Va oliy nerv faoliyati

Orqa miya ildizlarining funksiyalari. Orqa miya ildizlaridan o‗tuvchi nerv 
tolalari orqa miyani periferiya bilan bog‗laydi. Afferent impulslar o‗sha ildizlar 
orqali orqa miyaga kiradi va undan periferiyaga efferent impulslar ketadi. Orqa 
miyaning ikkala tomonida 31 juftdan oldingi va orqa ildizlar bor. Orqa miya 
ildizlarining funksiyalari qirqib qo‗yish qayta ta`sir etish metodlari bilan 
aniqlangan va bioelektr potentsiallarini qayd qilish yo‗li bilan tasdiqlangan.
44-rasm 1-Oq moddasi; 2-Kulrang moddasi; 3-Orqa shoxidan chiqqan 
sezuvchi nerv; 4 Oldingi shoxdan chiqqan harakatlantirish nervi; 5.Sezuvchi va 
harakatlantiruvchi nervning qo‗shilishidan hosil bo‗lgan aralash nerv tolasi. 
Orqa miyaning oldingi ildizlarida markazdan qochuvchi, efferent tolalar, 
orqa ildizlarida esa markazga intiluvchi, afferent tolalar bor. Bu fakt orqa miya 

---

196 
ildizlarida afferent va efferent tolalarning taqsimlanish qonuni yoki Majandi 
qonuni deb atalgan. Baqa yoki boshqa har qanday hayvonning barcha oldingi 
ildizlari bir tomonlama qirqib qo‗yilgach, gavdaning tegishli tomonidagi reflektor 
harakatlar yo‗qoladiyu, ammo sezuvchanligi saqlanadi. Orqadagi ildizlarni qirqib 
qo‗yishdan keyin harakat qobiliyati yo‗qolmaydi, ammo tegishli ildizlardan 
innervatsiyalanadigan gavdа qismlarida sezuvchanlik yo‗qoladi. 
Oldingi va orqadagi ildizlarning funktsional rolini I. Myuller yaqqol isbot 
etgan. U baqa orqa miyasining bir tomondagi oldingi ildizlarini, ikkinchi 
tomondagi orqa ildizlarini (keyingi oyoqlar shu ildizlardan innervatsiyalanadi) 
qirqib qo‗yadi. Gavdaning oldingi ildizlar qirqib qo‗yilgan tomonidagi oyoq 
shalvirab qoldi, shu oyoqqa ta`sir etilganda esa gavdaning boshqa qismlari, 
jumladan qarama-qarshi oyoq harakatlanaverdi. Orqadagi ildizlar qirqib qo‗yilgan 
ikkinchi tomondagi oyoq esа gavdaning boshqa qismlariga ta`sir etilganda 
harakatga keldi-yu, o‗ziga ta`sir etilganda qimirlamay turaverdi, chunki undagi 
sezuvchanlik batamom yo‗qolgan edi 
Skelet muskullarining motor nervlaridan tashqari, boshqa efferent nerv 
tolalari: tomirlarni harakatlantiruvchi va sekretor tolalar, shuningdek silliq 
muskullarga boruvchi tolalar oldingi ildizlardan o‗tishi keyinchalik ko‗rsatib 
berildi. Ularning hammasi efferent tolalar bo‗lgani uchun bu tolalarning mavjudligi 
Majandi qonuniga zid kelmaydi. 
Oldingi ildizlarga ta`sir etilganda ko‗pincha og‗riq sezilishi yuzaki qarashda 
paradoksal faktga o‗xshaydi. Ammo bu fakt Majandi qonuniga zid kelmaydi, 
chunki orqadagi ildizlardan o‗tuvchi tolalardan bir qismi oldingi ildizlarga burilib 
orqa miya pardalariga boradi va ularni sezuvchi nerv oxirlari bilan ta`minlaydi. 
Boshqa hamma afferent nervlar kabi, ular ham orqa miyaga uning orqadagi 
ildizlari orqali kiradi. Orqadagi ildizlardan bir nechtasini qirqib qo‗yib va shundan 
keyin tegishli oldingi ildizlarga ta`sir etib, bunga ishonish mumkin: ayni vaqtda 
qaytar sezuvchanlik degan og‗riq sezgilari kuzatilmaydi. 
Oldingi ildizlar tarkibiga kiradigan tolalar oldingi shoxlardagi motor 
hujayralarning, shuningdek orqa miyaning ko‗krak segmenti bilan bel 
segmentidagi yon shoxlarda joylashgan va vegetativ nerv sistemasiga kiradigan 
hujayralarning aksonlaridan iborat. Orqadagi ildizlarni hosil qiluvchi tolalar 
umurtqalararo spinal gangliylardagi bipolyar hujayralarning o‗siqlaridir. Orqa 
miya ildizlaridan o‗tuvchi tolalar o‗zidan boshlanadigan neyronlarning tanalari 
qayerda yotganligi quyidagi tajribalar bilan aniqlanadi: orqa miya ildizlari qirqib 
qo‗yiladi yoki kulrang moddasining ma`lum bir qismiga shikast yetkaziladi bir 
necha kundan keyin esa gistologik preparatlar tayyorlab, nerv tolalarining 
aniganligi (degeneratsiyasi) qayd qilinadi. 

---

197 
Orqa miyaning orqa ildizi orqa miya tugunining pastrog‗idan qirqib qo‗yilib, 
periferiyaga boruvchi tolalar ayniydi, o‗sha tugunning yuqorirog‗idan qirqilganda 
esa orqa miyaga kiruvchi tolalar ayniydi. Orqa miya tuguni sohasidagi nerv tolalari 
aynimaydi, bu orqa ildizlarning tolalari o‗zidan boshlanadigan nerv hujayralarining 
tanalari shu yerda ekanligidan guvohlik beradi. Oldingi ildizlarning tolalari qaysi 
bosqichda qirqib qo‗yilishidan qat`iy nazar, shu qirqilgan joydan periferiyaga 
tomon ayniydi oldingi yoki yon shoxlarga shikast yetkazilganda ham bu tolalar 
ayniydi. Bu oldingi ildizlardan o‗tuvchi tolalar o‗zidan boshlanadigan 
neyronlarning tanalari oldingi yoki yon shoxlarda joylashganligini ko‗rsatadi. 
Orqa miya ildizlarida impulslarni turlicha tezlik bilan o‗tkazuvchi har 
xil (yo‗g‗on-ingichka) nerv tolalari bor. Orqa ildizlardagi yo‗g‗on (12-22 yak) 
tolalar A tipga mansub bo‗lib, muskul dugalarining yadro xaltasidan va paylardagi 
Golji tanachalaridan keladigan afferent impulslarni o‗tkazuvchi yo‗llar 
hisoblanadi. Shu tolalardan o‗tuvchi impulslar muskulning cho‗zilishiga javoban 
ro‗y beruvchi miotatik reflekslarni yuzaga chiqaradi. O‗rtacha yo‗g‗onlikdagi (5-
12 mk) tolalar A betta va A gamma tipga mansub bo‗lib orqadagi ildizlardan 
o‗tadi, ular taktil retseptorlarlardan va yadro xaltasidan chetdagi (periferiyadagi) 
muskul duglarining retseptorlaridan boshlanadi. Bunday tolalar kavak ichki 
organlar (qovuq, me`da. ingichka va yo‗gon ichak to‗g‗ri ichak va hakozo)ning 
retseptorlarlaridan ham boshlanadi.
A ''betta va A gamma‘‘ tipdagi afferent tolalar mexanoropli torlardan impuls 
olib keladi. Bu tolalar orqa miyaga kirgach, orqa ustunlarga o‗tib orqa miyaning 
yuqoriroq va pastroq segmentlaridagi kulrang moddada joylashgan kiritma 
(komissural) neyronlarga kollaterallar beradi. Bu gruppaning ozgina afferent 
tolalaridan o‗tuvchi impulslar orqa miyaning bir talay neyronlarini qo‗zg‗ata oladi. 
Retseptorlardan ma`lum bir miqdori ta`sirlanganda, masalan, barmoqda igna 
sanchilganda muskullarning katta bir gruppasi shu tariqa qisqarib, qo‗l yoki 
oyoqning bukilishiga sabab bo‗ladi. Orqadagi ildizlarning eng ingichka (diametri 
2-5 mk) tolalari A delta tipga mansub bo‗lib, termoretseptorlardan va og‗riq 
retseptorlaridan impulslar olib keladi. Og‗riq retseptorlaridan keluvchi impulslar S 
tipga mansub tolalar (mielinsiz ingichka tolalar) orqali ham orqa miyaga kiradi. 
Oldingi ildizlardan ham turli tipdagi efferent nerv tolalari o‗tadi. Ularda 
shunday tolalar bor: 1) yo‗g‗on tolalar (diametri o‗rta hisobda 16 mk) A alfa tipga 
mansub bo‗lib, skelet muskullariga impulslar olib keladi; 2) ingichka tolalar 
(diametri o‗rta hisobda 8 mk) A£ tipga mansub bo‗lib, muskul dugining 
qisqaruvchi elementlarini innervatsiyalaydi va 3) preganglionar simpatik tolalar, V 
tipga mansubdir. 
Orqa ildizlar qirqib qo‗yilgach, sezuvchanlik yo‗qolishi bilan bir qatorda, 
harakat funksiyasi ham buziladi. Orqa miyaning barcha orqa ildizlarini ikkala 

---

198 
tomondan qirqib qo‗yib (ular itning keyingi oyoqlarini innervatsiyalaydi), oldingi 
ildizlari beshikast qoldirilsa, hayvon operatsiyadan keyingi dastlabki vaqtda shu 
oyoqlari bilan yura olmaydigan bo‗lib qoladi. Bir necha vaqt o‗tgach 
sezuvchanlikdan mahrum bo‗lgan keyingi oyoqlar yana harakatga keladiyu, bu 
harakat anormal: shart-shurt, keskin bo‗ladi; keyingi oyoqlar haddan tashqari 
qattiq bukilib, yoziladi. Bunday harakatlar ataktik harakatlar deb ataladi. Ular 
odam orqa miyasining ko‗tariluvchi yo‗llar shikastlanadigan kasalliklarida 
ham uchraydi (orqa miya ataksiyasi). 
Avvalo harakat apparatining retseptorlaridan, ya`ni proprioretseptorlardan, 
shuningdek terining eksteroretseptorlaridan miyaga afferent impulslar kelmay 
qolishi sababli harakatlar koordinatsiyasi buziladi. Harakatning har bir muayyan 
paytida harakat apparatining holati haqida axborot kelmay qolishi shunga sabab
bo‗ladiki, miya harakatni kontro‗l (nazorat) qilish, harakat harakterini baholash 
va harakat aktining barcha bosqichlarida unga tuzatishlar kiritish qobiliyatidan 
mahrum bo‗ladi. Garchi efferent impulslar miyadan muskullarga borib, ularni 
qisqartira olsa ham, bu protsess kontrol qilinmaydi va boshqarilmaydi, chunki 
qaytar bog‗lanish yo‗q, busiz esa harakatlarni boshqarish, aniq va tekis 
harakatlarni bajarish mumkin bo‗lmaydi. 
Shuning uchun ham qo‗l terisiga sovuq ta`sir etgach yoki retseptorlarni falaj 
qiladigan zahar- kokain teri ichiga kiritilgach sezuvchanlikning kamayishi yoki 
yo‗qolishi, ya`ni anesteziyadan keyin qo‗lning aniq harakatlarini talab etadigan 
harakat aktlari, masalan pianino chalish yoki xat yozish buziladi. Sezuvchanlikning 
yo‗qolishi, bundan tashqari, muskul tonusining susayishiga sabab bo‗ladi.