. Kur`on va kur`onshunoslik. 2. Xadis va muxaddislar. 3. Tafsir ilmi. 3. Islomshunoslik. Asosiy tushunchalar: Kur`on, sura, oyat, xadis, tafsir, kissa, rivoyat, paygambar, saxoba, xalifa, Xalifai – Rashiddin, Sayyar Sharif, Imom, sunniy, shiya, xanafi, mazxab, juz`ya. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 1. Islam. Spravochnik.-M.: 1969; 2. Imom Buxoriy «Jami-as-Saxix». 4-jildlik –T.: 1991. 3. Muxammad Solik. «Tafsiri xilol».-T.: 1991. 4. Entsiklopedicheskiy slovar`.-M.: Nauka. 1991. 5. «Kur`oni karim», o`zbekcha izoxli tarjima. Tarjima va izoxlar muallifi Alouddin Mansur.-T.: 1992. Ma`lumki, ³adim arab tilidagi yozma yodgorliklar Arabiston va Suriyaning janubidagi ³oyatoshlarga eramizning I asrlari atrofida bitilgan bitik toshlardan iboratdir. Joxiliya davri V-VII asrlar she`riyati хam o²zaki tarzda rivojloana borib, VIII-X asrlarga kelibgina xatga tushurildi. Yozma adabiyot arablarda VIII asrdan yuzaga keldi. Kuron va kuronshunoslik. Kur`on 114 ta suradan iborat bulib, dastlabki– Surai fotixani xisobga olmaganda eng uzun suralardan boshlanib, u oxriga kiskara boradi va kam oyatli suralar bilan yakunlanadi. kur`on kitob xoliga kelgach, u kuplab kuchirila boshladi. Shu bilan birga xalk ma`naviy extiyoji bilan boglik bulgan boshka ilmlar yuzasidan yoziladigan kitoblarga xam ochildi. Masjid va madrasalarda, saroylarda kitob xazinalari yuzaga keldi. Islomgacha bulgan davr adabiy, tarixiy va ilmiy manbalari bir sidira kurib chi³ildi va x.k. Xadis va muќaddislar. Ma`lumki, xadislar islom olamida kur`ondan keyin ikkinchi mu ³addas manba xisoblanib, ijtimoiy xayotning barcha jixatlariga uz ta`sirini kursatgan. muxaddislik (xadis yi ²ish an`analari), Rasulullox xayot va ³tlaridayo³ yuzaga kelgan. ¥imom ibn Munnabbixning (vft. 101 x.) «Saxiyfa» asari eng ³adimiy xadis xisoblanadi. U 138 ta xadisdan iborat bulgan. Bu asarning VI asr xijriyda kuchirilgan nusxasi sa ³lanib ³olgan. Islomshunos olim U.Uvatovning xabar berishicha, kitob shaklida, rasmiy ravishda yozilgan birinchi xadis kitobi xijozlik olim Ibn Shixob az-Zaxriy (vft. 124 x.) ³alamiga mansub. Bu tuplam xalifa Umar kursatmasi bilan yuzaga kelgan. Umuman xalifa Umar madinaliklarga xam xudi shunday topshiri ³lar bergan. ¥ijriyning ikkinchi asrida yaratilgan xadis tuplamlari ichida Molik ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi (Uvatov, 9-b.) aloxida ³adrlanadi. Shuni xam aytish kerakki, bu asrdan kuplab nu³sonli xadislar ular ³atorida xatto soxta xadislar xam tar³ab ketdi. Tafsir ilmi. Islom dini turli tillarda suzlashuvchi xalklar urtasida keng yoyilgan bulsa-da, kur`onning tarjima kilish ta ³i³langan, fa³at tafsir ³ilish (aynan izoxlash) an`anaga aylangan edi. Ma`lumki, biror matnning ma`nosini echish, sharxlash, izoxlash tafsir deyiladi. Diniy ma`noda kur`on oyatlarini izoxlash va shu tu ²risida yozilgan kitob tafsir deyilgan. Tafsirda odatda xar bir sura yoki oyatning ³aysi erda nozil bulgani, surada nechta oyat borligi va nimalar xususida gap ketishi, nozir bulish sabablari batafsil yoritiladi. Islom dini tarida va ³ulyozma fonlarimizda fors, turk, urdu va bosh³a tillarda bunday tafsirlar juda kup. ammo ulardan tukkiztasi–Tafsiri Tabariy, Tafsiri Saolibiy, Tafsiri Zamaxshariy, Tafsiri Bayzoviy, Tafsiri Faxriddin Roziy, Tafsiri Jalolayn (ikki Jalol) – sunniylikda; Tafsiri Tabariy, Tafsiri ¥illiy, Tafsiri ¥usayniy – shiallikda tan olingan va keng tar ³algan. Markaziy Osiyo minta³asida kupro³ kur`onning tatar tilida ³ilingan tafsirlari tar³algan edi. sunggi paytlarda uzbek tilida yaratilgan tafsirlardan sobi ³ muftiy Muxammad Sodi³ning «Tafsiri xilol» (T., «Movarounnaxr», 1991) ini misol tari ³asida keltirish mumkin. Islomshunoslik. VII asrda paydo bo`lgan islom dini tez orada ulkan xududga tarkaldi. Arab xalifaligi tashkil bo`lgach bu davlat tarkibiga kiruvchi mamlakatlar, xalklar tarixi, madaniyatiga juda katta ta`sir o`tkazdi. Bizning maksadimiz islom manbashunosligi asoslari Kur`on, Xadis va tavsirlar tarix ilmi, manbashunoslik nuktai-nazaridan o`rganishdir. Chunki xalkimiz xayotida XX asr boshlarigacha, xatto bugungi kunda xam e`tikod masalalari musulmonchilik konun koidalari amal kilib kelmokda. Bundan tashkari aksariyat yozma manbalar islom manbashunosligi konun koidalariga binoan yaratilgan. Mana shuning uchun xam tarixchi pedagoglar islomiy manba asarlarini yaxshi bilishi va o`z pedagogik faoliyatlarida foydalanishi lozim. Manbashunoslik fanida talaba dinshunoslik fanida olgan bilimlarini yanada chukurlashtirish nazarda tutiladi. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð. 1. «¹óðúîí»äà 3àíäàé òàðèõèé ìàúëóìîòëàð ìàâæóä? 2. Òàðèõèé ìàíáàëàðäà «¹óðúîí»äàí 3àéñè óðèíëàðäà ôîéäàëàíèëãàí? 3. Õàäèñëàðíèíã òàðèõèé àõàìèÿòè íèìàäà? 4. Òàôñèð äåãàíäà íèìàíè òóøóíàñèç? 7 - mavzu: IX-XII asrlar tarixiga oid manbalar Reja: 1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar. 2. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar. 3. Arab tilida yozilgan manbalar. 4. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari Asosiy tushunchalar: Somoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Buvayxiylar, Ziyoriylar, koraxitoylar, gurxon, Xorazmshoxlar. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. “Kur`oni karim”. O`zbekcha izoxli tarjima. Tarjima va izoxlar muallifi Alouddin Mansur.-Toshkent: 1992. 3. Islam. Entsiklopedicheskiy slovar`.-Moskva: Nauka. 1991. 4. Xalidov A.B. Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiya.–M., 1985. 5. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “O`qituvchi”. 2001. 6. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar. - Toshkent: “O`kituvchi”. 1993. 7. Sobranie vostochnix rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 8. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987. 9. Krachkovskiy I.Yu. Arabskaya geograficheskaya literatura. Soch. IV tom,-M.,L. 1957. Bagdod xalifaligining sobik xududida tashkil topgan eng yirik davlatlardan biri Somoniylar davlati (819-999) edi. Unga Nux ibn Asad (819-842 yy.) asos soldi. Bu davlat ayniksa X asrning birinchi yarmida, Ismoil ibn Axmad davridan (892-907-yy.) boshlab kuchaydi. Somoniylar Movarounnaxr, Xuroson, Eron, xozirgi Afgonistonning katta kismi, shuningdek, Toshkent, Turkiston va Ispijob (Sayram) ustidan o`z xukmronligini o`rnatdilar. Somoniylar yirik er egalari, nufuzli ruxoniylar xamda yirik savdogarlarning ko`magiga tayanib, feodal tarkoklik va ichki urushlarga barxam berdilar, Ila vodiysida va Sirdaryo bo`ylarida ko`chib yurgan korliklarning Movarounnaxrning ichki tumanlari ustiga kilib turgan xurujlariga barxam berdilar(893 y.). Bu xol mamlakatning iktisodiy va madaniy yuksalishiga yo`l ochdi. Bu sulola davrida markaziy davlat boshkaruvi birmuncha takomillashdi. Amir davlatni o`nta muassasasi (devon): devoni vazir (Bosh maxkama), devoni mustavfiy (moliya ishlari maxkamasi), devoni omid ul-mulk (insho va elchilik idorasi), devoni soxib shurat (amir gvardiyasi ishlari bilan shugullanuvchi idora), devoni soxib barid (pochta ishlari maxkamasi), devoni mushrif (o`ziga xos davlat xavfsizligi idorasi), devon ad-diya (amirning er-mulkini boshkaruvchi idora), devoni muxtasib (shariat ishlari maxkamasi), devoni vakf (vakf ishlarini nazorat kiluvchi idora), devoni kuzzot (kozilik maxkamasi) yordamida boshkargan. Lekin, davlatni boshkarishda turk amirlarining roli juda katta bo`ldi. Somoniylar davrida xunarmandchilik va savdo-sotik rivojlandi. Buni Buxoro, Samarkand, Marv, Balx, Gazni, Xirot va Toshkent kabi yirik, tarakkiy etgan shaxarlar misolida ko`ramiz. Bu davlat Xazar xokonligi, Bulgor xonligi, Rus` va Xitoy bilan iktisodiy-madaniy alokalari birmuncha rivoj topdi. Bu davr ilm-fan va madaniyatning o`rta asr sharoitida benixoyat rivojlangan davri xisoblanadi. Rudakiy, Dakikiy, Firdavsiy singari ulkan shoirlar, Farobiy, Beruniy, Ibn Sinodek allomalar etishib chikdi. Katta er egaligi munosabatlarining rivojlanishi, maxalliy er egalari bilan byurokratik apparat, katta er egalari bilan ijarachi dexkonlar o`rtasidagi ziddiyatlar natijasida o`zaro feodal kurash va yirik er egalarining ayirmachilik-ajralib chikishga bo`lgan xarakati kuchayib ketdi. X asr oxirlariga kelib feodal tarkoklik yanada kuchaydi, Xamadon, Isfaxon va Rayda Buvaxiylar, Tabariston va Jurjonda Ziyoriylar mustakillikka erishdilar, 962 yilda Somoniylarning Gaznidagi noibi Alptakin xam mustakillik e`lon kildi. Sirdaryoning o`ng soxilidagi erlar, shuningdek, Chagoniyon va Xorazm xam somoniylarga itoat etishdan bosh tortdilar. Mamlakatda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy parokandachilikdan Koraxoniylar ustalik bilan foydalandilar. Ular 996 yili Zarafshonning shimoliy tarafidagi barcha erlarni, 999 yili esa Buxoroni ishgol etib, Somoniylar xukmronligiga barxam berdilar. Koraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharkiy Turkiston, ettisuv va Tyan`shanning janubiy kismida tashkil topgan feodal davlatga asos solgan sulola) 996-999 yillari Nasr ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida butun Movarounnaxrni egalladi. Fakat Somoniylar lashkarboshisi Abu Ibroxim Ismoil (Muntasir) 1001 yilgacha Karoxoniylar bilan kurashdi, lekin ulardan ustun kelolmadi. Nasr ibn Alidan keyin Movarounnaxrni Iligxon Ali takin(1034 yilning kuzida vafot etgan) idora kildi. 1025 yili Koshgar xoni Kodirxon (Tamgochxon) bilan Maxmud Gaznaviy (998-1030-yy.) birgalikda Movarounnaxr ustiga yurish boshladilar. Ali takin Buxoro va Samarkandni koldirib cho`lga chekinishga majbur bo`ldi. Ittifokchilar Movarounnaxrda o`zlarining xarbiy-siyosiy mavkelarini mustaxkamlay olmadilar va uni tashlab chikishga majbur bo`ldilar. 1032 yili Xorazm xukmdori Oltintosh (1017-1032 yy.) xam urinib ko`rdi, lekin uning barcha xarakatlari zoe ketdi. Tarixiy manbalar, masalan Abulfazl Bayxakiy bergan ma`lumotlarga karaganda, Ali takindan keyin taxminan 1040 yilga kadar uning o`gillari xukmronlik kildilar. Ulardan keyin 1060 yilgacha Abu Isxok Ibroxim ibn Nasr xukm yuritgan. U Koraxoniylar poytaxtini O`zganddan (Fargona vodiysidan) Samarkandga ko`chirib olib keldi. Uning vafotidan keyin o`gillari o`rtasida taxt uchun kurash boshlandi. Bu kurashda Abu Isxok Ibroxim ibn Nasrning Shams ul-mulk Nasr ismli o`gli golib chikdi. Shams ul-mulk Nasr davrida (1068-1080-yy.) Koraxoniylar va Saljukiylar o`rtasida Termiz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Tomgochxon Kodir Yusuf va uning o`gillari unga karshi kurash boshladilar va Sirdaryoning shimoliy soxilidagi erlarni xamda Fargonani undan tortib oldilar. Abu Isxok Ibroxim ibn Nasr va uning avlodi bilan musulmon ruxoniylari o`rtasidagi ziddiyatlar Shams ul-mulkning taxt vorislari Xidir va Axmad (1081-1089 yy.) davrida benixoyat kuchaydi. Saljukiy Malikshox I 1089 yili Movarounnaxrga ko`shin tortib, Buxoro va Samarkandni zabt etdi. Lekin Saljukiylar tez orada sulx tuzib, Movarounnaxrdan chikib ketishga majbur bo`ldilar. Sulton Sanjar davrida (1118-1157 yy.), 1130 yildan boshlab, Koraxoniylar unga tobe bo`lib koldilar. Mamlakatda siyosiy tarkoklik kuchaydi – viloyat va o`lkalarning ko`pchiligi mustakillik e`lon kildi. Ana shunday mustakil viloyatlardan biri Buxoro bo`lib, bu erda xokimiyat Sadrlar (Burxoniylar) deb ataluvchi ruxoniylar sulolasi (1130-1207 yy.) ko`liga o`tdi. Koraxoniylar inkirozga yuz tutgan va Movarounnaxr tarkoklik iskanjasiga tushib kolgan paytda uning shimoliy-sharkiy va garbiy tarafida ikki yirik xarbiy siyosiy kuch paydo bo`ldi. Bulardan biri koraxitoylar bo`lib (etnik tarkibi aniklanmagan), ba`zi ma`lumotlarga ko`ra, ularning asli tungus, ayrim olimlarning fikricha mo`gul edi. Ular XII asr boshlarida dastlab Chuguchak, keyinchalik Bolosogun shaxri bilan birga butun ettisuv voxasini ishgol kildilar. Koraxitoylarning oliy xukmdori shurxon deb atalgan. Yana bir yirik xarbiy siyosiy kuch Xorazmda shakllandi. Ilgari Saljukiylarga tobe bo`lgan Xorazm 1127 yili mkstakillikka erishdi. XII asrning 30-yillari boshlaridan koraxitoylarning Movarounnaxrga talonchilik xurujlari boshlandi. Ular Shosh va Fargona bilan kifoyalanib kolmay, Zarafshon xamda Kashkadaryo voxalariga xam kirib bordilar. Koraxitoylar 1138 yili Samarkand xoni Koraxoniy Maxmudxonni (1132-1141) tor-mor keltirdilar va katta o`lpon olib ettisuvga kaytib ketdilar. 1141 yili ular Samarkandga yakin Katavon degan joyda Maxmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor-mor keltirib, Samarkand, so`ngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular ettisuvdan Movarounnaxrga ko`chib o`tmadilar, balki xar yili o`lpon olib turish bilan kifoyalandilar. Xorazmning mustakillikka erishuvi Xorazmshox Otsiz (1127-1156 yy.) nomi bilan boglik. U kiska vakt ichida Sirdaryoning kuyi okimida joylashgan Jand shaxrini va Mingkishlokni egalladi. Suton Sanjar Xorazmni yana bo`ysundirishga xarakat kildi, lekin bunga erisha olmadi. El Asrlon (1156-1172-yy.) va Sulton Takash (1172- 1200 yy.) vaktida Xorazmshoxlar davlati birmuncha mustaxkamlandi. Xorazmshoxlar 1156-1192- yillar orasida Xind daryosidan Irokkacha bo`lgan erlarni bo`ysundirishga muvaffak bo`ldilar. Xorazmshox Muxamad (1200-1220-yy.) davlati xududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212 yillari Buxoro va Samarkandni bosib oldi, 1210 yili esa ettisuvda Gurxon ko`shinlariga kakshatkich zarba berdi va bu bilan koraxitoylarning Movarounnaxrga bo`lgan da`volariga chek ko`ydi. Ammo bu ulkan davlat markazlashgan va mustaxkam emas edi. Shuning uchun xam u mo`gullarning kuchli zarbasiga dosh berolmadi. Koraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomgochxon) turgan va u rasman oliy xukmdor xisoblangan, aslida esa nomigagina shunday bo`lib, ijtimoiy- siyosiy xayotda ulus xokimlarining, manbalarda ular iligxon atalgan, tutgan mavkei kuchli bo`lgan. Ulardan ayrimlari mustakil siyosat yuritganlar. Fargona (markazi O`zgand) xamda Movarounnaxr (markazi Samarkand) iligxonlari shular jumlasidandir. Koraxoniylar davdat tuzulmasi xakida ma`lumot kam. Lekin vazir, soxib barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud bo`lishiga karaganda, ular davrida xam Somoniylar davlati idoralari saklangan ko`rinadi. XI asrdan boshlab O`zbekistonda erga egalik kilishning yangi shakli – ikto`, toju taxt oldida ko`rsatgan xizmatlari uchun shaxzoda va xonzodalar, amir va mansabdorlarga in`om tarikasida beriladigan er-suv, tarakkiy eta boshladi. Koraxitoylar bosib olingan erlardan o`lpon yigib olish (xar bir xonadondan bir dinor mikdorida) bilan kifoyalandilar. Mexnatkash xalkning axvoli ogir edi. U ikki tomonlama, maxalliy yirik er egalari va xorijlik boskinchilar zulmi ostida koldi, muntazam ravishda xiroj xamda boshka solik va jarimalar to`lab turishga, davlat, xon va yirik er egalarining shaxsiy kurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar. Bu davrda chet el boskinchilariga karshi xalk ko`zgolonlari xam bo`ldi. Masalan, 1206 yili Buxoroda va 1212 yili Samarkandda bo`lib o`tgan kosiblar ko`zgolonlari shular jumlasidandir. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling