Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti Tarix kafedrasi
T74k8sh Man7sc48p5s 8n 5h3 B4858sh M7s37m b6 R837 Cha4l3s.-L9nd9nU`
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Asar tarkibining taxlili.
- Manbaning mazmuniga karab taxlil etish.
- Asarning uz soxasiga kushgan yangiligi va uning ilmiy axamiyatini aniklash.
- Manbaning irganilishi, uning tarixnavisligi
T74k8sh Man7sc48p5s 8n 5h3 B4858sh M7s37m b6 R837 Cha4l3s.-L9nd9nU` a`hhh. n`qg` p.). katalogidagi manba tavsifi printsipini keltiramiz. Unda ezma manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida berilib, sungra kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, ulchami, saxifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi asl nusxada, ya`ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, mazmuni baen etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi ya`ni urganilishi tugrisidagi ma`lumotlar berilgan. Qator mavjud kataloglar asosida Uzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik instituti olimlari xam uzlaricha kulezma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chikkanlar va bu ilmiy usul D.Yu.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan G`Sobranie vostochnix rukopisey AN RUz. IstoriyaG` (G`TarixG`) nomli katalogida foydalanilgan. Ushbu G`TarixG` katalogida manbaning kuyidagicha tavsifi berilgan; Sarlavxa sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, kilezmaning xazinadagi tartib rakami va ushbu katalogdagi rakami keltirilgan. Sungra asar muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif tugrisida (imkon darajasida tilik), asar mazmunining tarkibi va kiskacha baeni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik ma`lumotlar-xati, kogozi, ziynati, xattot nomi, kilezmaning kitobat tarixi, nuksoni, varaklar soni, ulchami va adabietlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi. Bulardan tashkari ezma manbalarni tavsiflashning komusiy eki entsiklopedik printsipi xam mavjud. Biz uning namunasini G`Uzbekiston entsiklopediyasiG` va G`Uzbekiston milliy entsiklopediyasiG` saxifalarida kurishimiz mumkin. Mustakillik davrida manbashunoslikka oid akademik B.A.Ashmedovning G`Uçáåêèñòîí xàëkëàðè òàðèõè ìàíáàëàðèG` (T.U` G`Ukèòóâ÷èG`, 1991) va G`Uzbekiston tarixi manbalariG` (ikkinchi tuldirilgan nashri.-T. Ukituvchi, 2001) asarlari chop etilgan edi. Olim manbalarning ezilgan tillariga karab va yana shukukiy xujjatlar, ezishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik, memuar asarlar, sayexlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini kayd etadi. B.A.Ashmedov ezma tarixiy manbalarni ikki turga biladi. a`) Oliy va maxalliy xukmdorlar maxkamasidan chikkan rasmiy xujjatlar (erliklar, farmonlar, inoyatnomalar va boshkalar). Ushbu asarlarda ezma manbalar aloxida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashkari tarixchi xar bir tarixiy davrga kiska ta`rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy ma`lumotlarni kupliligi, ilmiyligini kayd etish mumkin. Fakat ularda materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars utish xususiyatlari inobatga olinmagan. A.Shabibullaevning G`Adabiy manbashunoslik va matnshunoslikG` (T. TDShI. 2000) killanmasi va A.A.Madraimov tuzgan G`Manbashunoslikdan ma`ruzalar majmuasiG` (T. TDPU 2001)da ezma manbalar tugrisida talabalarga ma`lumotlar berish dars jaraeni xususiyatlarini e`tiborga olishga xarakat kilingan. Fakat A.Shabibullaev killanmasida adabiy manbashunoslikka katta e`tibor berilgan. Unda dars kuyidagi tartibda tuzilgan. 1. Mavzu nomi. 2. Adabietlar. 3. Dars mazmunining kiska izoshi. Sungra dars mazmuni baeni, aloxida atamalar va oxirida savollar berilgan. A.A.Madraimov tuzgan ma`ruzalar matnida dars jaraenining tartibi kuyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabietlar ruyxati keltirilgan. Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashkari kilezma kitob tugrisida va shark manbashunosligiga oid tuplam va kitoblar xam mavjud bulib, ulardagi muxim ezma manbalarning Xar biriga Aloxida e`tibor berilmagan. Lekin ularda eng muximlari tugrisida matn orasida ma`lumotlar keltiriladi xamda manbalarning umumiy xususiyatlari tadkik etilgan. Zikr etilgan darslik va killanma, maxsus adabietlarning barchasida uziga xos foydali ma`lumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar tugrisida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas. Mavjud ilmiy adabietlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida ezma manbalar tugrisidagi texnik ma`lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chikishga xarakat kilindi. Talabalarga manba tugrisida kompleks tarzda ma`lumot berish kerak. Bu esa ezma manbaning kodikologik ma`lumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni taxlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning uziga xos xususiyatlari sifatida uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va kushimcha kirgazmali kurollardan foydalanishni kayd etish mumkin. Ezma manbalar tugrisidagi ma`lumotlarni kuyidagi tartibda tushuntirishni eng ma`kul va samarali ilmiy metodologik uslub deb shisoblayman. Kodikologik ma`lumot eki taxlil deganda ezma manba, uning muallifining nomlari va noeb kulezmalar tugrisidagi ma`lumotlarni baen etish tushuniladi. Bunday ma`lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortikcha ma`lumot talabani e`tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik eki kilezma tugrisidagi ma`lumotlar xisoblanadi. Kodikologiya suzi lotincha ñod3x-kodeksdan olingan bulib kilezma kitobning uziga xos xususiyatlarini anglatadi. Kodikologik ma`lumotlar asar nomidan tashkari yana kuyidagilardan iboratdir. q. Muallifning nomi (xaet yillari); w. Asarning yaratilgan vakti; e. Kilezmaning tartib rakami va saklanaetgan joyi; r. Eng kadimgi kilezmaning yaratilgan vakti va joyi; t. Kilezmaning varaklar soni va ilchami. Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashki belgilari-kilezma mukovasi, kogozi va xatidan tashkari asarning ezilgan vakti, joyi, muallifi, ezilish sabablari, asar ezilgan vaktdagi ijtimoiy-siesiy mushit, deb tushuntiradi. Bular kilezma asar tugrisidagi eng ixcham kodikologik ma`lumot xisoblanadi. Pedagog urganilaetgan manbaning ilmiy axamiyatidan kelib chikib, yana kuydagi kushimcha ma`lumotlar bilan tuldirish mumkin va ularni kilezma asar tugrisidagi batafsil ma`lumotlar deb atashimiz mumkin. Ular kuyidagilardir. q. Shattotning nomi va xat turi; w. Kulezmaning kichirilgan joyi; e. Paleografik xususiyatlari (sieshi, kogozi va kilezmaning uziga xos xususiyatlari); r. Kulezma xotimasi-kalofon. Pedagog-mutaxasis uz bilim saviyasiga kura va ixtieri bilan bu ma`lumotlarning barchasini eki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. Sunggi tadkikotlar shuni kirsatadiki, bir manba, kilezma kitob, bitik tugrisida 60 dan zied texnik, kodikologik ma`lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati fakat sof ilmiy akademik tadkikotlarda istifoda etiladi. Oliy ta`lim tizimining birinchi boskichi uchun asar tugrisidagi 9 ta eslatilgan kodikologik ma`lumotlarni kifoya deb uylaymiz. Asa4 m7all8f8 va 7n8ng 6ashagan dav48. Kulezmadagi asar muallifi va uning yashagan davri tugrisida ixcham ma`lumot keltirilishi zarur. Odatda shark tarixchilari nomlari ixcham tarzda va tula keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda ya`ni arab alifbosida berilishi kerak. Muallifning tugilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning kiskacha mazmuni keltirilishi maksadga muvofikdir. Shuningdek, muallif yashagan davr, jamiyat tugrisida xam talabalarga tushuncha berish zarur. Asa4n8ng 5a4k8b8 va mazm7n8 5axl8l8 Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tashkari ezma manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini xam tushuntirish lozim. Bularni B.A.Axmedov manbaning ichki belgilari deb atagan. Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga kuyidagi ilmiy ma`lumotlarni berishi zarur deb shisoblayman. 1. Asarning umumiy xarakteri; 2. Asarning tarkibini taxlili; 3. Asarning mazmunini taxlil kilish, goyaviy-siesiy saviyasi va ilmiy kiymatini aniklash masalalari nazarda tutadi; 4. Asarning uziga xos xususiyatlari; 5. Asarning uz soshasiga kishgan yangiligi va uning ilmiy axamiyatini aniklash. Manbadagi asarning umumiy xarakteri. Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy tarixga, masalan, G`Tarixi TabariyG`, G`Ravzat us-safoG`, G`Jomi ut-tavorixG` kabi asarlarga xos xususiyatlarini aniklash nazarda tutiladi. Eki sulolalar tarixi-G`Tarixi BayshakiyG`, G`Tarixi salotini mangitiyaG` kabi asarlarga xos xususiyatlarni aniklash tushuniladi. Bulardan tashkari yana xotira xarakterdagi manbalar-G`Temur tuzuklariG`, G`BoburnomaG`, G`Tarixi RashidiyG` kabi asarlar xususiyatlari xam mavjud. Sof tarixiy asarlardan tashkari manba sifatida yana tazkiralar-shoirlar, adiblar va tasavuf namoendalari tugrisidagi majmualar xam katta ilmiy tarixiy axamiyatga ega. Din namoendalar tugrisida agiografik xarakterdagi asarlar xam muxim tarixiy manba bulib xizmat kilishi mumkin. Bulardan tashkari ezma edgorliklardan, ayniksa, maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tadkikotlarda foydalanish mumkin. Bu erda keltirilgan asar xarakteri tugrisidagi ma`lumotlar bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. Ezma manba va undagi asar tugrisidagi boshka tafsilotlar maxsus ilmiy tadkikotlarda istifoda etiladi. Asar tarkibining taxlili. An`anaga kura, tarixiy asarlar G`Bismilloshi Rashmonu RaximG` suzidan keyin xamd, tashmid-Alloxga xamdu sano bilan boshlanadi. Sungra na`t-Muxammad Paygambarning ta`rifi, maktovi bitiladi. Yana turt saxobalar-Xalifai Roshidin ya`ni tugri yildan yurgan xalifalar-Abubakr Siddik, Umar, Usmon va Alilarning madshi urin oladi. Shundan keyin tarixchi uz asariga shomiylik kilgan shaxsni uluglaydi. Aloxida ibora G`Ammo ba`dG` suzidan sung muallif uzi va ezmokchi bulgan asari tugrisida ixcham ma`lumot eki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar mukaddima eki debocha deb ataydilar. Mana shundan sung asarning asosiy mazmuni baen etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda vokealar baen etiladi. a) Xronologik tartibda ya`ni yilma-yil. Bu tartibda G`Tarixi TabariyG`, G`Mujmali FasixiyG`, G`Matla` as-sa`daynG` va G`BoburnomaG` kabi asarlar yaratilgan. b) Tarixiy asarlarda eng muxim vokealar Aloxida sarlavsha ostida baen etiladi. Bundan tashkari turli shududlarda yuz bergan vokealar Aloxida baen etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yukoridagi usullar aralash sholida xam kelishi mumkin. Manbaning mazmuniga karab taxlil etish. Xar bir asarning mazmuni muallifning uz oldiga kuygan maksad va vazifalaridan kelib chikib eritilgan biladi. Manbadagi asarning mazmunini eritish juda muxim va ma`suliyatli ish bulib, kitob bilan tula tanishib chikishni takazo etadi. Pedagog- mutaxasis ezma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ixcham tarzda baen etishi zarur. Bunda ezma manbalar tugrisidagi mavjud tavsif-kataloglar xamda entsiklopedik ma`lumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida vokealar baeni uz xususiyatiga kura ikki xil bilishi mumkin: a) Boshka tarixchilar tomonidan baen etilgan vokealar zikrini muallif ixcham sholda eki aynan keltiriladi. Asarning bu kismini kompilyatsiya ya`ni uzlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya suzi inglizcha ñ9mp8le-tuzmok ma`nosini anglatadi. b) Muallifning shaxsan uzi ma`lumot yigib vokealarni baen etgan kismi original, yangi kismi deb ataladi Manbaning uziga xos xususiyatlarini taxlil etish. Ezma manbalar tugrisida talabalarga ma`lumot berishda ularning Xar birining uziga xos xususiyatlarini ajratib kirsatish juda muximdir. Chunki Xar bir manba, asar albatta boshkalardan kator xususiyatlari bilan, kaysi vokealarni baeni mavjudligi bilan, kay tarzda baen etilishi bilan, kanday manfaatlarni ifoda etgani bilan uzaro farklanib turadi. Asarning uziga xos xususiyatlarini aniklashda uning kanday tarixiy asarlarga uxshashligi, ulardan farki, xamda kanday manbalardan foydalanib yaratilganligiga Aloxida e`tibor berish zarur. Asarning uz soxasiga kushgan yangiligi va uning ilmiy axamiyatini aniklash. Ezma manbadagi asar mazmunining taxlili, uning tarix fani tarakkietiga kishgan yangiligi, xissasi bilan belgilash bilan yakunlanadi. Ya`ni kaysi vokealar birinchi bor eritilgan. Avvalgi eritilgan vokealar baeni kay tarzda talkin etilgan. Asarda baen etilgan vokealar yurtimiz tarakkietiga kay tarzda ta`sir etgan. Aynan shu masalalar asarning yurtimiz tarixini irganishdagi ilmiy axamiyatini ochib berishga xizmat kiladi. Manbaning irganilishi, uning tarixnavisligi Manbaning irganilishi, uning tarixnavisligi maxsus kushimcha tarixnavislik fanida kay darajada eritilganligini aniklash xam muxim axamiyatga ega. Chunki bulgusi pedagoglar ushbu manbalar ustida mustakil tadkikot olib borishlari uchun ilmiy asos yaratiladi. Manbaning irganilish tarixi maxsus tarixnavislik erdamchi fanida tadkik etilsa-da, manbashunoslikda xam uning tugrisida ixcham ma`lumot berish zarur deb iylayman. Bunda asosan manbaning kulezmalari kay darajada irganilgani, asarning asl matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va terma tarzda chop etilganmi, nashir ya`ni nashrga tayerlovchi nomi, nashrga ezilgan suz boshi, ilova kilingan izoshlar va kursatkichlar mavjudligini kayd etish maksadga muvofikdir. 4. Mavzu. Kadimgi zamon tarixi manbalari (Miloddan avvalgi VI-milodning V asrlari) Reja: 1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar. 2. Kadimgi Eron va xind manbalari. 3. Kadimgi yunon va Rim manbalari. Asosiy tushunchalar: «Avesto» arxeologik manbalar Xitoy, Eron, Yunon va Rim manbalari; katiba tasviriy sur`at, tarixiy yozuvlar, rel`ef. 1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T., “O`kituvchi”. 2001. 3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T., “O`kituvchi”. 1993. 4. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987. 6. B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii. XU1-XVIII vv. (Pismennie pamyatniki).-T.“Fan”, 1985. O`zbekiston xududi xam Eron, Xindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o`choklaridan xisoblanadi. Lekin uning kadimiy madaniyati xakida ma`lumotlar juda kam saklanib kolgan. Biz yurtimizning fakat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy xayoti xakida ma`lum darajada yozma ma`lumotlarga egamiz. Eron, Xindiston va ayniksa, kadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saklangan ma`lumotlarga karaganda, kadim zamonlarda xozirgi O`zbekiston xududida istikomat kilgan saklar, massagetlar va boshka kabilalar urugchilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, kisman dexkonchilik xamda xunarmandchilik bilan shugullanganlar. Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Axamoniylar davlati (miloddan avvalgi 550 – 330 yillar) asoratiga tushib koldi. Ana shu davrda bu erda istikomat kilgan xalklar xayotida muxim ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar sodir bo`ldi. Urug jamoalari orasida tabakalanish boshlandi: yangidan paydo bo`lgan urug aslzodalari serunum erlarni egallab oldilar, kul mexnati xamda erkin jamoa a`zolari zulm kilish yo`li bilan boyib bordilar. Shu tarika jamiyatning tabakalanish jarayoni kuchaydi va kuldorlik jamiyati paydo bo`ldi. Bu davrning o`zisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz xududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik dini paydo bo`ldi va keng tarkaldi. Axamoniylar va ularning maxalliy noiblari baribir axolini to`la itoatla tutib tura olmadilar. Xalkimizning chet el boskinchilariga karshi kurashi kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr o`rtalariga kelib Xorazm mustakillikni ko`lga kiritib oldi. Saklar va massagetlar xam o`z ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron xukmdorlari bilan yurtimiz xalklari o`rtasida uzluksiz davom etgan urushlar Axamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulkarnayn (miloddan avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi. Iskandar Zulkarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz ijtimoiy-siyosiy tarakkiyotiga ta`sir ko`rsatdi: katta er egalari bo`lmish maxalliy aslzodalarning mavkei yanada mustaxkamlandi. Ma`lumki, Iskandar Zulkarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13 iyun`) ma`lum vakt (taxminan 75 yil) o`tgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda davlatlarga bo`linib ketdi. Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining Baktriyadagi noibi Diodot mustakillik e`lon kildi va Yunon-Baktriya davlatiga asos soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yukori okimlarigacha bo`lgan erlar va xalklar karar edi. Xozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari xam mustakillikka erishdi. Bu erla xokimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urugining boshliklari o`tkizildi. Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya yonida bo`lgan janglarda Rim ko`shinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) ko`shinlarini tor-mor keltirib, Salavkiylar xukmronligiga kakshatkich zarba berdilar. Bu xol Yunon- Baktriya, ayniksa Parfiyaning kuchayishiga yo`l ochib berdi. Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va Mesrpotamiyaning katta kismini o`ziga karatib olib, yirik kuldor davlatga aylandi. Poytaxt Ekbatana (Xamadon)dan evfrat bo`ylariga, xozirgi Bagdod yonida joylashgan Ktesifonga ko`chirildi. Taxminan o`sha vaktlarda Yunon-Baktriya davlati xam o`z chegaralarini birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida So`gdiyona, Baktriya, Araxosiya (xozirgi Afgonistonning Garbiy kismini o`z ichiga olgan xudud) va Ariya (xozirgi Afgonistonning markaziy kismi), boshkacha so`z bilan aytganda xozirgi O`zbekiston, Tojikiston, Eronning sharkiy kismi xamda Afgonistonning katta kismi Yunon-Baktriya davlati tarkibiga kirar edi. Lekin, Yunon-Baktriyaning ichki axvoli u kadar mustaxkam emas edi. Maxalliy xalk bilan yunon-makedoniyalik xokimlar o`rtasidagi ziddiyat tobora chukurlashib bordi, chet el boskinchilariga karshi ko`zgolonlar kuchaydi. Xalk xarakati, ayniksa, So`gdiyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr oxirlari va I asr boshlarida So`gdiyona mustakillikni ko`lga kiritishga muvaffak bo`ldi. Yunon-Baktriya imperiyasining boshka o`lkalarida xam mustakillik uchun kurash kuchaydi. Kadimdan Shimoliy Xitoyda istikomat kilib kelgan xunnlar miloddin avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tayziki ostida garbga karab chekinishga majbur bo`ldilar va Sharkiy Turkiston xamda ettisuv voxasida ko`chib yurgan skif (xitoy manbalarida yuechji, antik adabiyotda toxarlar nomi bilan mashxur) va usun` kabilalarini surib chikardilar. Okibatda yuechji (toxar) va usunlar So`gdiyona va Baktriya xududiga ko`chib o`tdilar va bu erda saklar va boshka maxalliy kabilalar bilan ko`shilib, avval So`gd, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baktriya davlatiga karam boshka o`lkalarni xam to Ind daryosigacha istilo kilishga muvaffak bo`ldilar. Shunday kilib, Yunon-Baktriya davlati o`rnida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashxurdir. Kushonlar davlatiga xozirgi O`zbekistonning katta kismi, Afgoniston, Shimoliy Xindiston va Pokistonning shimoliy-garbiy kismi karagan bo`lib ayniksa Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka xukmronlik kilgan yillari kuchaydi. Lekin milodning 11 asri o`rtalarida bu davlatning xam inkirozi boshlandi va 1U asrga kelib mayda davlatlarga bo`linib ketdi. Yurtimiz xududida xukm surgan kadimiy davlatlardan yana biri Kang va Fargona (Parkana)dir. Kang davlati tarkibiga Buxoro, Shaxrisabz, Kattako`rgon, Toshkent viloyati va Xorazmning shimoliy kismi kirgan. Davlat tepasida jabgu (xitoy manbalarida chaovu) turgan. Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Fargonada xam mustakil davlat bo`lgan. Xitoy manbalarida keltirilgan ma`lumotlarga karaganda, Fargonada xunarmandchilik, ayniksa dexkonchilik rivoj topgan kadimiy mamlakat bo`lib, uning 70ga yakin katta- kichik shaxarlari Kuba-Kuva, Gaushan-O`zgan, Ershi – Marxamat, Go`y-Shan` – Koson va boshkalar bo`lgan. Maxalliy xalk dexkonchilik va bogdorchilik bilan shugullangan, arpa, bugdoy, sholi, beda, uzum, anor, poliz ekinlari va boshkalarni etishtirgan. 104-101 yillar orasida Xitoy ko`shinlari Fargonaga ikki marta bostirib kirdilar. Birinchi yurish 104 yili xitoy ko`shinlarining tor-mor keltirilishi bilan tugadi. Ikkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy ko`shini Fargonaning yirik shaxarlaridan Ershini (xozirgi Andijon viloyatiga karashli Marxamat kishlogi o`rnida bo`lgan) kamal kildilar. Lekin shaxarni ola olmadilar, sulx tuzib va ozgina o`lpon 3000 bosh ot olib kaytib ketishga majbur bo`ldilar. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling