Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti Tarix kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Kitob at-tarix”.
- “Kitob al-surat al-arz”.
- “Kitob al-magoziy”.
- ”Kitob al-buldon”.
- Xukukiy xujjatlar va yozishmalar
Xukukiy xujjatlar va yozishmalar O`zbekistonning kadimgi va o`rta asrlar tarixini o`rganishda ilmiy tekshirish institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, o`lkashunoslik muzeylarida saklanayotgan rasmiy xujjat va yozishmalarning axamiyati benixoya kattadir. Lekin ularni topish, o`rganish va o`z o`rnida foydalanish o`ta kiyin bo`lib, tadkikotchidan chukur bilim, maxsus malaka, kunt va sabot-matonat talab kilinadi. Xukukiy xujjatlarni xam, jamiyatda katta nufuzga ega bo`lgan shaxslar o`rtasida olib borilgan yozishmalarni xam yuir erdan, anikrogi bir yoki ikki asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo`dmaydi. Ularni barcha muzey, arxiv va fondlar ichidan, ko`lyozma kitob va chop etilgan asarlardan kidirib topish mumkin. Xukukiy xujjatlar – podshox va xonlarning farmonlari, yorliklari, inoyatnomalar, raxnomalar, vasikalar, vakfnomalar va boshkalar O`zbekistondagi tarix va o`lkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix arxivdarida xamda shaxsiy majmuadarda sakdanadi. Ammo IX-XII asrga oid xujjatlar xali aloxida to`planib o`rganilganicha yo`k. Bu davrda maxsus kotib yoki dabirlikka kancha katta e`tibor berilgani Nizimiy Aruziy Samarkandiyning “To`rt makola” asarida bayon etilib, ayrim maktublar namunalari keltirilgan. Musulmonchilik xujjatlari Burxoniddin Marginoniyning “Xidoya” asarida keyincha o`zining rasmiy tavsifini topdi. Arab tilida yozilgan manbalar. O`zbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo`lgan tarixi ko`prok va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana keyincha xam Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi tarkibida, so`ngra Somoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Xorazmshoxlar davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni mualliflarning kelib chikishiga karab, ikki guruxga ajratish mumkin. Birinchi gurux - arab tilida ijod etgan yurtimizdan chikkan tarixchi va olimlar. Bular Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Maxmud Koshgariy, Maxmud Zamaxshariy, Abu Said Sam`oniy, Shaxobuddin Muxammad Nisoviy va boshkalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga muxabbat aloxida namoyon bo`ladi, bu ayniksa Abu Rayxon Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarida xalkimiz kadimgi madaniyati to`grisidagi ma`lumotlarida aloxida ko`zga tashlanadi. Ikkinchi gurux - xorijlik olimlardan iborat bo`lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siyosiy-ijtimoiy xayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulxasan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al- Ya`kubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbex (820-taxm.913), Abu Ja`far Tabariy (839-923 y.), Isxok al-Istaxriy (850-934 y.) va boshkalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz xududini umummusulmon olami, arab xalifaligi bir kismi sifatida yoritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki kismga, ya`ni arab va a`jam - gayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnaxr – daryoning u yogidagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jugrofiy nom bizgacha etib kelgan bo`lib, asosan arab mualliflari asarlarida iste`foda etiladi. Kuyida arab tilida bitilgan eng muxim manbalar va ularning mualliflari xakida ixcham ma`lumot keltiriladi. (Ushbu ma`lumotlardan ma`ruzachi o`z xoxishiga binoan tanlab ana o`shalardan foydalanishi mumkin.) “Kitob at-tarix”. Ushbu arab tilida bitilgan kimmatli asar muallifi buyuk matematik Muxammad Muso al-Xorazmiy(VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O`rta Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki al- Xorazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini yozgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal xolida etib kelgan bo`lmasada, undan olingan parchalarni so`nggi davr tarixchilari Ibn an-Nadim, al-Mas`udiy, at- Tabariy, Xamza al-Isfaxoniylar o`z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayxon Beruniy o`zining “Osor ul-bokiya” asarida xam eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid ma`lumotlardan iborat bo`lgan. “Kitob al-surat al-arz”. Mazkur asar xam al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan bo`lib, yunon olimi Ptolomiyning jugrofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima kilgan va uni o`zining yangi ma`lumotlari bilan boyitgan. “Kitobi surat al-arz” (“er tasviri kitobi”) asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi xakida kimmatli ma`lumotlar bor. Ushbu tarixiy jugrofiyaga oid asardagi O`rta Osiyoga oid ma`lumotlar katta ilmiy axamiyatga ega. Kitobning 937 mklodiy, xijriy 428 yili ko`chirilgan mo``tabar ko`lyozmasi yuizgacha etib kelgan bo`lib, unga turli xaritalar chizib ilova kilingan. Ushbu mo``tabar ko`lyozma matni 1926 yili sharkshunos X.M.Mjik tomonidan Leyptsigda nashr kilingan. Kitobni o`zbek tiliga A.Axmedov tarjima kilib, ilmiy sharxlar bilan 1983 yili chop etgan. “Kitob al-magoziy”. Kitob muallifi Madoiniy Abulxasan Ali ibn Muxammad (vaf. 840 y.) Arabiston, Xuroson va Movarounnaxrning VII-VIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tarixchi olimidir. “Axbor al-xulafo”(“Xalifalar xakida xabarlar”), “Kitob al-magoziy” (“Urushlar xakida kitob”), “Kitob futux ash-Shom” (“Shomning bosib olinishi xakida kitob”), “Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir. “Kitob al-magoziy” Eron, Afgoniston va O`zbekistonning arablar istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo`yicha muxim manbalardan xisoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida sakdanib kolgan. ”Kitob al-buldon”. Asar ijodkori al-Ya`kubiy IX asrda o`tgan yirik geograf tarixchi olimdir. Ismi Abulabbos Axmad ibn Abu Ya`kub ibn Ja`far ibn Vaxb ibn Vadix al-Kotib al-Abbosiy bo`lib, u yirik mansabdor xonadoniga mansubdur. Al- Ya`kubiy Bagdodda tugildi, lekin umrining ko`p kismini Armaniston, Xuroson, Falastin, Misr va Magribda o`tkazdi. Al-Ya`kubiyning ikki yirik va muxim asari bizning zamonamizgacha etib kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar xakida kitob”), ikkinchisi esa “Tarix” nomi bilan mashxurdir. ”Kitob al-buldon” (taxminan 891 yilda yozilgan) to`rt kismdan iborat. Asarda arablar ko`l ostidagi mamlakatlarning geografik xolati, yirik shaxarlar va kal`alari, axolisi va uning asosiy mashguloti, urf-odatlari, o`sha mamlakatdan olinadigan xirojning umumiy mikdori xakida kimmatli ma`lumotlar keltiriladi. Ushbu asarning ikki mo``tabar ko`lyozmasi Garbiy Germaniya kutubxonalarida saklanmokda. Kitobning arabcha matni gollandiyalik mashxur sharkshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan 1892 yili Leydenda chop etilgan. Al-Ya`kubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy tarix tipida yozilgan bo`lib, Shark mamlakatlari, shuningdek O`rta Osiyoning VII-IX asrlardagi tarixi bo`yiyaa muxim manbalardan biri xisoblanadi. Asar ikki kismdan iborat bo`lib, Odam Atodan islomgacha bo`lgan va musulmon mamlakatlari tarixlari, ya`ni o`sha mamlakatlarda 873 yilgacha sodir bo`lgan vokealar bayon etilgan. “Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim M.T.Xautsma (1851- 1943 y.) tomonidan chop etilgan. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar yoki yozma yodgorliklar kuyidagi umumiy xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo`lsa-da, barchasida umumiy tarixni kamrab olishga, ya`ni tarixni jaxon tarixi sifatida idrok etishga, talkin kilishga intilish aloxida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida “Kur`oni karim” olinadi. Kitoblar ichida tarixchi o`zining “Kur`oni karim”, xadislar va “Paygambarlar kissalari”, diniy rivoyatlarni ya`shi bilishini namoyish etishga va ulardagi mashxur va ma`lum vokea, xodisa, rivoyat, akidalardan unumli foydalanishga intilganlar. Arab tilidagi yozma manbalarning eng kadimgilari asosan mumtoz yozuv turlaridan kufiyda “Kur`oni karim” va tafsirlar, xadislar nasx, suls yozuvlarida bitilgan. XV asrdan so`ng istemolga nasta`lik yozuvi kirgan. Aloxida farmon va xujjatlar ta`lik yozuvida bitilgan. Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda matn an`anaviy Allox xamdi – taxmid, paygambarimiz na`tlari, to`rt saxoba yoki saxobai roshidin ta`rifi kelib, undan so`ng asar kimga bagishlangan bo`lsa, odatda ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki xokimlar bo`lgan, o`sha xomiylarga bagishlov maktov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o`zi xakida, kanday asar yozmokchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni yoki zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi. Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani uchun Alloxga shukronalar keltirib, mazkur ko`lyozma asar va uning ushbu nusxasi, ko`chirilish joyi va tarixi, xattoti xakida ma`lumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Kur`oni karim” oyatlari va “Xadisi sharif” namunalari odatda asosiy matndan ajratib, boshka siyox bilan va ko`pincha boshka yozuv, xat turi, masalan kufiy, nasx yoxud suls yozuvida boshkacha siyox bilan bitilib, aloxida ziynatlanadi. Tarixiy asarlar ko`lyozmalari o`z davri an`analariga mos ravishda charm mukova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavxa, zarvarak nakshlari bilan, matn o`rtalarida lavxa nakshlar va mo``jaz rasmlar bilan bezatilgan. Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarining mo``tabar ko`lyozmasini ko`rsatish mumkin. Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning xam son jixatidan ko`pligi, xam ilmiy saviyasi juda yukori ekanligi guvoxi bo`lamiz. Garchi komusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish an`anasi juda kadimiy va boy emasligi xakli ravishda kayd etilgan bo`lsa-da, arab xalifaligi shakllanganidan so`ng, yunon, eron, yaxudiy va nasroniy tarix an`analaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar xam arab xalklari, xam arab xalifaligi xududiga kirgan yoki unga ko`shni bo`lgan xalklar tarixini yozishda juda katta xissa ko`shdilar. Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chikkan tarixchilarimiz xam arab tilida ayniksa, Beruniy, Sam`oniy, Shaxobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi tarakkiyotiga munosib ulush ko`shdilar. Ya`ni arab tilidagi manbalarni o`rganish xali o`z dolzarbligini yo`kotgani yo`k. Ular xalkimiz boy merosining ajralmas kismi bo`lib, o`tmishdagi yuksak tarakkiyotimiz guvoxidir. Ìàâçóíè Ìàâçóíè Ìàâçóíè Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ìóñòàõêàìëàø ìóñòàõêàìëàø ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ó÷óí ó÷óí ó÷óí áåðèëàäèãàí áåðèëàäèãàí áåðèëàäèãàí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð ñàâîëëàð ñàâîëëàð ñàâîëëàð 1. Àðàá òèëèäà åçèëãàí ìàíáàëàð âà óëàðíèíã þðòèìèç òàðèõèíè óðãàíèøäàãè àõàìèÿòè 3àíäàé? 2. Áåðóíèéíèíã «Îñîð óë-áî3èÿ» àñàðèíèíã òàðèõíè óðãàíèøäàãè àõàìèÿòè íèìàäà? 3. Òàáàðèéíèíã «Òàðèõ àð-ðóñóë âà-ë-ìóëóê» àñàðè òàðèõèé ìàíáà ñèôàòèäà 3àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà? 4. Øèõîáóääèí Íèñîâèéíèíã «Ñèðîò óñ-ñóëòîí Æàëîëóääèí Ìåíêáóðíè» àñàðè ìàçìóíè íèìàäàí èáîðàò âà óíèíã ìàíáà ñèôàòèäàãè àõàìèÿòè íèìàäà? 5. «Äåâîíè ëó2àòè òóðê » àñàðèíèíã èëìèé à8àìèÿòè íèìàäà? 8-mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar Reja: 1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar. 2. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar. 3. Fors tilidagi tarixiy manbalar. Foydalanigan adabiyotlar ro`yxati: 1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “O`kituvchi”. 2001. 3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T., “O`kituvchi”. 1993. 4. Sobranie vostochnix rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987. 5. B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Aziy. XVI-XVIII vv. (Pismennie pamyatniki).-T., “Fan”, 1985. 1219-1221 yillar ichida O`zbekiston mo`gullur tomonidan istilo etildi. 1227 yili Chingizxon ettisuv, Koshgar, Movarounnaxr va Xorazmning sharkiy kismini, shuningdek, xozirgi Afgonistonning shimoliy kismini ikkinchi o`gli Chigatoyga (1227-1241 y.) in`om kildi. Bu ulus tarixda Chigatoy ulusi nomi bilan mashxur. Chigatoy ulusining oliy xukmdorlari xam, koraxitoylar singari, ulusni maxsus ijaradorlar, ya`ni xorashmlik mashxur savdogar Maxmud Yalavoch (1125-1238 yy.) va uning o`gli Ma`sudbek (1238-1289 yy.) yordamida idora kildilar. Munko koon (1251-1260 yy.) taxtga o`ltirgandan keyin, Jo`ji ulusining oliy xukmdori Botuxon (1227-1255 yy.) bilan til biriktirib, Chigatoy avlodining ko`pchiligini katl ettirdi va Chigatoy ulusini o`rtada bo`lib olishdi. Lekin, oradan ko`p vakt o`tmay, Olgu (1261-1266 yy.) ulus mustakilligini tiklashga muvaffak bo`ldi. Mubrakshox (1266 y.) va Barokxon (1266-1271 yy.) davrida mo`gud xukmdorlari maxalliy axoli bilan yakinlashish maksadida islom dinini kabul kildilar. Natijada, 1266 yili xon xamda ba`zi mo`gul uruglari (masalan, jaloiriylar) ettisuvdan Movarounnaxrga ko`chib o`tdilar. Bu xol o`z navbatida tarkoklik va parokandalikka olib keldi. X1U asrning 50-yillariga kelib, Chigatoy ulusi ikkiga ajralib ketdi – ettisuv va Koshgarda kolgan mo`gullar mustakillik e`lon kilib, o`z davlatlarini tuzib oldilar. Bu davlat tarixda Mo`guliston yoki Jete nomi bilan mashxurdir. Mo`gullar xukmronligi yillarida Movarounnaxr xalki ikki tomonlama – mo`gul xukmdorlari dorugalar, boskoklar xamda maxalliy er egalari zulmi ostida koldi. Ular asosiy daromad soligi xirojdan tashkari talaygina boshka solik va jarimalar – dorugagi, sar shumor, ulufa, tamga, kupchur yasogi, tagor, bigor va boshkalarni to`lashga majbur etilgan edilar. Ogir chorakorlik mexnati, mo`gul xukmdorlarining beboshligi mexnatkash xalkning sabr kosasini to`ldirdi. Buxoro viloyatining xalki kosib Maxmud Tarobiy va iloxiyot olimi Shamsuddin Maxbubiylarning atrofiga uyushib, 1238 yili ko`zgolon ko`tardi, lekin ko`zgolon boshka shaxar va viloyatlarga yoyilmadi. Natijada Buxorodagi ko`zgolon ettisuv va Xo`janddan Ildiz no`yon xamda Chukan kurchi boshchiligida yuborilgan mo`gul ko`shini tomonidan bostirildi. XIV asr ikkinchi yarmiga kelib Chigatoy ulusining janubiy-garbiy kismini tashkil etgan Movarounnaxrda siyosiy tarkoklik yanada kuchaydi. Bu ayniksa amir ul-umaro Kazagon vafotidan (1358 yili) keyin kuchayib, mamlakat mayda kismlarga bo`linib ketdi. Masalan, Shaxrisabzda Xoji barlos mustakillik bayrogini ko`tardi. Xo`jandda Boyazid jaloir mustakillik e`lon kildi. Balxda Amir Xusayn xon ko`tarildi, Shibirgonni Muxammad Apardi egalladi. Xuttalonda Kayxusrav o`zini podshox deb e`lon kildi. Badaxshon maxalliy xukmdorlar – Badaxshon shoxlari ko`liga o`tdi. Feodal tarkoklikdan barlos amirzodalaridan Amir Temur ustalik bilan foydalandi va 1370 yili oliy xokimiyatni ko`lga oddi. 1370-1378 yillari u mamlakatdagi tarkoklikni tugatib, Movarounnaxr va Xorazmni o`ziga bo`ysundirdi. 1381-1402 yillari Amir Temur ko`shni mamlakatlar ustiga xarbiy yurish kilib, Eron, Kavkaz orti, Irok, Kichik Osiyo va Shimoliy Xindistonni istilo kildi, Oltin O`rda xoni To`xtamishga (1376-1395- yy.) kakshatich zarba berib, uni poytaxti Saroy Berkani egalladi. Amir Temur va Temuriylar davlati mayda uluslarga bo`lingan xolda idora kilindi. Masalan, Amir Temur saltanati to`rt kismga bo`lingan edi: Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seiston (markazi Xirot shaxri) Shoxruxga; Garbiy Eron, Ozarbayjon, Irok va Armaniston (markazi Tabriz), Mironshoxga; Fors, ya`ni Eronning janubiy kismi (markazi Sheroz), Mironshoxga; Fors, ya`ni Eronning janubiy kismi (markazi Sheroz), Umarshayxga; Afgoniston va Shimoliy Xindiston (markazi Gazni, keyinchalik Balx), Pirmuxammadga suyurgol (shaxzoda amirlarga toju taxt oldidagi katta xizmatlari uchun shartli tarzda in`om kilingan er-suv va uni idora kilish xukuki berilgan edi. Amir Temur vafotidan (1405 yil 18 fevral) keyin 1409 yilgacha o`zaro kurash davom etdi. Shoxrux Mirzo (1409-1447- yy.), Mirzo Ulugbek (1409-1449- yy.), Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Xusayn Mirzo (1459-1506- yy.) davrida davlat nisbatan markazlashgan edi va xalkaro obro`ga xam ega edi. XV asrning 80- yillaridan boshlab, o`zaro xamjixatlik juda susaydi. Movaronnaxrning bir o`zida deyarli uchta mustakil davlat bo`lib, ularda Sulton Abu Said Mirzoning o`gillari Sulton Axmad Mirzo Samarkandda, Umarshayx Mirzo Fargonada va Sulton Maxmud Mirzo Xisor, Xuttalon xamda Badaxshonda xokimi mutlak xisoblanar edilar. Amir Temur va Temuriylar davrida xam er-suv xamda xuearmandchilik korxonalarining katta kismi podshox xonadoni va badavlat kishilar ko`lida bo`lib, mexnatkash xalk ularning erini ijaraga olib kun kechirar edi. Ular xiroj, dorugagi, mirobona, jon soligi, avorizot, boj, tamga, zakot, peshkash, sovari kabi solik va jarima to`lashga, xukumat va katta er egalarining turli-tuman yumushlarini bajarishar edilar. Amir Temur davrida davlat tepasida rasman Chingiz avlodidan bo`lgan Suyurgatmish (1370-1380- yy.) va Sulton Maxmudxon (1380-1402- yy.) turdi, lekin amalda butun xokimiyat Amir Temur ko`lida edi. Keyincha xon ko`tarish tartibi bekor kilindi va oliy xukmdor o`zini podshox deb e`lon kildilar. Viloyat va tumanlarda xokimiyat markaziy xukumat tarafidan tayinlangan dorugalar ko`lida bo`ldi. Davlat ishlari asosan turli muassasa – devonlar, devoni oliy – markaziy ijroiya organi, devoni mol – moliya ishlari maxkamasi va devoni tavochi - xarbiy ishlar maxkamasi va boshkalar ko`lida bo`lgan. Din, shariat bilan boglik ishlar kozi va shayxulislom ko`lida edi. Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnaxrdagi Samarkand, Shaxrisabz, Buxoro kabi shaxarlar iktisodiy va madaniy jixatdan o`sdi, xunarmandchilik va savdo sotik rivoj topti. Movarounnaxrining Xitoy, Xindiston, Arabiston mamlakatlari, Mo`guliston, Oltin O`rda va evropa mamlakatlari bilan iktisodiy va madaniy alokalar kengaydi. Bu davrda ilm-fan va madaniyat rivojlandi. Bu davrda Nizomiddin Shomiy va Xofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy va Abdurazzok Samarkandiy, Muxammad Mirxond va Giyosiddin Xondamir kabi muarrix olimlarni, Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy, Bisotiy Samarkandiy va Xoja Ismatulla Buxoriy, Shayx Axmad Suxayliy va Kamoluddin Binoiy kabi juda ko`p iste`dodli shoir va olimlarni etishtirdi. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar Xoja Axrorga tegishli vasika va vakfnomalar. Bu turdagi xujjatlar ko`p va ular arxiv va muzeylarning fondlaridan, shuningdek ko`lyozma kitoblar saklanayotgan kutubxonalardan topish mumkin. Yirik sharkshunos olima O.D.Chexovich (1912- 1982- yy.) O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharkshunoslik instituti va O`zbekiston Respublikasi Davlat arxivi fondlarida saklanayotgan vasika va vakfnomalar fondini ko`p yillar davomida kunt bilan o`rgandi va ular ichida Xoja Ubaydulla Axrorga tegishlilarini ajratib olib, matni va ruscha tarjimasi, va maxsus tadkikot bilan birga ko`shib 1974 yili “Samarkandskie dokumenti XV-XVI vekov” nomi bilan nashr etdi. Xoja Ubaydulla Axror o`z davrining badavlat, boobro` kishisi bo`lib, mamlakatning iztimoiy-siyosiy xayotida katta nufuzga ega bo`lgan. Uni shu darajaga etkazgan omillardan biri uning ko`lida to`plangan katta er-suv va mol-mulk bo`ldi. Tarixiy manbalarning guvoxlik berishicha, uning 300 jufti nov (bir juft xo`kiz yordamida xaydab ekiladigan er) eri, shaxarlarda timlari (usti yopik bozor), do`konlari, xammomlari, karvonsaroylari, tegirmonlari, moyjuvozlari bo`lgan. Xoja Ubaydulla Axror ma`rifatli va raiyatparvar kishi edi. Daromadning bir kismini xayrli ishlarga sarflagan, xalk manfaatini ximoya kilgan. Masalan, 1463 yili Temuriyzoda Umarshayx Mirzo Toshkent xalkidan katta mikdorda xiroj talab kilganda, Xoja Ubaydulla Axror uni o`z xisobidan to`lab yuborgan; xunarmandlar va bozor axlidan olinadigan tamga soligiga karshi chikkan, uning o`zi va mulki barcha soliklardan ozod kilinganiga karamay, ayrim yillari xamma katori xiroj, ushr va boshka soliklar ma`unoti devoniya va navoibi sultoniya to`lab turgan. Xoja Ubaydulla Axror xar yili Sulton Axmad Mirzo (1458-1494 yy. Movarounnaxr xukmdori)ning devoniga 80 ming man (4,32 kg.ga teng) gallani xiroj o`rnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir kismini – 10 ming kumush tanga berib turgan. Xoja Ubaydulla Axrorga tegishli vasika, vakfnoma va boshka xukukiy xujjatlar xali boshka erlardan xam topiladi. Lekin O.D.Chexovich nashr kilganlarning o`zi xam O`zbekistonning XU-XU1 asr boshidagi ijtimoiy-iktisodiy axvolini o`rganishda birinchi darajali manba bo`lib xizmat kiladi. Kuyida ikkita xujjat mazmunini keltiramiz: Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling