Vi-bob. Korxonaning mehnat resurslari

Mehnat faoliyatining samaradorligi -mehnat faoliyatining pirovard iqtisodiy 
natijasi ko’rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlar 
miqdorining mehnat sarfiga nisbatan, ya’ni mehnat sarfi birligi hisobiga ishlab 
chiqarilgan mahsulot bilan o’lchanadi. Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha 
a’zolari farovonligi darajasi mehnat faoliyatining samaradorligi darajasi hamda 
o’sishiga bog’liqdir. 
Mehnat unumdorligi –xodim tomonidan vaqt birligidaishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdorini aks ettiradigan mehnat samaradorligining ko’rsatkichidir. Uning 
teskari miqdoriy ko’rsatkichi – mehnat sig’imi bo’lib, u mahsulot birligiga 
sarflangan vaqt miqdorini ko’rsatadi. 
 
 
 
6.2-rasm. Mehnat unumdorligi va mehnat faoliyati samaradorligining 
mohiyati 
 
Mehnat unumdorligi
 
Mehnat faoliyatining samaradorligi 
Mehnat
faoliyatining 
psixofizioligik 
samaradorligi 
Mehnat
faoliyatining 
ijtimoiy samaradorligi 
• qulay sanitariya-gigiyena 
sharoitlari; 
• mehnat jarayonida xodim 
jismoniy va aqliy salohiyati, 
mehnat qobiliyatini oshirish; 
• mazmunli mehnat; 
• ishlab chiqarish salbiy 
ta’sirining oldini olish 
• xodim shaxsini uyg‘un 
rivojlantirish; 
• xodim malakasi va 
mahoratini oshirish; 
• xodim ijtimoiy- siyosiy 
faolligini oshirish; 
• xodim turmush tarzini 
takomillashtirish; 
• mehnat jamoasida qulay 
ijtimoiy muhit 
Mehnat
sarfi birligi hisobiga ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdori

---

Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyatini tahlil etishda mahsulot ishlab 
chiqarish (xizmatlar ko’rsatish) uchun saflanadigan mehnat bevosita mehnat 
faoliyatini amalga oshirish paytida sarflanayotgan jonli mehnat hamda 
moddiylashtirilgan mehnatdan, ya’ni avval yaratilgan, hozir ishlab chiqarishda 
foydalanilayotgan mehnatdan iborat eaknligini yodda tutish lozim. 
Jonli mehnatning funksiyasi faqat yangi qiymatni yaratishdan iborat bo’libgina 
qolmasdan, 
shuningdek 
ishlab 
chiqarishning 
ashyoviy 
unsurlarida 
moddiylashtirilgan ish vaqtini yangidan yaratilayotgan mahsulotga o’tkazishdan 
ham iboratdir.Shuning uchun jonli mehnatning unumdorliksalohiyati yangi iste’mol 
qiymatini yaratishga qodirligida o’z ifodasini topadi. Mehnat unumdorligini 
oshirishning umumiy tendensiyasi shundan iboratki, mahsulotda jonli mehnatning 
ulushi kamaygan holda moddiylashtirilgan mehnatning (xomashyo, materiallarning) 
ulushi ortib boradi. Ammo bunda mahsulot birligiga sarflangan mehnatning umumiy 
miqdori kamayadi. Ana shu mehnat unumdorligini oshirishning asosiy mohiyatidir. 
Mehnat unumdorligining indikatorlarini aniqlashga turlicha yondashuvlar bor. 
Amaliyotda bu indikatorlarni tanlash, birinchidan, u yoki bu ishlab chiqarishdagi 
mehnat unumdorligining darajasiga, ikkinchidan, mehnat unumdorligini aniqlash 
bo’yicha korxonaning iqtisodiy xizmati oldiga qo’yilgan vazifaga bog’liqdir. 
Mehnat unumdorligini o’lchash darajasi bo’yicha bir turdagi mahsulot ishlab 
chiqariladigan shaxsiy ish joylarini (brigada, uchastkalar) ajratib ko’rsatish mumkin. 
Mazkur holatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va mehnat unumdorligini 
aniqlashning natura usulini (dona, tonna, kub metr va hokazolar) qo’llash 
maqsadga muvofiqdir. Lekin, odatda, faqat bir xil mahsulotlar ishlab chiqariladigan 
ish joylari kam uchraydi. Shu sababli amaliyotda shartli-natura usulidan 
foydalaniladi. 
Korxonadagi ish joylari, brigadalar va uchastkalar turli va o’zgarib turadigan 
mahsulotlar ishlab chiqariladigan bo’lsa, mehnat usulini qo’llash lozim bo’ladi. 
Bunda mahsulot yoki ish hajmi hamda mehnat unumdorligi norma-soatlarda 
o’lchanadi (ish hajmi tegishli vaqt normasiga ko’paytirilib, natijalari jamlanadi). 
Mehnat unumdorligini bu usulda o’lchashning qator kamchiliklari bor 
(normalarning zarur darajada asoslanmaganligi, ularning tez-tez qayta ko’rib 
chiqilishi va hokazolar) 
Korxona, shuningdek iqtisodiyot tarmog’i darajasida ishlab chiqarish hajmi va 
mehnat unumdorligini o’lchash uchun qiymat usuli ishlatiladi. Bunda mahsulotlar, 
ishlar va xizmatlarning barcha turlari yagona pul ko’rsatkichida ifoda etiladi. 
Mazkur usulda hajm ko’rsatkichlari tegishli ulgurji narxlarga ko’paytiriladi. Mehnat 
unumdorligi ham pul hisobida ifoda qilinadi. 
Mazkur usulda aniq bir sharoit uchun qo’llansa bo’ladigan ishlab chiqarish 
hajmlarini hisoblab chiqish ancha murakkabdir. Ma’lumki, ishlab chiqarish 
hajmlarini o’lchashda eng ko’p yalpi, tovar va realizatsiya qilingan mahsulot hajmi 
ko’rsatkichlari ishlatiladi. Lekin ulgurji narxlar bir xil bo’lganda korxona usulida 
hisoblab chiqilgan yalpi mahsulot tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari 
miqdoriga ko’ra tovar mahsulotidan, realizatsiya qilingan mahsulot esa tovar 
mahsulotidan (realizatsiya qilishga mo’ljalangan, lekin realizatsiya qilinmagan 

---

qoldiq miqdoriga) farq qiladi.Bundan mehnat unumdorligi darajasini yalpi mahsulot 
hajmiga qarab hisoblash aniqroq bo’ladi degan xulosa chiqarish mumkin. 
Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnat unumdorligini realizatsiya 
qilingan mahsulot hajmi asosida aniqlash maqsadga muvofiqdir. Chunki, 
tugallanmagan ishlab chiqarish va realizatsiya qilinmagan mahsulot qoldiqlarining 
ko’payishi iqtisodiy ahamiyatga ega emas. 
Shuning uchun shartli-sof mahsulot hajmi aniqlanadi. Buning uchun yalpi 
mahsulot qiymatidan bevosita moddiy xarajatlar (xomashyo, butlovchi qismlar, 
elektr energiyasi, yonilg’i va hokazolar) olib tashlanadi. Natijada bu qiymat 
tarkibida ish haqi va majburiy to’lovlar, asosiy fondlarning amortizatsiyasi va foyda 
miqdori qoladi. 
Sof mahsulot hajmi deyilganda esa yalpi mahsulot hajmidan moddiy 
xarajatlardan tashqari amortizatsiya qiymatini ham olib tashlash tushuniladi. 
Ammo bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ham narx-navoning 
o’zgarishi sof mahsulot ko’rsatkichi tovar yoki yalpi mahsulotga qaraganda ham 
ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun normativ sof mahsulot ko’rsatkichi ishlab 
chiqilgan. Bu indikatorga sof mahsulot ko’rsatkichidan farqli ravishda majburiy 
to’lovlar bilan birga ish haqi normativi va tarmoq bo’yicha o’rtacha foyda kiritilgan. 
Lekin amaliyotda bu uslubning qator nuqsonlari (mahsulot barcha turlari uchun 
ish haqi normativlari tizimini ishlab chiqish, ish haqi normativlari darajasini 
oshirishga moyillik sababli mehnat sarfining ortishi, indikatorning korxona pirovard 
moliyaviy natijalari bilan bog’liq emasligi va hokazolar) ayon bo’ldi. Shu sababli 
uni faqat tahlil maqsadlarida ishlatish o’rinli deb hisoblanadi.