Va oliy nerv faoliyati

Orqa miya reflekslari (spinal reflekslar). Terining og‗ritilishiga, 
masalan, igna sanchilishiga javoban ro‗y beruvchi bukish reflekslari (fleksor 
reflekslar) orqa miya ko‗ndalangiga to‗la qirqib qo‗yilgach boshqa reflekslardan 
ertaroq tiklanadi. Bukish refleksi to‗la tiklanganda oyoqni bukuvchi muskullar 
qisqarishi bilan bir vaqtda resiprok (payvasta) tormozlanish natijasida yozuvchi 
muskullar bo‗shashadi. Ayni vaqtda qarama-qarshi kontralateral oyoqni yozuvchi 
muskullar qisqarib, bukuvchi muskullar bo‗shashadi. 
Terining turli qismlariga ta`sir etib, bukish refleksni yuzaga chiqarish 
mumkin. Ayni vaqtda javob reaktsiyasining harakteri har hil bo‗lishi, ya`ni unda 
turli muskul gruppalari qatnashuvi mumkin. Bir reflektor aktning ta`sirot joyiga 
bog‗liq bo‗lgan xususiyatlari refleksning lokal belgilari deb ataladi. 
Spinal hayvonda oyoq panjalarining kaft yastiqchalari sal-pal bosilganda 
yozish refleksini, tananing yon yuzasiga ta`sir etilganda qashish refleksini, 
shuningdek muskul payiga urilganda shu muskulning cho‗zilishiga javoban bir 
qancha miotatik reflekslarni ham kuzatish mumkin. Ayrim hollarda kuchli 
ta`sirotga javoban almashinish (otdacha) fenomeni kelib chiqishi tufayli (kuchli 
ta`sirot bukish refleksini yuzaga chiqaradi) oyoqning ritmik harakatlari vujudga 
keladi. Spinal itning tanasi osib qo‗yilganda oyoqlaridan birining panjasi bosilsa 
to‗rttala oyoqni bosib qadamlash tipidagi reflektor harakatlar kelib chiqadi 
(Filippson refleksi). Ichki organlarning ba`zi reflekslari: siydik chiqarish, 
defekatsiya, tomir harakatlantirish reflekslarini ham orqa miya markazlari yuzaga 
chiqaradi. 
Orqa miya yuqoriroqdagi qirqib qo‗yilib, markaziy nerv sistemasining 
yuqoriroqdagi bo‗limlaridan ajratib qo‗yilgach boya aytilgan reflekslarning 
hammasi saqlanib turgani uchun bu reflekslarning markazlari orqa miyaning 
qirqilgan joyidan pastroqda, degan xulosa chiqishi tabiiy. Orqa miyaning 
ko‗pchilik qismi yuqoridagi ko‗krak segmentlaridan boshlab pastdagi bel 

---

202 
segmentlarigacha umurtqa pog‗onasining kanalidan sitib chiqarilgach orqa 
miyaning barcha reflekslari yo‗qoladi. Orqa miyaning muayyan qismlari 
yemirilganda yoki ularga mos keluvchi orqa miya ildizlari qirqib qo‗yilganda ham 
muayyan reflekslar yo‗qoladi. 
Odamning orqa miyasi uzilgach bir necha vaqtdan keyin bukish reflekslaridan 
tashqari, tizza refleksi va ahil refleksi yaqqol kurinadi. Tizza refleksi shundan 
iboratki, son to‗rt boshli muskulining payiga urilganda oyoq tizza bo‗g‗imidan 
yoziladi, ahill refleksi shundan iboratki, ahill payiga urilganda oyoq boldir-panja 
bo‗g‗imidan yoziladi. Bu reflekslar "spinal" odamda ayniqsa kuchaygan bo‗ladi. 
Odam orqa miyasi to‗la uzilgandan keyin bir necha vaqt o‗tgach siydik chiqarish 
va defekatsiya reflekslari tiklanadi, qovuq va to‗gri ichak ma`lum darajada 
cho‗zilgach shu reflekslar yuzaga chiqadi. Erkakning jinsiy holati ta`sirlanganda 
reflektor reaktsiya va eyko‗lyatsiya kelib chiqishi, ya`ni jinsiy holat bo‗rtib, urug‗ 
otishi mumkin. 
Orqa miyasi uzilgan odamda qo‗zg‗alish protsessi orqa miyaga keng 
yoyilgani sababli barcha spinal reflekslar normal chegaralanganlik va 
lokalizatsiyalanganlik xususiyatlaridan mahrum bo‗ladi. Bu, miya stvolining 
tormozlovchi ta`siri kelmaganligi sababli reflektor reaksiyalar koordinatsiyasi juda 
buzilganligini ko‗rsatadi. Har qanday orqa miyadagi koordinatsiya hayvondagiga 
nisbatan odamda kamroq rivojlangan, chunki markaziy nerv sistemasining 
yuqoriroqdagi bo‗limlarida ro‗y beruvchi koordinatsiya protsesslari kattaroq rol 
o‗ynaydi. 
Odam orqa miyasining chekli ayrim qismlari zararlanganda shu qismlarni 
lokalizatsiyasiga qarab turli reflekslar yo‗qolishini ko‗zatsa bo‗ladi. Masalan, orqa 
miyaning ko‗krak segmentlaridan bir nechtasi zararlanganda ko‗krak va qorinning 
tegishli metamerlarida sezuvchanligi yo‗qolib, ter ajratish va tomir 
harakatlantirish reaksiyalari yuzaga chiqmaydi, shuningdek ayrim muskul 
gruppalarining harakat falaji ro‗y beradi. 
Bunday ko‗pgina mushohadalar orqa miya markazlarining nisbiy segmentar 
tartibda joylashganligidan guvohlik beradi. Orqa miyadagi bir qancha 
markazlarning segmentar lokalizatsiyasi qayd qilar ekanmiz, butun orqa miyaning 
funksional butunligini ta‘minlaydigan segmentlararo a‘loqalar orqa miyada ko‗p
ekanligini ta‘kidlab o‗tmoq kerak. 
Odamning klinik praktikada tekshiriladigan eng muhim spinal reflekslari, 
ularni yuzaga chiqarish usullari, kuzatiladigan reaksiya harakteri va orqa miya 
markazlarining, ya`ni o‗sha reflekslarni yuzaga chiqarishda qatnashuvchi neyronlar 
gruppalarining lokalizatsiyasi quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Vegetativ nerv sistemasiga mansub bo‗lgan bir qancha effektor markazlar 
ko‗z muskullarining spinal markazi, tomir harakatlantirish va ter ajratish 

---

203 
markazlari, siydik-tanosil organlari bilan to‗g‗ri ichak funksiyalarini boshqarish 
markazlari va hokazolar ham orqa miyada. Bu markazlarning lokalizatsiyasi 
(joylanishi) vegetativ funksiyalarning boshqarilishi haqidagi bobda ko‗zdan 
kechiriladi.